Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 DIGIONSH jaina gaNita paramparA aura sAhitya vaidyA sAvitrIdevI bhaTanAgara, 26, kAnajI kA hATA, udayapura : jaina vidvAnoM kI gaNitazAstra meM abhUtapUrva dena hai / prAcIna bhAratIya gaNita aura jyotiSa ke kSetra meM unakA yogadAna mahatvapUrNa aura avismaraNIya hai| ina donoM vidyAnoM kA paraspara paniSTha sambandha hone se inake prAcIna granthoM meM ve donoM viSaya sammilita haiN| +0+0+8 'samavAyAMgasUtra' aura 'aupapAtikasUtra' meM 72 kalAoM meM gaNita ko bhI ginA gayA hai| AditIrthaMkara apanI putrI sundarI ko gaNita kI zikSA dI, aisA ullekha milatA hai| 'lekha' nAmaka 'kalA' meM lipiyoM kA jJAna sammilita hai / aThAraha prakAra kI lipiyoM meM 'aMkalipi' ( 1, 2 Adi saMkhyAvAcaka cihna) tathA 'gaNitalipi' ( jor3a, bAkI, guNA, bhAga Adi cihnoM kA vyavahAra ) kA samAveza hai / cAra prakAra ke anuyogoM meM eka 'gaNitAnuyoga' hai / isa anuyoga meM 'sUryaprajJapti' aura 'candraprajJapti' kA samAveza hotA hai| gaNita vidyA ko 'saMkhyAna' bhI kahate haiM / 'sthAnAMgasUtra' (10 / 747) meM dasa prakAra ke saMkhyAna ( gaNita ) kA ullekha hai - parikarma, vyavahAra, rajjU (jyAmiti), kalAsavaNNa ( kalAsavarNa), jAvaM, tAvaM, varga, dhana, vargAvarga aura vikalpa | 'vyAkhyAprajJapti' (2 / 1) tathA 'uttarAdhyayanasUtra' (25 / 7, 36) meM 'saMkhyAna' (gaNita) aura 'joisa ' (jyotiSa) kA caudaha prakAra ke vidyAsthAnoM meM ullekha kiyA gayA hai / mahAvIra ne gaNita aura jyotiSa Adi vidyAoM meM dakSatA prApta kI thI ( kalpasUtra 1 / 10 ) / zvetAmbara paramparA ke Agama-sAhitya ke antargata 'sUryaprajJapti' aura 'candraprazapti' nAmaka do upAMga granthoM meM sUrya, candra graha, nakSatra aura tAroM kI gati ke prasaMga meM gaNita kA varNana milatA hai| 2 digambara paramparA meM prApta dharasenAcAryakRta 'paTDAgama' kI TIkA meM TIkAkAra vIrasenAcArya (01660) ne gaNita sambandhI vivecana meM 'parikarma' kA ullekha kiyA hai / 'dRSTivAda' saMjJaka bArahaveM aMga ke pA~ca bhedoM meM se eka 'parikarma' hai / isameM lipivijJAna evaM gaNita kA vivecana thA / parikarma ke pA~ca bheda haiM- 1. candraprajJapti 2. sUryaprajJapti, 3 jambUdvIpaprajJapti, 4. dvIpasAgaraprajJapti, 5. vyAkhyAprajJapti / inameM se prathama cAra prajJaptiyoM meM gaNitasUtroM kA prakAzana huA hai| digambara - mata meM 'aMgapraviSTa' (12 aMga ) aura 'aMgabAhya' AgamasAhitya ke atirikta usakI paramparA meM jo grantha likhe gaye, unako cAra anuyogoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai / prathamAnuyoga meM purANoM, caritoM aura kathAoM ke rUpa meM AkhyAna grantha samAviSTa haiM; karaNAnuyoga meM gaNita aura jyotiSa sambandhI grantha Ate haiM; caraNAnuyoga meM muniyoM va gRhasthoM ke AcaraNaniyamoM sambandhI pratva hai, dravyAnuyoga meM jIva jar3a Adi dArzanika cintana karmasiddhAnta aura nyAyasambandhI grantha sammilita