Book Title: Jain Drushti se Manushyo me Uccha Nich Vyavastha ka Adhar
Author(s): Bansidhar Pandit
Publisher: Z_Hajarimalmuni_Smruti_Granth_012040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210727/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita zrIbaMzIdhara zAstrI vyAkaraNAcArya jainadRSTi se manuSyoM meM ucca-nIca vyavasthA kA AdhAra jaina saMskRti meM samasta saMsArI arthAt nAraka, tiryak, manuSya aura deva-ina cAroM hI gatiyoM meM vidyamAna sabhI jIvoM ko yathAyogya ucca aura nIca do bhAgoM meM vibhakta karate hue yaha batalAyA gayA hai ki jo jIva ucca hote haiM unake uccagotra karma kA aura jo jIva nIca hote haiM unake nIcagotra karma kA udaya vidyamAna rahA karatA hai. yadyapi jaina saMskRti ke mAnane vAloM ke liye yaha vyavasthA vivAda yA zaMkA kA viSaya nahIM honA cAhie parantu samasyA yaha hai ki pratyeka saMsArI jIva meM uccatA athavA nIcatA kI vyavasthA karane vAle sAdhanoM kA jaba taka hameM parijJAna nahIM ho jAtA, taba taka yaha kaise kahA jA sakatA hai ki amuka jIva to ucca hai aura amuka jIva nIca hai ? yadi koI kahe ki eka jIva ko ucca gotra karma ke udaya ke AdhAra para ucca aura dUsare jIva ko nIca gotra karma ke udaya ke AdhAra para nIca kahane meM kyA Apatti hai ? to isa para hamArA kahanA yaha hai ki apanI vartamAna alpajJatA kI hAlata meM hama logoM ke liye jIvoM meM yathAyogya rUpa se vidyamAna uccagotra-karma aura nIcagotra-karma ke udaya kA parijJAna na ho sakane ke kAraNa eka jIva ko uccagotra-karma ke udaya ke AdhAra para ucca aura dUsare jIva ko nIcagotra karma ke udaya ke AdhAra para nIca kahanA zakya nahIM hai. mAnA ki jaina saMskRti ke Agama-graMthoM ke kathanAnusAra narakagati aura tiryagati meM rahane vAle saMpUrNa jIvoM meM kevala nIca gotra karma kA tathA devagati meM rahane vAle sampUrNa jIvoM meM kevala uccagotra karma kA hI sarvadA udaya vidyamAna rahA karatA hai. isalie yadyapi saMpUrNa nArakiyoM aura saMpUrNa tiryaMcoM meM nIca gotra karma ke udaya ke AdhAra para kevala nIcatA kA tathA saMpUrNa devoM meM ucca gotra karma ke udaya ke AdhAra para kevala uccatA kA vyavahAra karanA hama logoM ke liye azakya nahIM hai parantu unhIM jaina Agama graMthoM meM jaba saMpUrNa manuSyoM meM se kinhIM manuSyoM ke to ucca gotra karma kA aura kinhIM manuSyoM ke nIca gotra karma kA udaya honA batalAyA hai to jaba taka saMpUrNa manuSyoM meM pRthak-pRthak yathAyogya rUpa se vidyamAna ukta ucca tathA nIca donoM hI prakAra ke gotra karmoM ke udaya kA parijJAna nahIM ho jAtA taba taka hama yaha kaise kaha sakate haiM ki amuka manuSyoM meM cU~ki uccagotra-karma kA udaya vidyamAna hai isalie unheM to ucca kahanA cAhie aura amuka manuSya meM ki nIcagotra-karma kA udaya vidyamAna hai isalie use nIca kahanA cAhie ? isake atirikta manuSyoM meM jaba gotra-parivartana kI bAta bhI unhIM Agama-graMthoM meM svIkAra kI gayI hai to jaba taka unameM (manuSyoM meM) yathA samaya rahane vAle uccagotra-karma tathA nIcagotra-karma ke udaya kA parijJAna hameM nahIM ho jAtA, taba taka yaha bhI eka samasyA hai ki eka hI manuSya ko kaba to hameM uccagotra-karma