Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina karma sAhitya kA saMkSipta vivaraNa 0 zrI agaracanda nAhaTA vizva meM prANImAtra meM jo aneka vividhatAe~ dikhAI detI haiM, jaina dharma ke anusAra usakA kAraNa svakRta karma haiM / jIvoM ke pariNAma va pravRttiyoM meM jo bahuta antara hotA hai, usI ke anusAra karmabandha bhI aneka prakAra kA hotA rahatA hai| usI ke pariNAmasvarUpa saba jIvoM va bhAvoM Adi kI vividhatA hai| jaina dharma kA karma-sAhitya bahuta vizAla hai / vizva bhara meM anya kisI dharma yA darzana kA karma-sAhitya itanA vizAla va maulikatApUrNa nahIM milatA / zvetAmbara aura digambara donoM sampradAya meM karma-sAhitya samAna rUpa se prApta hai| kyoMki mUlataH 14 pUrvo meM jo AThavAM karma pravAda pUrva thA, usI ke AdhAra se donoM kA karma sAhitya racA gayA hai / yadyapi zvetAmbara prAgamoM meM yaha phuTakara rUpa se va saMkSipta vivaraNa rUpa se milatA hai / para karma pravAda pUrva Adi jina pUrvo ke AdhAra se mukhya rUpa se zvetAmbara evaM digambara sAhitya racA gayA hai ve pUrva grantha lambe samaya se prApta nahIM haiN| digambaroM meM SaT khaNDAgama, kaSAya prAbhata, mahAbaMdha Adi prAcInatama karma-sAhitya ke grantha haiM to zvetAmbaroM meM baMdha zataka, karma prakRti, paMca saMgraha Adi prAcIna grantha haiN| ina sabake AdhAra se pIche ke aneka prAcAryoM evaM muniyoM ne samaya-samaya para naye-naye grantha banAye aura prAcIna granthoM para cUrNI, TIkA Adi vivecana likhA / Aja bhI yaha krama jArI hai / hindI aura gujarAtI meM aneka prAcIna karma-zAstra sambandhI granthoM kA anuvAda evaM vivecana chapatA rahA hai / aura naye karma-sAhitya kA nirmANa bhI prAkRta evaM saMskRta meM lAkhoM zloka parimita ho rahA hai / yadyapi isa sambandha meM gambhIratApUrvaka manana aura anubhavapUrNa abhivyakti kI bahuta bar3I AvazyakatA hai| zvetAmbara aura digambara karma viSayaka granthoM kI eka sUcI san 1916 ke julAI-agasta ke 'jaina hitaiSI' ke aMka meM prakAzita huyI thii| zrI kAnti vijayajI ke ziSya zrI catura vijayajI aura unake ziSya zrI puNya vijayajI ne aisI sUcI taiyAra karane meM kAphI zrama kiyA thaa| usa sUcI ko paMDita sukhalAlajI ne karma vipAka prathama karma grantha sAnuvAda ke pariziSTa meM prakAzita kI thii| isake bAda karma-sAhitya sambandhI eka bahuta hI ullekhanIya bar3A grantha pro0 hIrAlAla kApar3iyA ne panyAsa nipuNa munijI aura zrI bhakti munijI kI preraNA se likhanA prArambha kiyA thA, para vaha karma mImAMsA nAmaka grantha zAyada pUrA nahIM likhA gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] [ karma siddhAnta usa grantha kA eka aMza 'karma siddhAMta sambandhI sAhitya' ke nAma se saM0 2021 zrI mohanalAlajI jaina jJAna bhaNDAra sUrata se prakAzita huA thA / isa grantha zvetAmbara aura digambara paramparA ke jJAta aura prakAzita karma - sAhitya kA acchA vivaraNa 180 pRSThoM meM diyA gayA hai / inameM se 116 pRSTha to zvetAmbara sAhitya sambandhI vivaraNa ke haiM / usake bAda ke pRSThoM meM digambara karma - sAhitya kA vivaraNa hai / vizeSa jAnakArI prApta karane ke lie yaha gujarAtI grantha par3hanA cAhiyeM / yahA~ to usI ke AdhAra se muni zrI nityAnanda vijayajI ne 'karma sAhitya nu saMkSipta