haiN| karaNAnuyoga ke granthoM meM madhya aura adholoka dvIpa, sAgara kSetra, parvata, nadI Adi ke svarUpa aura vistAra kA tathA gaNita kI prakriyAoM ke AdhAra para varNana kiyA gayA hai| ina granthoM se gaNitasUtroM aura unake kramavikAsa ko samajhane meM bar3I madada milatI hai /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahA hai jaina gaNita : paramparA aura sAhitya 'gaNividyA' (gaNivijjA) nAmaka 'prakIrNaka' ( aMgabAhyagrantha) meM divasa, tithi, nakSatra, yoga, karaNa, muhUrta -Adi sambandhI jyotiSa kA vivecana hai, isameM 'horA' zabda bhI milatA hai, isameM prasaMgavaza gaNita ke sUtra bhI zAmila haiN|" paravartIkAla meM jainAcAryoM dvArA viracita gaNita sambandhI granthoM aura granthakAroM kA paricaya yahA~ diyA jA 415 tiloyapaNNatti (chaThI zatI) -- yativRSabha / trailokya sambandhI viSaya ko prastuta karane vAlA prAcInatama grantha hai / racanA prAkRta- gAthAoM meM hai / kahIM-kahIM prAkRta gadya bhI hai / 18000 zloka haiM / kula gAthAyeM 5677 haiM / aMkAtmaka saMdRSTiyoM kI isameM bahulatA hai| mahAdhikAra hai- sAmAnyaloka nArakaloka bhavanavAsIloka, manuSyaloka, tiryakuloka, vyantaraloka, jyotirloka, devaloka, siddhaloka / +C isakI racanA I0 500 se 800 ke bIca meM huI / sambhavataH chaThI zatI meM / gaNitasAra-saMgraha ( 850 I0 ke lagabhaga ) - yaha mUlyavAn kRti mahAvIrAcArya dvArA viracita hai| yaha dakSiNa ke digambara jaina vidvAna the| inako mAnyakheTa ( mahArASTra) ke rASTrakUTa rAjA amoghavarSa kA rAjyAzraya prApta thA / yaha govinda tRtIya ( 793 - 814 I0 ) kA putra thA / usakA mUla nAma zarva thA / rAjyAbhiSeka ke samaya usane 'amoghavarSaM' upAdhi grahaNa kii| isa nAma se vaha adhika vikhyAta huA / use zarva amoghavarSa bhI kahate haiM / nRpaturaMga, raTamArtaNDa, vIranArAyaNa aura atizayadhavala usakI anya upAdhiyAM thiiN| rASTrakUTa rAjAoM kI sAmAnya upAdhiyA~ 'vallabha' aura 'pRthvIvallabha' bhI usane dhAraNa kI thiiN| ina upAdhiyoM meM 'amoghavarSa' aura 'nRpatuMga' vizeSa prasiddha haiM / usane chAsaTha varSa (514-850 I0) taka rAjya kiyaa| pUrva meM veMgI ke cAlukyoM ko parAjita kara apane rAjya meM milA liyA thA / amoghavarSa vidvAnoM aura kalAkAroM kA AzrayadAtA thA / svayaM bhI vidvAn aura kavi thA / kannaDa sAhitya kA prathama kAvya 'phavirAjamArga hai, jisakA racayitA svayaM amoghavarSa hai| aneka kannaDa lekhakoM ko usane prathaya - diyA thA / amoghavarSa kI jaina dharma aura darzana ke prati vizeSa ruci thii| AdipurANa ke racayitA jinasena ne likhA hai| ki vaha amoghavarSa kA AcArya thaa| jaina gaNitajJa mahAvIrAcArya ne apanI pustaka 'gaNitasArasaMgraha' meM amoghavarSa ko jaina batAyA hai| vaha dharmasahiSNu thA / usane hindU aura jaina dharma ke samanvaya kA prayatna kiyA thA / sAhitya aura vijJAna ke prati vizeSa prema ke kAraNa usake rAjadarabAra meM jyotiSa, gaNita, kAvya, sAhitya, Ayurveda