ke udaya ke AdhAra para ucca kahanA cAhie aura usI manuSya ko kaba hameM nIcagotra-karma ke udaya ke AdhAra para nIca kahanA cAhie ? eka bAta aura hai. jaina saMskRti kI Jain Education Intematonai ainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMzIdhara : jainadRSTi se manuSyoM meM ucca-nIca vyavasthA kA prAdhAra : 475 -0-0-0--0--0--0-0--0--0-0 mAnyatA ke anusAra sAtoM narakoM ke saMpUrNa nArakiyoM meM paraspara tathA ekendriya se lekara paMcendriya taka kI saMpUrNa tiryagjAtiyoM aura inakI upajAtiyoM meM rahane vAle saMpUrNa tiryaMcoM meM paraspara uccatA aura nIcatA kA kucha na kucha bheda pAyA jAne para bhI yadi sabhI nArakI, narakagati sAmAnya kI apekSA aura sabhI tiryaMca, tiryaggati sAmAnya kI apekSA nIca gotra-karma ke udaya ke AdhAra para nIca mAne jA sakate haiM to, aura isI prakAra bhavanavAsI vyantara, jyotiSka aura vaimAnika nAma kI saMpUrNa deva jAtiyoM aura inakI upajAtiyoM meM rahane vAle sampUrNa devoM meM paraspara uccatA aura nIcatA kA kucha na kucha bheda pAyA jAne para bhI yadi sabhI deva devagati sAmAnya kI apekSA, uccagotra karma ke udaya ke AdhAra para ucca mAne jA sakate haiM to, phira manuSyagati meM rahane vAle saMpUrNa manuSyoM meM bhI manuSya-gati sambandhI vividha prakAra kI samAnatA rahate hue anya jJAta sAdhanoM ke abhAva meM kevala ajJAta uccagotra-karma aura nIcagotra-karma ke udaya ke AdhAra para pRthak-pRthak kramazaH uccatA aura nIcatA kA vyavahAra kaise kiyA jA sakatA hai ? ye saba samasyAe~ haiM jinakA jaba taka yathocita samAdhAna prApta nahIM ho jAtA, taba taka jaina saMskRti ke anuyAyI hone para bhI hama logoM ke mastiSka meM manuSyoM ko lekara uccatA aura nIcatA saMbandhI saMdeha paidA hote rahanA svAbhAvika hI hai. SaTkhaNDAgama ke sUtra 135 kA prAcArya zrIvIrasena svAmI dvArA kiyA gayA jo vyAkhyAna dhavalAzAstra kI pustaka 13 ke pRSTha 388 para pAyA jAtA hai, use dekhane se mAlUma par3atA hai ki manuSyoM kI uccatA aura nIcatA ke viSaya meM AcArya zrIvIrasena svAmI ke samaya meM bhI vivAda thA. itanA hI nahIM, AcArya zrIvIrasena svAmI ke usa vyAkhyAna se to yahAM taka bhI mAlUma par3atA hai ki unake samaya ke koI-koI vicAraka vidvAn manuSyagati meM mAne gaye ucca aura nIca ubhayagotra karmoM ke udaya ke sambandha meM nirNayAtmaka samAdhAna na mila sakane ke kAraNa ucca aura nIca donoM bhedaviziSTa va samUce gotra-karma ke abhAva taka ko mAnane ke liye udyata ho rahe the. AcArya zrIvIrasena svAmI kA vaha vyAkhyAna nimna prakAra hai : "uccargotrasya kva vyApAraH ? na tAvad rAjyAdilakSaNAyAM sampadi, tasyAH sadvedyata: samutpatteH. nApi paMcamahAvratagrahaNayogyatA uccairgotreNa kriyate, deveSvabhavyeSu ca tadgrahaNaM pratyayogyeSu uccargotrasyodayAbhAvaprasaMgAt. na samyagjJAnotpattI vyApAraH syAt, tatra samyagjJAnasya sattvAt. nAdeyatve, yazasi, saubhAgye vA vyApAraH, teSAM nAmataH samutpatte:. nekSvAkukulAdyutpattI, kAlpanikAnAM teSAM paramArthato'sattvAt. viDbrAhmaNasAdhuSvapi uccairgotrasyodayadarzanAt. na sampannebhyo jIvotpattau tadvyApAraH, mleccharAjasamutpannapRthukasyApi uccairgotrodayaprasaMgAt. nANuvratibhyaH