Book Title: Jain Jyotisha Author(s): Karuna Shah Publisher: Z_Lekhendrashekharvijayji_Abhinandan_Granth_012037.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/210643/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa -zrImatI karuNA zAha, jJAnake alaga alaga prakAromeMse jyotiSa eka aisA viziSTa jJAnakA sAdhana hai jisakA sIdhA upayoga karanese iSTa sidhdhi aura kalyANa prApti sarala ho jAtI hai| jyotiSa viSayoM para aneka zikSita vargameM vicAra hone lage hai| kucha loga jyotiSako mAnate nhiiN| kucha logo ke mana para jyotiSa viSaya para ulaTA prabhAva hotA hai| jyotiSakA mUla sthAna hai AkAza jIse hama khagolazAstra kahate hai| isa khagolazAstra ke viSayameM pUrva aura pazcima ke mata bhinna prakArake hai| jaina darzana usase apanA alaga vicAra dikhAtA hai| sUrya-caMdra-graha-nakSatra aura tArA ye pAMca jyotiSa hai| isameM sabase zreSTha caMdra hai usake bAda sUrya kA sthAna hai| sUrya aura caMdra do indra hai bAkI saba graha nakSatra usake parivAra hai| graha 88 aura nakSatra 28 hai tArAoMkI saMkhyA to karor3o ke AsapAsa hai| ye saba caMdrakA parivAra hai| jaMbudvipa meM do caMdra do sUrya hai| lavaNasamudrameM cAra caMdra, cAra sUrya hai| aura aDhAI dvipameM 132 caMdra aura 132 sUrya hai| inakI saMkhyA hareka zAkhakAroMne alaga batAI hai| ye saba cara jyotiSa hai| ye jyotiSa cakra merU parvatake pAsa pradakSiNA rUpase phira rahA hai| aDhAIdvIpakI bAhara sthira jyotiSa cakra hai| kAlakI gaNanA cara jyotiSacakra para hI AdhAra rakhatI hai| jyotiSa zubha azubha kAryokA katRtva dhAraNa karatA hai| dUsaroMkA maMtavya hai ki jyotiSa katRtva nahI / lekina sUcakatva jarUra hai| jaina jyotiSako maMtavya hai vizvameM ho rahe kAryoMmeM jyotiSa cakra agara kucha na kare to koI graha koI nakSatrameM praveza kareM aura jo parivartana hotA hai| agara ye parivartana aisA hI ho jAye sahajagatise to vizvameM koI kArya hI nahI bana sktaa| isa liye isa mantavyake anusAra jyotiSacakra meM aise kiraNa prasara rahe hai jinakI vizvake havAmAna, mAnavI vastu para usakI asara hotI hai jyotiSa daivI tatvako mAnatA hai aura vo kArya karatA hai| jyotiSa kA AdhAra gaNita hai| gaNita kI bhinna padhdhati hai| koI bhI gaNita kA prayoga karo pariNAma saca nikalA to vo padhdhati mAnya hai| pazcimI kSetrameM tArAoMkA mahatva bahuta dete hai| nakSatrake AsapAsa jo tArAoMkA pUMja rahatA hai| usI puMjake prakAzase nakSatra para asara paDatI hai vaha nakSatrakA kArakatva kahalAtA hai| tAre svayaM prakAzita hai aura graha para prakAzita hai| udAharaNa ke svarUpa enTarasa (Anteras) nAmakA tArApUMja jyeSThAke pAsa hai aura jyeSThA nakSatra vRzvika rAzIkA nakSatra hai tAroMkI asara jyeSThA nakSatrake 75.54' kalA honese usa vyakti ke jivana para usakI asara hogI agara isa rAzImeM ravI zanI jaise graha aSTama sthAna para hone se sarpadaMzakA bhaya rahatA hai ye zAstra bahuta gahana hai| usake pratiyogameM vRSabha rAzI AtI hai vRSabha rAzImeM kRtikA nakSatra aura alaDebarAna nAmakA tArA pUMja hai pAzcimAtya jyotiSone isa viSayoM para bahuta acchI pragati kI hai| hamAre jaina jyotiSa zAkhoko isa Adhunika taMtra para vizeSa dhyAna denA jarUrI hai| zAstra eka hai| phalita eka hai| isa zAstrakI gaharAImeM jAnese phalita saca nikalatA hai| naye grahoMkI khoja hI hai| ye graho kI umra eka eka rAzImeM 74 sAlakI dI hai koI 7 sAlakA hai| harSala-nepacyuna jaise graha bahuta sphoTaka hai| medanIya jyotiSameM isa grahoMke phalita bahuta prabhAvika rahate hai| ye bahuta maMda gati graha hai| caMdra, sUrya budha, zukra jaise teja