Adi viSayoM ke vidvAn sammAnita hue the / amoghavarSa ke samaya meM aneka prakANDa jaina vidvAn hue / gaNitasArasaMgraha grantha ke prArambha meM mahAvIrAcArya ne bhagavAn mahAvIra aura saMkhyAjJAna ke pradIpa svarUpa jainendra ko namaskAra kiyA hai 1. vaidika paramparA meM chaH vedAMgoM meM jyotiSa ko ginA gayA hai| jyotiSa kA mUla grantha 'vedAMgajyotiSa' hai, isake do pATha haiM - RgvedajyotiSa aura yajurvedajyotiSa / jyotiSa ke do vibhAga ho gaye haiM -- gaNitajyotiSa aura phalitajyotiSa / inameM se gaNitajyotiSa prAcIna hai| jyotiSa ke niSkarSa gaNita para AdhArita haiN| ataH vedAMgajyotiSa (zloka 4 ) meM samasta vedAMgazAstroM meM gaNita ko sarvopari mAnA gayA hai- yathA zikhA mayUrANAM nAgAnAM maNayo yathA / tadvadvedAMgazAstrANAM gaNitaM mUrdhni saMsthitam // arthAt jisa prakAra moroM meM zikhAe~ aura nAgoM meM maNiyAM sira para dhAraNa kI jAtI haiM, usI prakAra vedAMgazAstroM meM gaNita sira para sthita hai arthAt sarvopari hai / .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana prantha : paMcama khaNDa alaMdhyaM trijagatsAraM yasyA'naMtacatuSTayam / namastasmai jinendrAya mahAvIrAya tAyine // 1 // saMkhyAjJAnapradIpena jainendrAya mhtvissaa|| prakAzitaM jagatsarva yena taM praNamAmyahaM // 2 // isake bAda rAjA amoghavarSa, nRpatuga kI prazasti meM 6 padya haiN| rAjA amoghavarSa ke jainadIkSA lene ke bAda use saba prANiyoM ko santuSTa karane tathA nIrIti niravagraha karane vAlA 'sveSTAhitaiSI' batalAyA hai proNitaH prANisasyaugho nIrItiniravagrahaH / zrImatA'moghavarSeNa yena sveSTAhitaiSiNA // 3 // usane pAparUpI zatruoM ko anIhita cittavRtti rUpI tapogni meM bhasma kara diyA thA aura kAmakrodhAdi antaraMga zatruoM para vijaya pA lene se 'avandhyakopa' bana gayA thA / sampUrNa saMsAra ko vaza meM karane aura svayaM kisI ke vaza meM nahIM hone se 'apUrvamakaradhvaja' bana gayA thaa| rAjamaMDala ko vaza meM karane ke sAtha tatpazcaraNa dvArA saMsAraca ka ke bhramaNa ko naSTa karane vAle ratnagarbha (samyakdarzana, jJAna, cAritrarUpa ratnatraya), jJAna aura maryAdAvajravedI dvArA cAritrarUpI samudra ko pAra kara liyA thA pAparUpAH parA yasya cittavRtti havirbhuji / nAbhibhUtaH prabhustasmAdapUrvamakaradhvajaH // 5 // yo vikramakramAkrAMtacakicakRtikriyaH / cakrikAkAramaMjano nAmnA cakrikAmaMjano jasA // 6 // yo vidyAnadyadhiSThAno maryAdAvacavedikaH / ratnagarbho yathAkhyAta cAritrajaladhirmahAn // 7 // ina vivaraNoM se amoghavarSa kI munivRtti kA paricaya milatA hai| rAjA amoghavarSa ne antima dinoM meM vivekapUrvaka rAjya chor3akara jainamuni ke rUpa meM jIvana bitAne kA ullekha usane svayaM apanI ratnamAlA ke antima padya meM kiyA hai| gaNitasAra saMgraha grantha meM amoghavarSa napatuMga ke zAsana kAla kI vRddhi kI kAmanA kI gaI hai vidhvastakAMtapakSasya syAdvAdanyAyavAdinaH / devasya napatugasya vaddhatAM