Book Title: Jain Hindi Kavya me Samayik
Author(s): Alka Prachandiya
Publisher: Z_Sajjanshreeji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012028.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210952/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina hindI kAvya meM 'sAmAyika' DA0 (zrImatI) alakA pracaNDiyA 'dIti' ( ema. e. (saMskRta), ema. e. (hindI), pI. eca. DI. ) suprasiddha viduSI mokSamArga ke sAdhana - jJAna, darzana, cAritra - sama kahalAte haiM unameM ayana yAni pravRtti karanA sAmAyika hai | 'sama' upasargapUrvaka 'Aya' dhAtu meM ika pratyaya ke yoga se sAmAyika zabda niSpanna huA jisakA artha hai- AtmasvarUpa meM lIna honA / vastutaH samabhAva hI sAmAyika hai / saba jIvoM para samatA - samabhAva rakhanA, pA~ca indriyoM kA saMyama - niyantraNa karanA, antarhRdaya meM zubha bhAvanA, zubha saMkalpa rakhanA, Artaraudra durdhyAnoM kA tyAga karake dharmadhyAna kA cintana karanA 'sAmAyika' hai / 'yogasAra' meM ArttadhyAna aura raudradhyAna kA tyAga karake tathA pApamaya karmoM kA tyAga karake muhUrta - paryanta samabhAva meM rahanA 'sAmAyika vrata' kA ullekha draSTavya hai yathA tyaktArta - raudradhyAnasya tyakta sAvadyakarmaNaH / muhUrta samatA yA tAM viduH sAmAyikaMvratam || - yogasAra 3 /72 'Avazyaka avacUri' meM sAmAyika ko sAvadha arthAt pApajanaka karmoM kA tyAga karanA aura niravadya arthAt pAparahita kAryoM ko svIkAranA mAnA hai - yathA - 'sAmAiyaM nAma sAvajja joga parivajjaNaM niravajja joga paDisevaNaM ca / ' 'bhagavatI' ke anusAra AtmA hI sAmAyika hai aura AtmA hI sAmAyika kA arthaphala hai yathA AyA sAmAie, AyA sAmAiyassa aTThe / - bhagavatI 1/6 sAmAyika vrata bhalIbhA~ti grahaNa kara lene para zrAvaka bhI sAdhu jaisA ho jAtA hai, AdhyAtmika uccadazA ko pahu~ca jAtA hai| ataH zrAvaka kA kartavya hai ki vaha adhika se adhika sAmAyika kare yathA sAmAiyammi u kae, samaNo iva sAvao havai jamhA | eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiyaM kujjA // - Avazyaka niyukti 800 / 1 cAhe koI kitanA tIvra tapa tape, japa jape athavA muni veSa dhAraNa kara sthUla kriyAkANDa rUpa cAritra pAle, parantu samatA bhAva rUpa sAmAyika ke binA kisI ko mokSa kI prApti asambhava hai / saba dravyoM meM rAga-dva eSa kA abhAva tathA AtmasvarUpa meM lInatA hI sAmAyika hai ( 82 ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana yatsarva dravyasaMdarbha rAga - dvaSatyamohanam / Atmatatva viniSThasya tatsAmAyikamucyate / / (yogasAra 5/47) saMskRta, prAkRta aura apabhraza jaina vAGamaya meM vyavahRta 'sAmAyika' zabda apane isI arthaabhiprAya meM hindI jaina kAvya meM bhI gRhIta hai / solahavIM zatI ke AdhyAtmika kavi brahmajinadAsa dvArA racita 'AdipurANarAsa' racanA meM sAmAyika zabda ke abhidarzana hote haiM tInoM pratimA pAle nIma leya sAmAika tInoM kAla re| satrahavIM zatI ke kavizrI jinaharSa ne 'teraha kAThiyA svAdhyAya' racanA meM isa zabda kA vyavahAra kiyA hai sAmAyika proSadha navakAra, jinavaMdana guru vandana vaar| (jinaharSa granthAvalI, pRSTha 480) paMDita banArasIdAsa dvAga viracita 'nATaka samayasAra' meM sAmAyika zabda isI artha meM dRSTigata hai 'darzana vizuddhakArI bAraha vratadhArI, sAmAika cArI parva proSada vidhi khe| (nATaka samayasAra, pRSTa 138) aThAharavIM zatI ke kavi bhaiyA bhagavatIdAsa dvArA racita 'dravyasaMgraha' racanA meM yaha zabda abhivyaJjita hai vrata pratijJA dUjau bhAva, tIjau milyau sAmAyika bhAva / -brahmavilAsa kavi daulatarAma dvArA praNIta 'kriyAkoza' racanA meM isa zabda kI abhivyakti haI hai tahA~ jahA~ sAmAyika kare, athavA zrI jinapUjA dhare, itane thAnaka caMdavA hoya dIsai zrAvaka ko ghara soya / -chanda 180 unnIsavIM zatI ke kavi vRndAvanalAla dvArA praNIta 'pravacanasAra' racanA sAmAyika zabda ke AdhAra para hI racI gaI hai yathA rAgAdika binu Apako lakhe, siddha samatUla parama sAmAyika dazA taba so laheM atUla / -pRSTha 174 bIsavIM zatI kI kRtiyoM meM bhI sAmAyika zabda isI artha paramparA ko lekara avatarita huA hai| kavi lakSmIcandra dvArA racita 'lakSmI vilAsa' racanA meM sAmAyika zabda dRSTigata hai-yathA so chaha vidhi sAmAika vaMdana, stavana, pratikramaNa svAdhyAya, kAyotsarga nAma SaT jAnau phira ika ik chaha bheda btaay| (chanda 55) . isa prakAra sAmAyika se zubhopayoga/zuddhopayoga hotA hai tathA yathAtathya se sAkSAtkAra hotA hai| sAmAyika kA adhikArI vahI sAdhaka hai jo trasa-sthAvara rUpa sabhI jIvoM para samabhAva rakhatA hai| usI kA sAmAyika zuddha hotA hai jisakI AtmA saMyama, tapa aura niyama meM saMlagna ho jAtI hai| zarIra se zuddha hokara vaityAlaya meM athavA apane hI ghara meM pratimA ke sammukha athavA anya pavitra sthAna meM pUrvamukha yA uttaramukha hokara jinavANI, jinadharma, jinabimba, paMcaparameSThI aura kRtrima-akRtrima jinAlayoM ko nitya trikAla vaMdanA tathA apane svarUpa kA athavA jinabimba kA athavA paMcaparameSThI ke vAcaka akSaroM kA athavA karmavipAka kA athavA padArthoM ke yathAvasthita svarUpa kA, tInoM loka kA aura azaraNa Adi vairAgya bhAvanAoM kA cintavana karate hue dhyAna karanA sAmAyika kA yogya dhyeya hai| patA-maMgalakalaza, 364 sarvodaya nagara AgarA roDa, alIgar3ha