gatike grahoMkI yuti jaba harSala nepatyuna jaise maMda gati grahoMse hotI hai to phalita sAmaneha dikhAI par3atA hai| mana kI paMkhar3iyAM jaba aikyatA ke sUtra se pRthaka ho jAtI hai to pratyeka mAnava ke prayatna saphala nahI ho skte| 361 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzameM 28 nakSatra mukarara kiye hai| hareka ko apanA kSetra diyA hai| hara eka rAzI ko || nakSatrakA kSetra diyA hai| jisa taraha nakSatrameM graha pharate hai usI taraha ve rAzImeM bhI phirate hai| nakSatrakI taraha ve rAzImeM bhI phala dete hai| grahoMkI gati eka jaisI nahi hai| rAhu, ketu chAyA graha hai ye vakra gItase calate hai| sUrya aura caMdra jaba eka sAtha hote hai taba amAvasyA kahalAte hai| sUrya se caMdra 12 aMza jAne para eka tIthI hotI hai aura sUrya eka dina meM 1 aMza Age jAtA hai| jyotiSa zAstra meM graha aura natrakSa pradhAna hai| usameM se vAra, karaNa yoga AdIkA janma huA, tIthI-vAra-nakSatra-yoga-karaNa ye paMcAga ke pAMca aMga hai| jyotiSa prasAdameM praveza karanekA paMcAga mukhya dvAra hai| paMcAga jyotiSa ke Age jyotiSa ke bar3e do pravAha bahate hai eka jAtaka jyotiSa aura dUsarA phala jyotiSa jAtaka gaNita itanA vizAla svarUpa hai ki koI jAtaka kA gaNita karane ko bArA mAsa laga jAte hai| paMcAga-dazavarga kuMDalI grahoMke balAbala bhAvoMkI vyavasthA - dazA - aMtaradazA gaNita agara vyavasthita ho to phala jyotiSa barobara ho sakatA hai| eka hI kuMDalIkA phala hara eka jyotiSa bhInna kahatA hai isaliye jyotiSa uparakI zradhdhA logomeM kama hotI hai| ye bahuta aTapaTA viSaya hai| isameM sUkSma rUpase dekhA jAye to phala kahanA AsAna ho jAtA hai| jyotiSa zAstrakA dUsarA bhAga hai muhurta/bhAvi kAla jAMcaneke liye muhurta dekhA jAtA hai| logoke manakI zradhdhA hai muhurta sAdhanese jivana mArga sulabha bana jAtA hai koI vipatti nahI AtI muhurta zAstrake bAremeM agara vicAraNA karanI ho to usameM pradhAna sAdhana zAstra hai| jaina darzanameM Agama mukhyatve hai| AgamomeM jyotiSa viSaya para vyavasthita nirUpaNa diyA gayA hai| khagola jyotiSa cakrake svataMtra Agama hai| sUrya prajJapti aura jyotiSa krNddk| gurugama paraMparA aura yogya zrama kama hote jA rahe hai| Aja sahaja jJAna jyotiSameM pAte hai| Agama jyotiSake bAremeM koI nahI jaantaa| ye milanA bhI muzkIla ho gayA hai| vedAMga jyotiSa nAmakA eka graMtha hai| ye graMtha itanA choTA aura pati mahatvapUrNa thA ki usakA arthabodha lagAne bar3e bar3e vidvAna paMDitoko bhI bahuta parizrama karanA pdd'aa| kaI varSoM taka usakA lagAne meM nikala gye| Agamo ke bAda vizISTa baDe vidvAna AcAryone graMthokI kaI racanA kii| jaina darzana jyotiSa viSayameM pIche nahI hai| vartamAnameM bhI agrasthAna vizvakI pravRttike do prakAra hai| eka AtmalakSI aura dUsarI saMsAra lkssii| sAmAnya jIvoMkA lakSya saMsAralakSI pravRtti tarapha vizeSa rahatA hai| jaina darzakAkA dhyeya saMsAra kama rahe, yaha hai jyotiSa kA upayoga saMsAra ke liye ThIka nahI hai isaliye tyAga mArgako vaphAdAra rahanevAle jainAcArya jyotikA bhautika upayoga nahI krte| / ___ muhurta zAstra para aneka graMtha hai| jisameM muhurta mArtaMDa, muhurta ciMtAmaNI, pIyUSadhArA, jyotiSa gaNitakA samAveza hai| koI aisA deza nahI hai jahAM jyotiSa na ho| yuropa-amerIkAmeM rAphela ephemarI kI acchI pratiSThA hai Aja to rAphala aphemarI mIlanI muzkIla ho gayI hai| mAnava svabhAva hI aisA hai jo bhUtabhaviSya jAnane kI utkaMTha AkAMkSA karatA hai| phala agara apekSita nikalA to usa para vizvAsa baiTha jAtA hai| phalAdeza ke liye saMhitA graMtha kI acchI nAmanA hai| eka