tasya zAsanam // 8 // mahAvIrAcArya kI do kRtiyA~ milatI haiM-gaNitasArasaMgraha (samuccaya) aura SaTtriMzikA ; tathA jyotiSa para jyotiSapaTala / gaNita aura jyotiSa kA atyanta ghaniSTha sambandha hai| jyotiSa ke do aMga haiM-eka gaNita-jyotiSa aura dUsarA phala-jyotiSa / ata: mahAvIrAcArya ke gaNita sambandhI donoM grantha bhI jyotiSa ke lie atyanta upayogI haiN| gaNitasArasaMgraha grantha meM kahIM racanAkAla kA ullekha nahIM hai, parantu usameM nRpatuMga ke zAsana kI vRddhi kI kAmanA kI gaI hai, ata: isakI racanA amoghavarSa ke kAla meM hI huI thii| isameM amoghavarSa kI jainamunitulya vRttiyoM ke sambandha meM batAyA gayA hai| ata: yaha kRti usake zAsanakAla ke antima dinoM meM likhI gaI pratIta hotI hai| isI AdhAra para isakI racanA 850 I. ke lagabhaga hone kA anumAna hotA hai| prArambha ke saMjJAdhikAra' meM gaNita ke mahattva ko svIkAra karate hue batAyA gayA hai-saMsAra ke saba vyApAroM (laukika, vaidika aura sAmAjika) meM saMkhyA kA upayoga kiyA jAtA hai| kAmatantra, arthazAstra, gandharvazAstra, nATaka, sUpazAstra, vaidyaka, vAstuvidyA, chanda, alaMkAra, kAvya, tarka, vyAkaraNa samasta kalAoM meM gaNita prAcIna kAla se pracalita hai| (jyotiSa ke antargata) sUryAdi grahoM kI gati, grahaNa, grahasaMyoga, triprazna, candravRtti, sarvatra gaNita svIkAra kiyA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina gaNita : paramparA aura sAhitya 417. ..............-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.............. gayA hai| dvIpa, samudra, parvata kA saMkhyA se hI vyAsa aura parikSetra (vistAra) jJAta kiyA jAtA hai| saMsAra kI saba bAteM gaNita para Azrita haiM laukike vaidike cApi tathA sAmAjike ca yaH / vyApArastatra sarvatra saMkhyAnamupayujyate // 6 // kAmataMtre'rthazAstre ca gAMdharve nATake'pi vaa| sUpazAstre tathA baidya vAstuvidyAdi vastuSu // 10 // chando'laMkArakAvyeSu tarkavyAkaraNAdiSu / (TIkA) likhI hai| isameM lI kalAguNeSu sarveSu prastutaM gaNitaM purA // 11 // jyotiSa para inhoMne sUryAdigrahacAreSu grahaNe grhsNyutau| laghanamaskAracakra, RSimaMDalayaMtra triprazne candravRttau ca sarvatrAMkIkRtaM hi tat // 12 // siddha-bha-paddhati- ajJAtakartRka sAgarazailAnAM saMkhyA-vyAsaparikSipaH / // 13 // isa para digambara vIrasena garya vyaMtarajyotirlokakalpAdhivAsinAma nA kANAM ca sarveSAM shrenniibddhendrkottraa| NakapramANAdyA budhyate gaNitena tu // 14 // prANinAM tatra saMsthAnAmAyuraSTaguNAdayaH / yAtrAdyAssaMhitAdyAzca sarve te gaNitAzrayAH // 15 // bahubhivipralApaH kiM trailokye sacarAcaraM / yatkicidvastu tatsarva gaNitena vinA na hi // 16 // mahAvIrAcArya ke mata meM tIrthaMkaroM kI vANI se gaNita kA udbhava huA hai| tIrthaMkaroM ke ziSya-praziSyoM dvArA prakaTa 'saMkhyAjJAnarUpasAgara' se samudra se ratna, pASANa se suvarNa aura zukti se motI nikAlane ke samAna kucha sAra lekara