samutpattau tadvyApAraH, deveSvaupapAdikeSu uccairgotrodayasyAsatvaprasaMgAt. nAbheyasya nIcagotratApattezca. tato niSphalamuccairgotram. tata eva na tasya karmatvamapi. tadabhAve na nIcairgotramapi, dvayoranyonyAvinAbhAvitvAt. tato gotrakarmAbhAva iti." isa vyAkhyAna meM prathama hI yaha prazna uThAyA gayA hai ki jIvoM meM uccagotra-karma kA kyA kArya hotA hai ? isake Age uccagotra karma ke kArya para prakAza DAlane vAlI tatkAlIna pracalita mAnyatAoM kA nirdeza karate hue unakA khaNDana kiyA gayA hai aura isa taraha ukta prazna kA ucita samAdhAna na mila sakane ke kAraNa aMta meM niSkarSa ke rUpa meM gotrakarma ke abhAva ko prasthApita kiyA gayA hai. vyAkhyAna kA hindI vivaraNa nimna prakAra hai : "zaMkA- jIvoM meM uccagotra-karma kA kisa rUpa meM vyApAra huA karatA hai ? arthAt jIvoM meM uccagotra-karma kA kArya kyA hai ? 1. samAdhAna....jIvoM meM uccagotra karma kA kArya unako rAjyAdi sampatti kI prApti honA hai. khaNDana - yaha samAdhAna galata hai kyoMki jIvoM ko rAjyAdi saMpatti kI prApti uccagotra karma ke udaya se na hokara sAtAvedanIya karma ke udaya se hI huA karatI hai. 2. samAdhAna-jIvoM meM paMca mahAvratoM ke grahaNa karane kI yogyatA kA prAdurbhAva honA hI uccagotra-karma kA kArya hai. Aviahelibrary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 : muni zrIhanArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya khaNDana- yadi jIvoM meM uccagotra-karma ke udaya se paMcamahAvratoM ke grahaNa karane kI yogyatA kA prAdurbhAva hotA hai to aisI hAlata meM devoM meM aura abhavya jIvoM meM uccagotra-karma ke udaya kA abhAva svIkAra karanA hogA, jabaki una donoM prakAra ke jIvoM meM, jaina saMskRti kI mAnyatA ke anusAra, uccagotra-karma ke udaya kA to sadbhAva aura paMcamahAvratoM ke grahaNa karane kI yogyatA kA abhAva donoM hI eka sAtha pAye jAte haiM. 3. samAdhAna-jIvoM meM samyagjJAna kI utpatti uccagotra karma ke udaya se huA karatI hai. 4. khaNDana--yaha samAdhAna bhI sahI nahIM hai kyoMki jaina saMskRti kI mAnyatA ke anusAra jIvoM meM samyagjJAna kI utpatti uccagotra karma kA kArya na hokara jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kI sahAyatA se sApekSa samyagdarzana kA hI kArya hai. dUsarI bAta yaha hai ki jIvoM meM samyagjJAna kI utpatti ko yadi uccagotra karma kA kArya mAnA jAyagA to phira tiryaMcoM aura nArakiyoM meM bhI uccagotra karma ke udaya kA sadbhAva mAnane ke liye hameM bAdhya honA par3egA jo ki ayukta hogA, kyoMki jaina zAstroM kI mAnyatA ke anusAra jina tiyaMcoM aura jina nArakiyoM meM samyagjJAna kA sadbhAva pAyA jAtA hai unameM uccagotra karma ke udaya kA abhAva hI rahA karatA hai. 4. samAdhAna-jIvoM meM AdeyatA yaza aura subhagatA kA prAdurbhAva honA hI uccagotra-karma kA kArya hai. khaNDana- yaha samAdhAna bhI isIlie galata hai ki jIvoM meM AdeyatA, yaza aura subhagatA kA prAdurbhAva uccagotra karma ke udaya kA kArya na hokara kramaza: Adeya, yazaH kItti aura subhaga saMjJA vAle nAma karmoM kA hI kArya hai. 5. samAdhAna-jIvoM kA ikSvAku kula Adi kSatriya kuloM meM janma lenA uccagotra-karma kA kArya hai.' khaNDana- yaha