prasaMga peza karatI huuN| eka rAjAko jyotiSa vidyA kI parIkSA lene kA mana huaa| usane prasidhdha jyotiSakAra ko bulAyA aura pUchA mujhe kala kyA khAnA milegA ye batAo? ye aise praznakA uttara aise hI denA ye vidyA kA gaurava hai| usane eka kAgaja ke TukaDe para kucha likhake 362 satya kabhI kaDavA nahI hotA mAtra jo loga satya ke ArAdhaka nahI hote ve hI satya se Darakara aisA kahate hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrIke hAtha meM de dii| dusare dina rAjA jaba bhojana ke uTheMge taba ye ciTThI kholakara paDhanA aisA paMDita ne khaa| rAjA roja kI taraha bhojana karane baiThA usa vakhta rAjya meM kucha gaDabaDa ho gayI aura rAjAkA jAnA jarUrI ho gyaa| rAjA bhUkhA hI uThA saba ThIka ThAka zAMti karake sAMjha ko 4-5 baje vApasa aayaa| bhUkha to jorase lagI thii| rasoI gharameM khIcaDI ke sIvA kucha thA hI nhii| khIcaDI kA bhojana karaneke bAda use ciThThIkI yAda A gii| usane maMtrI se ciThThImeM likhA majakUra paDhane khaa| ciThThImeM likhA thA "rAjA ko zAma ko khIcaDI khAne milegI" itanI zakti jyotiSa meM hai| jyotiSa zAstrake sidhdhAMta, saMhitA aura horA tIna skaMdha hai| prazAstra ke upara bhI nidAna kara sakate hai SaTapaMcAlIkA, prazna bhairava AdI graMtha prazrazAkha ke upayukta hai| jyotiSa vo nayana hai aura muhurta diyA hai| nayana aura diyA mila jAya to ujjavala prakAza ke mArga para Age baDhanA budhdhi kA lakSaNa hai| daniyA ke khagolazAstrajJone jyotiSa darzana kA dAna diyaa| krAMtivata para koI eka sthAna para koI eka graha khUpa balavAna hai| duniyAmeM alaga alaga rASTroM para alaga alaga sattAdhikArokA Adhipatya hotA hai| rAjakIya vyakti bhI apane hI vartulameM mahAna kahalAtA hai| usI taraha grahoMkI sthiti kA hai| grahoMkI asara kisa taraha hotI hai ye jAnane kA prayAsa jyotiSa zAstrane kiyA hai| saMsArameM manuSyako prArabdha karmoko bhoge bInA chuTakA nahI, vartamAnakA purUSArtha bhaviSyakA prArabdha hai| avakAzameM rahanevAle graha sukha yA du:kha dete nhii| sukha duHkha hamArI vRtti hamArI cetanA upajAti hai| hamArI citta vRtti hI eka janmakuMDalI mAnI jAtI hai| hamArI cittavRttinusAra kuMDalImeM vo jo sthAnameM graha paDate hai| vRttiko aMkuzameM le lo graha apane Apa vazameM A jAte hai| saMsArameM sukha-zAMti prApta karaneke liye vRtti upara kaMTrola karanA sIkho eka zloka hai| zreyAMsi bahu vidhvAni, bhavanti mhtaampi|| azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti vinAyakAH / / mahApurUSoke kAryameM bhI vighna Ate hai| maMgala kAryoM meM bhI vighna Ate hai| isa hetu se koI bhI kArya zubha muhurta para karanA jarUrI hai| use pratipAdana karanevAlA jyotiSa zAstra hai| jyotiSa jyoti rUpa hai| manuSyake bhAgya kA darzana karAtA hai| usIkA nAma jyotiSa hai| jyotiSa vidyA itanI vizAla hai| aura bahuta vistRta hai| ise samajane ke liye isakA jJAna prApta karane ke liye sadagurUkI upAsanA aura gurugama kI AvazyakatA hai| jyotiSa ke jJAnakA aMta nhii| naye DokI khoja hotI hai naye tarka nirmANa hote hai| nayA jJAna prApta hotA hai| jyotiSa viSaya itanA gahana hai ki hara eka koI pA nahIM sktaa| saba jJAna kA bhaMDAra hai| Ajakala meDIkala esTrolojI bhI bahuta pracalita hai| DaoNkTarsa janmakuMDalI dekhakara roga kA nidAna karate hai aura usa roga anusAra usakI TrITameMTa cAlU hotI hai| isa viSayameM jitanA likhA jAya utanA kama hai| Akhira prArabdha aTala hai| karmaNe vAdhikAraste mA phaleSu kadAcana phalakI AzA kiyA bInA karma kIye jaa| jaya jinendra jyotiSa paMDita karUNA jo vastu uttamottama ho use hI jinendra pUjA meM rakhanA caahie| 363