isa grantha kI racanA kI hai / yaha grantha choTA hone para bhI vistRta artha ko batAne vAlA hai tIrthakRbhyaH kRtArthebhyaH pUjyebhyo jagadIzvaraiH / teSAM ziSyapraziSyebhyaH prasiddhAdguruparvataH // 17 // jaladheriva ratnAni pASANAdiva kAMcanam / zuktemuktAphalAnIva saMkhyAjJAnamahodadheH // 18 // kiMciduddhRtya tatsAraM rakSye'haM matizaktitaH / alpagranthamanalpArtha gaNitaM sArasaMgraha // 16 // prathama saMjJAdhikAra ke anta meM puSpikA dI hai'itisArasaMgrahe gaNitazAstre mahAvIrAcAryakRtau saMjJAdhikAraH samAptaH / yaha grantha pro0 raMgAcArya kRta aMgrejI TippaNiyoM ke sAtha sampAdita hokara madrAsa se san 1912 meM prakAzita ho cukA hai| isameM prakaraNa haiM-saMjJAdhikAra, parikarmavyavahAra, kalAsavarNavyavahAra, prakIrNavyavahAra, trairAzikavyavahAra, mizrakavyavahAra, kSetragaNitavyavahAra, khAtavyavahAra aura chAyAvyavahAra / isameM 24 aMka taka kI saMkhyAoM kA ullekha hai-1 eka, 2 daza, 3 zata, 4 sahasra, 5 dazasahasra, 6 lakSa, 7 dazalakSa, 8 koTi, 6 dazakoTi, 10 zatakoTi, 11 arbuda, 12 nyarbuda, 13 kharva, 14 mahAkharva, 15 padma, 16 mahApadma, 17 kSoNI, 18 mahAkSoNI, 16 zaMkha, 20 mahAzaMkha, 21 kSiti, 22 mahAkSiti, 23 kSobha, 24 mahAkSobha / 0
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa " -.-.-. -.-.-. -.-.-.-.-.-..................... .......... ....... .. ...... aMkoM ke lie vizeSa zabdoM kA vyavahAra milatA hai-yathA 3 ke lie ratna, 6 ke lie dravya, 7 ke lie tatva, pannaga aura bhaya, 8 ke lie karma, tanu, mada, aura ke lie padArtha Adi / isameM aMkoM sambandhI 8 parikarmoM kA ullekha kiyA hai-jor3a, bAkI, guNA, bhAga, varga, vargamUla, ghana aura ghanamUla / zUnya aura kAlpanika saMkhyAoM kA vicAra bhI kiyA gayA hai| bhinnoM ke bhAga ke viSaya meM maulika vidhiyA~ dI haiN| laghusamAvartaka kA AviSkAra mahAvIrAcArya kI anupama dena hai| rekhAgaNita aura bIjagaNita kI aneka vizeSatAe~ isa grantha meM milatI haiN| tri gaNita kI viziSTa vidhiyA~ dI haiN| samIkaraNa ko vyAvahArika praznoM dvArA spaSTa ki' samakuTTIkaraNa, viSamakuTTIkaraNa aura mizrakuTTIkaraNa Adi gaNita kI vidhiyoM kAnA aura kAmakrodhAdi antaraMga yaha grantha bhAskarAcAryakRta lIlAvatI se bar3A hai| mahAbIrAcArya ne narane aura svayaM kisI ke vaza meM zrIdhara ke zitikA' kA upayoga kiyA hai| gaNita ke kSetra meM mahAvIrAcAsAtha tatpazcaraNa dvArA saMsAracakra ke gana aura maryAdAvajravedI dvArA kIrtimAna hai, jo unakI amarakIti kA dIpastambha hai| dakSiNa bhArata meM isa grantha kA bahumAna hai| isa para varadarAja Adi kI saMskRta TIkAe~ upalabdha haiM / 11vIM zatI meM pAvulUrimalla ne isakA telugu meM anuvAda kiyA hai| vallabha ne kannar3a meM tathA anya vidvAn ne telugu meM TIkA likhI hai| SatriMzikA (850 I0 ke lagabhaga)-mahAvIrAcArya kRt| yaha laghu kRti hai, jisameM bIjagaNita ke vyavahAra diye