samAdhAna bhI ullikhita prazna kA uttara nahIM ho sakatA hai kyoMki ikSvAku kula Adi jitane kSatriya kuloM ko loka meM mAnyatA prApta hai ve saba kAlpanika hone se eka to atadrUpa hI haiM. dUsare yadi inheM vastutaH sadrUpa hI mAnA jAya to bhI yaha nahIM samajhanA cAhie ki uccagotra-karma kA udaya kevala ikSvAku kula Adi kSatriya kuloM meM hI pAyA jAtA hai; kAraNa ki jaina siddhAnta kI mAnyatA ke anusAra ukta kSatriya kuloM ke atirikta vaizya kuloM aura brAhmaNa kuloM meM bhI tathA ukta sabhI taraha ke kuloM ke bandhana se mukta hue sAdhuoM meM bhI uccagotra karma kA udaya pAyA jAtA hai.2 6. samAdhAna-sampanna (dhanADhaya) logoM se jIvoM kI utpatti honA hI uccagotra-karma kA kArya hai. khaNDana- yaha samAdhAna bhI sahI nahIM hai kyoMki sampanna (dhanADhya) logoM se jIvoM kI utpatti ko yadi uccagotra karma kA kArya mAnA jAyagA to aisI hAlata meM mleccharAja se utpanna hue bAlaka meM bhI hameM uccagotra karma ke udaya kA sadbhAva svIkAra karanA hogA, kAraNa ki mleccharAja kI saMpannatA to rAjakulakA vyakti hone ke nAte nirvivAda hai. parantu samasyA yaha hai ki jaina-siddhAnta meM mleccha jAti ke sabhI logoM ke niyama se nIcagotra-karma kA hI udaya mAnA gayA hai. 7. samAdhAna-aNuvratoM ko dhAraNa karane vAle vyaktiyoM se jIvoM kI utpatti honA uccagotra-karma kA kArya hai. 1. 'nekSvAkukulAdyutpattI' kA hindI artha SaTakhaNDAgama pustaka 13 meM 'ikSvAkukula Adi kI utpatti meM isakA vyApAra nahIM hotA' kiyA gayA hai jo galata hai. isakA sahI artha 'ikSvAku kula Adi kSatriya kuloM meM jIvoM kI utpatti honA isakA vyApAra nahIM hai' honA cAhie. 2. yahAM para SaTakhaNDAgama pustaka 13 meM 'biDabrAhmaNa sAdhuSvapi' vAkya kA hindI artha 'vaizya aura brAhmaNa sAdhuoM meM kiyA gayA hai jo galata hai. isakA sahI artha 'vaizyoM, brAhmaNoM aura sAdhuoM meM honA cAhie. MARWICE javAnabAbAcAbAcAbAcAvAvAjavAjavAyana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMzIdhara : jainadRSTi se manuSyoM meM ucca-nIca vyavasthA kA prAdhAra : 477 kharahana 0-0--0--0-0-0-0--0--0--0 yaha samAdhAna bhI nirdoSa nahIM hai kyoMki aNuvratoM ko dhAraNa karane vAle vyakti se jIva kI utpatti ko yadi uccagotra-karma kA kArya mAnA jAyagA to aisI hAlata meM devoM meM puna: uccagotra-karma ke udaya kA abhAva prasakta ho jAyagA jo ki ayukta hogA. devoM meM eka ora to uccagotra-karma kA udaya jaina-dharma meM svIkAra kiyA gayA hai tathA dUsarI ora devagati meM aNuvratoM ke dhAraNa karane kI asaMbhavatA ke sAthasAtha mAtra upapAdazayyA para hI devoM kI utpatti svIkAra kI gaI hai. jIvoM kI aNuvratiyoM se utpatti honA uccagotra karma kA kArya mAnane para dUsarI Apatti yaha upasthita hotI hai ki isa taraha se to nAbhirAja ke putra bhagavAna RSabhadeva ko bhI nIcagotrI svIkAra karanA hogA kyoMki nAbhirAja ke samaya meM aNuvrata Adi dhArmika pravRttiyoM kA mArga khulA huA nahIM hone se jaina-saMskRti meM unheM aNuvratI nahIM mAnA gayA hai. isa prakAra uccagotra-karma ke kArya para prakAza DAlane vAle ullikhita sAtoM samAdhAnoM meM se jaba koI bhI samAdhAna nirdoSa nahIM hai to inake AdhAra para uccagotra-karma ko