itihAsa' nAmaka laghu pustikA taiyAra kI thI, usI ke mukhya AdhAra se saMkSipta vivaraNa diyA jA rahA hai-- ( 1 ) baMdha zataka : zrI zivazarma sUri racita isa grantha para 4 bhASya nAmaka vivaraNa haiM, jinameM vRhada bhASya 1413 zloka parimita hai / usake atirikta cakrezvara sUri racita 3 cUrNI ( ? ), hemacandra sUrikRta vinaya hitAvRtti, udaya prabha kRta TippaNa, muni candrasUrikRta TippaNa, guNaratna sUrikRta avacUrI prApta haiM / (2) karma prakRti ( saMgrahaNI) : zivazarma sUri racita isa grantha para eka ajJAta vArtika cUrNI, malaya giri aura upAdhyAya yazovijaya kRta TIkAe~, cUrNI para muni candrasUri kRta TippaNa hai | paM0 candUlAla nAnacanda kRta malayagiri TIkA sahita mUla kA bhASAntara chapa gayA hai / ( 3 ) saptatikA ( saptati ) : ajJAta racita isa grantha para antara bhAsa, cUrNiyoM, abhaya deva kRta bhASya, meru tuMga sUri kRta bhASya TIkA, malayagiri kRta vivRti, rAmadeva kRta TippaNa, devendra sUrikRta saMskRta TIkA, guNaratna sUri kRta avacUrNI, somasundara sUrikRta cUrNI, muni zekhara ( ? ) kRta 4150 zloka parimita vRtti, kuzala bhuvana gariNa tathA devacandra kRta bAlAvabodha, dhana vijaya gaNi racita TabbA hai / phUlacandra zAstrI kRta hindI gAthArtha - vizeSArtha prakAzita hai / (4) karma prakRti prAbhRta : isa grantha kI sAkSI municandra grantha kRta TippaNa meM cAra sthAnoM para milatI hai / para yaha karma grantha prApta nahIM hai / (5) saMtakambha ( satkarmanTa) : paMca saMgraha kI TIkA ( malayagiri) meM do sthAnoM para isake avataraNa diye haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina karma sAhitya kA saMkSipta vivaraga ] [ 227 (6) paMcasaMgraha prakaraNa : ise candraSi mahattara ne pAMca granthoM ke saMgraha rUpa 693 gAthA meM racA hai| isa grantha para svopajJa vRtti bhI mAnI jAtI hai| dUsarI vRtti malayagiri kI hai| isake uparAnta dIpaka nAma kI vRtti 2500 zloka parimita hai / malayagiri kI TIkA va mUla kA gujarAtI sAnuvAda va saMskRta chAyA paM0 hIrAlAla devacanda ne prakAzita kI hai| (7) prAcona cAra karma grantha : (1) karma vipAka garga RSi kRta-mUla gAthA 168 / usake Upara ajJAta racita bhASya, paramAnanda sUrikRta 660 zloka parimita saMskRta vRtti, haribhadra sUri racita vRttikA, malayagiri kRta TIkA, ajJAta racita vyAkhyA va TIkA, udaya prabha sUri kRta TippaNa prApta haiN| (2) karma stava-mala gAthA 57, govinda gaNikRta, 1060 zloka parimita TIkA, hari bhadra kRta TIkA, ajJAta racita bhASya dvaya, mahendra sUri kRta bhASya, udaya prabha sUri kRta 262 zlokoM kA TippaNa, kamala saMyama upAdhyAya kRta saMskRta vivaraNa, ajJAta racita cUrNI yA avacUrNI / (3) baMdha svAmitva-mUla gAthA 54, ajJAta kRtRka TippaNa aura TIkA, haribhadra sUrikRta 560 zloka parimitta TIkA prAcIna TippaNaka para AdhArita hai| (4) SaDazIti-jinavallabha gaNi kRta, bhASya dvaya, haribhadra sUri kRta 850 zloka parimita TIkA / malayagiri kRta 2140 zloka parimita vRtti, yazobhadra sUri kRta vRtti, meru vAcaka kRta vivaraNa, ajJAta racita TIkA aura avacUrI, 1600 zloka parimita uddhAra / prAcIna 6 karma grantha mAne jAte haiM, unameM pA~cavA~ baMdha zataka aura chaThA saptatikA mAnA jAtA hai| (8) pA~ca navya karmagrantha-devendra