haiN| vyavahAragaNita, kSetragaNita, vyavahAraratna, jaina-gaNita-sUtra-TIkodAharaNa aura lIlAvatI (saM0 1177, I0 1120) ye saba grantha kannar3a bhASA meM haiN| inake lekhaka rAjAditya nAmaka kavi-vidvAn the| yaha dakSiNa meM karnATaka kSetrAMtargata koMDimaMDala ke 'yUvinavAga' nAmaka sthAna ke nivAsI the| inake pitA kA nAma zrIpati aura mAtA kA nAma vasantA thA / inake guru kA nAma zubhacandradeva thA / ye viSNuvarddhana rAjA ke mukhya sabhApaNDita the| ata: inakA kAla I0 san 1120 ke lagabhaga hai / inako 'rAjavarma', 'bhAskara' aura 'vAcirAja' bhI kahate the| ye kannar3a ke prasiddha kavi aura gaNita-jyotiSa ke mahAna vidvAn the| 'karNATaka kavicarita' meM inako kannar3a bhASA meM gaNita kA grantha likhane vAlA sabase pahalA vidvAn batAyA hai| pATIgaNita (saM 1261, I0 1204) anantapAlakRta / yaha pallIvAla jaina gRhastha vidvAn the| isake graMtha pATIgaNita meM aMkagaNita sambandhI vivaraNa hai| anantapAla ne nemicarita mahAkAvya racA thaa| usake bhAI dhanapAla ne saM0 1261 meM 'tilakamaMjarIkathAsAra' banAyA thaa| koSThakaciMtAmaNi (13 vIM shtii)-shiilsiNhsuurikRt| ye AgamagacchIya AcArya devaratnasari ke ziSya the| inakA kAla 13vIM zatI mAnA jAtA hai| inakA gaNita sambandhI 'koSThakacitAmaNi' nAmaka grantha prAkRta meM 150 padyoM meM likhA huA hai| isameM 6, 16 20 Adi koSThakoM meM aMka rakhakara cAroM ora se milane para aMka samAna Ate haiN| isameM aneka mantra bhI diye haiN| inhoMne apane grantha para saMskRta meM 'koSThakacitAmaNi-TIkA' likhI hai| gaNitasaMgraha-yatlAcAryakRta / ye prAcIna jainamuni the|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina gaNita : paramparA aura sAhitya 416 kSetra ticandrakRta isakA ullekha jinaratnakoza ( pR0 10) meM diyA huA hai| iSTapaMcavizatikA-- muni tejasiMhakRta / yaha loMkAgacchIya muni the / gaNita para inakA yaha choTA-sA grantha 26 padyoM meM prApta hai / gaNitasAra-TIkA siddhasUrikRta / ye upakezanacchIya muni the| inhoMne zrIdharata gaNitasAra para TIkA SISIBIDIO likhI thii| gaNitasAra - vRtti (saM0 1330, I0 1273 ) - saMhatilakasUrikRta / ye jyotiSa aura gaNita ke acche vidvAn the / inake guru kA nAma vibudhacandrasUri thA / inhoMne zrIpatikRta 'gaNitasAra' para (saM0 1330 I0 1273 ) meM vRtti (TIkA) likhI hai| isameM lIlAvatI aura trizatikA kA upayoga kiyA gayA hai| jyotiSa para inhoMne 'bhuvanadIpakavRtti' likhI / maMtrarAjarahasya, vardhamAna vidyAkalpa parameSThividyAyaMtra stotra, laghunamaskAracakra, RSimaMDalayaMgastotra bhI inake prAtha haiN| siddha bhU-paddhati - ajJAtaka ke yaha prAcIna grantha hai / yaha kSetragaNita viSayaka grantha hai / isa para digambara vIrasenAcArya ne TIkA likhI thii| inakA janma vi0 saM0 765 evaM mRtyu saM0 880 huI / ye AnaMda ke ziSya, jinasenAcArya ke guru tathA guNabhadrAcArya ( uttarapurANa - kartA) ke praguru the / inhoMne digambara Agama grantha 'SaTkhaNDAgama' ( karmaprAbhRta) ke