saphala nahIM kahA jA sakatA hai aura isa taraha niSphala ho jAne para uccagotra-karma ko karmoM ke varga meM sthAna denA hI ayukta ho jAtA hai jisase isakA (uccagotra-karma kA) abhAva siddha ho jAtA hai tathA uccagotra-karma ke abhAva meM phira nIcagotra-karma kA bhI abhAva nizcita ho jAtA hai, kAraNa ki ucca aura nIca donoM hI gotra-karma paraspara eka-dUsare se sApekSa hokara hI apanI sattA kAyama rakkhe hae haiM. isa prakAra aMtima niSkarSa ke rUpa meM saMpUrNa gotra-karma kA abhAva siddha hotA hai. ukta vyAkhyAna para bArIkI se dhyAna dene para itanI bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki AcArya zrIvIrasena svAmI ke samaya ke vidvAn eka to jaina-siddhAnta dvArA mAnya nArakiyoM aura tiryaMcoM meM nIcatA kI vyavasthA ko tathA devoM meM uccatA kI vyavasthA ko nirvivAda hI mAnate the lekina dUsarI tarapha manuSyoM meM jaina zAstroM dvArA svIkRta uccatA tathA nIcatA saMbaMdhI ubhaya rUpa vyavasthA ko ve zaMkAspada svIkAra karate the. nArakiyoM aura tiryaMcoM meM nIcatA kI vyavasthA ko aura devoM meM uccatA kI vyavasthA ko nirvivAda mAnane kA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki sabhI nArakiyoM aura sabhI tirya coM meM sarvadA nIcagotra-karma kA tathA sabhI devoM meM sarvadA uccagotra-karma kA udaya hI jaina AgamoM dvArA pratipAdita kiyA gayA hai aura manuSyoM meM uccatA tathA nIcatA ubhaya rUpa vyavasthA ko zaMkAspada mAnane kA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki cUMki manuSyoM meM nIcagotra-karma tathA uccagotra-karma kA udaya chadmasthoM (alpajJoM) ke liye ajJAta hI rahA karatA hai. ataH unameM nIcagotra-karma ke udaya ke AdhAra para nIcatA kA aura uccagotra-karma ke udaya ke AdhAra para uccatA kA vyavahAra karanA hama logoM ke liye zakya nahIM raha jAtA hai. yadyapi dhavalAzAstra kI pustaka 15 ke pRSTha 152 para tiryacoM meM bhI uccagotra-karma kI udIraNA kA kathana kiyA gayA hai isalie manuSyoM kI taraha tiryaMcoM meM bhI uccatA tathA nIcatA kI donoM vyavasthAyeM zaMkAspada ho jAtI haiM parantu vahIM para yaha bAta bhI spaSTa kara dI gaI hai ki tiryaMcoM meM uccagotra-karma kI udIraNA kA sadbhAva mAnane kA AdhAra kevala unake (tiyaMcoM ke) dvArA saMyamAsaMyama kA paripAlana karanA hI hai. vaha kathana nimna prakAra hai : 'tirikkhesu NIcAgodasya ceva udIraNA hodi tti savvastha parUvidaM, ettha puNa uccAgodassa vi udIraNA parUvidA. teNaM puNa pubvAvaraviroho ti bhaNide, Na, tirikkhesu saMjamAsaMjamaparivAlayateSu uccAgottavalaMbhAdo. uccAgode desasayalasaMjamaNibaMdhaNe saMte micchAiTThIsu tadabhAvo tti NAsaMkaNijjaM, tatthavi uccAgodajaNidasaMjamajogatAvekkhAe uccAgodattaM paDi virohAbhAvAdo'. yaha vyAkhyAna zaMkA aura samAdhAna ke rUpa meM hai. isameM nirdiSTa jo zaMkA hai vaha isalie utpanna huI hai ki isa prakaraNa meM isa vyAkhyAna ke pUrva hI tiryaggati meM bhI uccagotra-karma kI udIraNA kA pratipAdana kiyA gayA hai.' vyAkhyAna kA hindI artha nimna prakAra hai 1. tirikkha gaIe "uccAgodastha jaiepaDhidi udIraNA saMkhejjaguNA, jiida0 visesAhiyA. (dhavalA pustaka 15 pRSTha 152) WER SPATI Jan