sUri kRta : ina para svopajJa TIkA, anya kaiyoM ke vivaraNa, bAlAvabodha Adi prApta haiN| sabase adhika pracAra inhIM karmagranthoM kA rahA / hindI meM cAra granthoM kA anuvAda paM0 sukhalAlajI ne aura pA~caveM kA paM0 kailAzacandajI ne kiyA hai| gujarAtI meM bhI inake kaI bAlAvabodha va vivecana chapa cuke haiN| jinavallabha sUri kRta sUkSmArtha vicAratva athavA sArdha zataka bhI kAphI prasiddha rahA hai / isa para unake ziSya rAmadeva gaNi kRta TIkA tathA anya kaI TIkAe~ prApta haiM / jinakA ullekha 'vallabha bhAratI' Adi meM kiyA gayA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] [ karma siddhAnta jayatilaka sUri ne saMskRta meM 4 karma grantha 566 zlokoM meM likhe haiM aura bhI choTe-moTe prakaraNa bahuta se race gaye haiM jinameM se 18vIM zatAbdI ke zrImad devacandajI racita karma grantha sambandhI granthoM ke sambandha meM merA lekha 'zramaNa' meM prakAzita ho cukA hai| digambara granthoM meM SaTakhaNDAgama, kaSAya pAhur3a, mahAbaMdha, paMca saMgraha, gommaTasAra, labdhisAra aura kSapaNAsAra, tribhaMgIsAra Adi grantha ullekhanIya haiM / paMca saMgraha tIna kartAoM ke racita alaga-alaga prApta haiM / isa sambandha meM paM0 kailAzacandajI ne 'jaina sAhitya ke itihAsa' Adi meM kAphI vistAra se prakAza DAlA hai| vartamAna zatAbdI meM zvetAmbara prAcAryoM meM sarvAdhika ullekhanIya sva. vijaya premasUri karma siddhAnta ke marmajJa mAne jAte rahe haiM / unhoMne saMkrama prakaraNa evaM mArgaNAdvAra Adi granthoM kI racanA kii| unake prayatna va preraNA se unake samudAya meM karma zAstra ke vizeSajJa rUpa meM unakI pUrI ziSya maNDalI taiyAra ho gayI hai / jinhoMne prAkRta, saMskRta meM karIba do lAkha zloka parimita khavagaser3hI, ThaIbaMdho, rasabaMdho, payezabaMdho, payaDIbaMdho, Adi mahAna granthoM kI racanA kI hai| ye sabhI grantha aura kucha prAcIna karma sAhitya sambandhI grantha zrI bhAratIya prAcya tattva prakAzana samiti, piNDavAr3A, rAjasthAna se prakAzita haiM / isI ke lie svatantra jJAnodaya priMTiMga presa cAlU karake bahuta se granthoM kA prakAzana karavA diyA hai| isa zatAbdI meM to itanA bar3A kAma pUjya vijaya prema sUri ke ziSya maNDala dvArA sampAdana huA hai, yaha vizeSa rUpa se ullekhanIya hai / karIba 15 muni to kaI varSoM se isI kAma meM lage hue haiN| prApta samasta zvetAmbara va digambara karma sAhitya kA manan, pAThana, manthana karake unhoMne naye karma sAhitya kA sRjana lAkhoM zloka parimita kiyA hai aura use prakAzita bhI karavA diyA hai / svatantra rUpa se hindI, gujarAtI, aMgrejI meM bhI choTI-bar3I aneka pustikAe~ kaI muniyoM evaM vidvAnoM kI prakAzita ho cukI hai / kucha zodha kArya bhI huA hai para abhI bahuta kucha kArya honA zeSa hai| isa meM to bahuta hI saMkSepa meM vivaraNa diyA hai / vAstava meM isa sambandha meM svatantra vRhad grantha likhe jAne kI AvazyakatA hai| savayA jJAna ghaTe nara mUr3ha kI saMgata, dhyAna ghaTe citta ko bharamAyAM / soca ghaTe kachu sAdhu kI saMgata, roga ghaTe kachu auSadha khAyAM / / rUpa ghaTe para nArI kI saMgata, buddhi ghaTe bahu bhojana khAyAM / 'gaMga' bhaNe suNo zAha akabara, karma ghaTe prabhu ke guNa gAyAM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only