pA~ca khaMDoM para 'dhavalA' nAmaka TIkA saM0 873 meM likhI / isa vyAkhyA meM inhoMne gaNita sambandhI acchA vivaraNa diyA hai| isase inakI gaNita meM acchI gati honA prakaTa hotA hai / isake atirikta vIrasenAcArya ne 'kasAyapAhuDa' para 'jayadhavalA' nAmaka vistRta TIkA likhanA prArambha kiyA, parantu bIca meM hI unakA dehAnta ho gayA / gaNita sUtra - ajJAtakartRka / kisI digambara jaina muni kI kRti hai / isakI hastaprati jaina siddhAMta bhavana ArA meM maujUda hai / yaMtrarAja ( 0 1112, 10 1270 ) - mahendrasUrikRta- yaha brahamati sambandhI upayogI grantha hai| - gaNitasArakaumudI (60 14vIM zatI prArambha ) - umakura pheskRta yaha jaina zrAvaka the| mUlataH rAjasthAna ke nANA ke nivAsI aura zrImAlavaMza ke dhaMdhakula meM utpanna hue the| isa grantha kI racanA saM0 1372 se 1380 ke bIca huI thii| yaha aprakAzita hai| Thakkura pherU dillI ke sulatAna alAuddIna khilajI ke koSAdhikArI (khajAMcI ) the / gaNitasArakaumudI prAkRta meM hai| isakI racanA bhAskarAcArya kI lIlAvatI aura mahAvIrAcArya ke gaNitasArasaMgraha para AdhArita hai| viSaya vibhAga bhI lIlAvatI jaisA hI hai kSetravyavahAraprakaraNa ke nAmoM ko spaSTa karane ke lie yaMtra diye haiN| yaMtraprakaraNa meM aMvasUcaka zabdoM kA prayoga hai naye haiN| 1 tatkAlIna bhUmikara, dhAnyotpatti Adi viSaya Thakkura pherU ke anya grantha - vAstusAra, jyotissAra, ratnaparIkSA, dravyaparIkSA ( mudrAzAstra), bhUgarbhaprakAza, dhAtUtpatti yugapradhAna caupaI haiN| pahalI sAta racanAe~ prAkRta meM haiM / antima racanA lokabhASA ( aprabhraMza bahula) meM hai / lIlAvatIgaNita (1682 I0 ) - kavi lAlacandakRta / ye bIkAnera ke nivAsI the| inakA dIkSAnAma lAbhavarddhana thaa| inake guru zAMti aura gurubhrAtA jinaharSa me hindI padyoM meM lIlAvatIgaNita kI racanA [saM0] 1739 ( 1682 I0 ) meM bIkAnera meM kI thI / anya racanAe~ gaNita para 'aMkaprasAra' tathA 'svarodayabhASA', 'zakuna dIpikAcopaI bhI haiN| .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa ........................................................................... aMkaprastAra (1704 I.)-kavi lAlacaMdakRta / paricaya Upara diyA hai| inakI racanAe~ saM0 1761, (1704 I. meM) 'gUDhA' meM huI haiN| aiMcavaDi-tamila bhASA meM gaNita sambandhI grantha hai| yaha jainakRti hai| isakA vyavahAra vyApArI paramparA meM vizeSa rUpa se rahA hai| uparyukta vivaraNa meM diye gaye granthoM ke atirikta gaNita para anya grantha bhI milate haiN| kucha grantha jyotiSa sambandhI gaNita para mukhya rUpa se likhe gaye haiN| bhAratIya prAcIna paramparA meM gaNita kA upayoga trilokasaMracanA, rAzisiddhAnta kI vyAkhyA aura karmaphala ke aMza va phala nirUpaNa hetu mukhya rUpa se huA hai| vAstuzAstra, zilpazAstra, Ayurveda aura anya vidyAoM meM bhI gaNita kA bharapUra upayoga huA hai| --0 1 paM0 kailAzacaMdra, dakSiNa meM jainadharma, pR060|