INDINANINNAININENENINEANININNINorg Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya -0-0--0-0--0-0--0-0-0-0 zaMkA- tiryacoM meM nIcagotra-karma kI udIraNA hotI hai yaha bAta to Agama meM sarvatra pratipAdita kI gaI hai lekina isa prakaraNa meM unake uccagotra-karma kI udIraNA kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai isalie Agama meM pUrvApara-virodha upasthita hotA hai. samAdhAna - yaha zaMkA ThIka nahIM, kyoMki saMyamAsaMyama kA pAlana karane vAle tiryaMcoM meM hI uccagotra kI upalabdhi hotI hai. zaMkA- yadi jIvoM meM dezasaMyama aura sakalasaMyama ke AdhAra para uccagotra kA sadbhAva mAnA jAya to isa taraha mithyAdRSTiyoM meM uccagotra kA abhAva mAnanA hogA jaba ki jaina siddhAnta kI mAnyatA ke anusAra unameM uccagotra kA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai. samAdhAna- yaha zaMkA ThIka nahIM, kyoMki mithyAdRSTiyoM meM dezasaMyama aura sakalasaMyama kI yogyatA kA pAyA jAnA to sambhava hai hI isIlie unakI uccagotratA ke prati Agama kA virodha nahIM raha jAtA hai. yadyapi dhavalA ke upata zaMkA samAdhAna se tiryaggati meM uccagotra kI udIraNA sambandhI prazna to samApta ho jAtA hai parantu isase eka to dezasaMyama aura sakalasaMyama ko uccagotra-karma ke udaya ke sadbhAva meM kAraNa mAnane se paMcama gUNasthAna meM jaina-darzana ke karma-siddhAnta ke anusAra pratipAdita nIcagotra karma ke udaya kA sadbhAva mAnanA asaMgata hogA aura dUsare manuSyagati kI taraha tiryaggati meM bhI dezasaMyama dhAraNa karane kI yogyatA kA parijJAna alpajJoM ke liye asambhava rahane ke kAraNa uccagotra-karma aura nIcagotra-karma ke udaya kI vyavasthA karanA manuSyagati kI taraha jaTila hI hogA. ukta donoM hI prazna itane mahattva ke haiM ki jaba taka inakA samAdhAna nahIM hotA taba taka tiryaggati meM bhI uccagotra aura nIcagotra kI vyavasthA sambandhI samasyA kA hala honA asaMbhava hI pratIta hotA hai. vidvAnoM ko ina para apanA dRSTikoNa pragaTa karanA cAhie. hamArA dRSTikoNa nimna prakAra hai : prathama prazna ke viSaya meM hama aisA socate haiM ki Agama dvArA tiryaggati meM uccanotra-karma kI udIraNA kA jo pratipAdana kiyA gayA hai use eka apavAda siddhAnta svIkAra kara, yahI mAnanA cAhie ki aisA koI tiryana-jo dezasaMyama dhAraNa karane kI kisI vizeSa yogyatA se prabhAvita ho-usI ke ukta Agama ke AdhAra para uccagotra-karma kA udaya raha sakatA hai. isa taraha sAmAnya rUpa se dezasaMyama ko dhAraNa karane vAlA tiryaMca nIcagotrI hI huA karatA hai. dUsare prazna ke viSaya meM hamArA yaha kahanA hai ki narakagati, tiryaggati aura devagati ke jIvoM kI jIvanavRttiyoM meM samAna rUpa se prAkRtikatA ko sthAna prApta hai, isalie tiryacoM meM uccatA aura nIcatAjanya bheda kA sadbhAva rahate hae bhI jIvanavRttiyoM kI usa prAkRtikatA ke kAraNa nArakiyoM aura devoM ke samAna hI sabhI tiryaMcoM meM paraspara jIvanavRttijanya aisI viSamatA kA pAyA jAnA sambhava nahIM hai jisake AdhAra para unameM yathAyogya donoM gotroM ke udaya kI vyavasthA svIkAra karane se vyAvahArika gar3abar3I paidA hone kI saMbhAvanA ho. kevala mAnava-jIvana hI aisA jIvana hai jahAM jIvanavRtti ke liye anivArya sAmAjika vyavasthA kI svIkRti ke AdhAra para gotra karma ke ucca tathA nIca rUpa udayabheda kA vyAvahArika upayoga hotA hai. tAtparya yaha hai ki narakagati, tiryaggati aura devagati ke jIvoM kI jIvanavRttiyoM meM prAkRtikatA ko jaisA sthAna prApta hai vaisA sthAna manuSyoM kI jIvanavRttiyoM meM prAkRtikatA ko prApta nahIM hai. yahI kAraNa hai ki manuSya ko sAmAnya rUpa se kauTambika saMgaThana, grAmya saMgaThana, rASTrIya saMgaThana aura yahAM taka ki mAnava saMgaThana Adi ke rUpa meM sAmAjika vyavasthAoM ke adhIna raha kara hI puruSArtha dvArA apanI jIvanavRtti kA saMcAlana karanA par3atA hai. parantu yaha saba tiryaMcoM ke liye Avazyaka nahIM hai. yadyapi hama mAnate haiM ki bhogabhUmigata manuSyoM kI jIvanavRttiyoM meM prAkRtikatA ke hI darzana hote haiM aura yahI kAraNa hai ki una manuSyoM meM sAmAjika vyavasthAoM kA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai. alAvA isake, unameM kevala uccagotra Jain Education Libutry.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMzIdhara : jainadRSTi se manuSya meM ucca-nIca vyavasthA kA prAdhAra : 476 ---- ----------- karma kA hI udaya sarvadA vidyamAna rahatA hai. isalie unake jIvana meM vyAvahArika viSamatA ko sthAna prApta nahIM hotA hai lekina karmabhUmigata manuSyoM kI jIvanavRttiyoM meM jo aprAkRtikatA svabhAvataH pAyI jAtI hai usake kAraNa unako apanI jIvanavRtti kI sampannatA ke liye ukta sAmAjika vyavasthAoM kI adhInatA meM puruSArtha kA upayoga karanA par3atA hai aura aisA dekhA jAtA hai ki unake dvArA apanI jIvanavRtti ke saMcAlana ke liye apanAye gaye bhinnabhinna prakAra ke puruSArthoM meM uccatA aura nIcatA kA vaiSamya svabhAvataH ho jAtA hai jisake kAraNa unakI jIvanavRttiyAM bhI ucca aura nIca ke bheda se do vargoM meM vibhAjita ho jAtI haiM. yadyapi kA bhUmigata manuSyoM meM jIvanavRttiyoM kI bahuta-sI vividhatAyeM pAyI jAtI haiM aura jIvanavRttayoM kI inhIM vividhatAoM ke AdhAra para hI unameM brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra-ina cAra varNoM kI tathA inhIM varNoM ke antargata jIvanavRttiyoM ke AdhAra para hI yathAyogya luhAra, camAra Adi vividha jAtiyoM kI sthApanA ko jaina saMskRti meM svIkAra kiyA gayA hai parantu jIvanavRttiyoM ke AdhAra para sthApita sabhI vargoM aura unake antargata pAyI jAne vAlI ukta prakAra kI sabhI jAtiyoM ko bhI jIvanavRttiyoM meM pAyI jAne vAlI uccatA aura nIcatA ke anusAra hI ucca aura nIca do vargoM meM saMgrahIta kara diyA gayA hai. isa prakAra ucca aura nIca donoM prakAra kI jIvanavRttiyoM ko hI kramaza: uccagotra karma aura nIcagotra karma ke udaya kA jaina saMskRti meM mApadaNDa svIkAra kiyA gayA hai. jIvoM meM uccagotra karma kA kisa rUpa meM vyApAra hotA hai ? athavA jIvoM meM uccagotra karma kA kyA kArya hotA hai ? isa prazna kA jo samAdhAna AcArya zrIvIrasena svAmI ne svayaM kiyA hai aura jise inhoMne svayaM hI nirdoSa mAnA hai. usameM manuSyoM kI isI puruSArthapradhAna jIvanavRtti ko AdhAra prarUpita kiyA hai. AcArya zrIvIrasena svAmI kA vaha samAdhAnarUpa vyAkhyAna nimna prakAra hai : 'na, jinavacanasyAsatyatvaprasaMgAt. tadvirodho'pi tatra tatkAraNAbhAvato'vagamyate. na ca kevalajJAnaviSayIkRteSvartheSu sakalevapi rajojuSAM jJAnAni pravartante yenAnupalambhAjjinavacanasyApramANatvamucyeta. na ca niSphalamuccairgotram , dIkSAyogyasAdhvAcArANAM sAdhvAcAraiH kRtasaMbandhAnAM AryapratyayAbhidhAnavyavahAranibandhanAnAM puruSANAM saMtAnaH uccairgotram. tatrotpattihetuH karmApyuccairgotram. na cAtra pUrvoktadoSAH saMbhavanti, virodhAt. tadviparItaM nIcairgotram. evaM gotrasya hU~ eva prakRtI bhavataH." pahale jo samUce gotrakarma ke abhAva kI AzaMkA isa lekha meM uddhRta dhavalAzAstra kI pustaka 13 ke pRSTha 288 ke vyAkhyAna meM pragaTa kara Aye haiM, usI kA samAdhAna karate hue Age vahIM para Upara likhA vyAkhyAna AcArya zrIvIrasena svAmI ne kiyA hai. usakA hindI artha nimna prakAra hai : "gotrakarma ke abhAva kI AzaMkA karanA ThIka nahIM hai kyoMki jinendra bhagavAn ne svayaM hI gotrakarma ke astitva kA pratipAdana kiyA hai aura yaha bAta nizcita hai ki jinendra bhagavAn ke vacana kabhI asatya nahIM hote haiM. asatyatA kA jinendra bhagavAn ke vacana ke sAtha virodha hai arthAt vacana eka ora to jinendra bhagavAna ke hoM aura dUsarI ora ve asatya bhI hoM-yaha bAta kabhI saMbhava nahIM hai. aisA isalie mAnanA par3atA hai ki jina bhagavAn ke vacanoM ko asatya mAnane kA koI kAraNa hI dRSTigocara nahIM hotA hai. jina bhagavAn ne yadyapi gotrakarma ke sadbhAva kA pratipAdana kiyA hai kintu hameM usakI (gotrakarma kI) upalabdhi nahIM hotI hai, isalie jina-vacana ko asatya mAnA jA sakatA hai, para aisA mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki kevalajJAna ke viSayabhUta sampUrNa padArthoM meM hama alpajJoM ke jJAna kI pravRtti hI nahIM hotI. isa prakAra uccagotra-karma ko niSphala mAnanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki jo puruSa svayaM to dIkSA ke yogya sAdhu AcAra vAle haiM hI tathA isa prakAra ke sAdhu AcAra vAle puruSoM ke sAtha jina kA sambandha sthApita ho cukA hai unameM 'Arya' isa prakAra ke pratyaya aura 'Arya' isa prakAra ke zabda-vyavahAra kI pravRtti ke bhI jo yogya haiM, una puruSoM ke saMtAna' arthAt kula 1. saMtatirgotra jananakulAnyabhijanA svayau. vaMzo'nvAyaH saMtAna -amara koSa brahma varga. THATRAPATHORUMENTARPMORA Jain Eduron in EYARAYAMAARAYANAYAPARAM ww.iaineorary.org Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain En 480 : muni zrIhajArImala smRti grantha : dvitIya adhyAya kI jaina saMskRti meM uccagotra saMjJA svIkAra kI gayI hai tathA aise kuloM meM jIva ke utpanna hone ke kAraNabhUta karma ko bhI jaina saMskRti meM uccagotra-karma ke nAma se pukArA gayA hai. isa samAdhAna meM pUrva pradarzita doSoM meM se koI bhI doSa sambhava nahIM hai kyoMki isake sAtha una sabhI doSoM kA virodha hai. isI uccagotra karma ke ThIka viparIta hI nIcagotra-karma hai. isa prakAra gotrakarma kI ucca aura nIca aisI do hI prakRttiyA~ haiM. AcArya zrIvIrasena svAmI ne jIvoM meM uccagotra-karma kA kisa rUpa meM vyApAra hotA hai, isa prazna kA samAdhAna karane ke liye jo DhaMga apanAyA hai usakA uddezya una sabhI doSoM kA parihAra karanA hai, jinakA nirdeza Upara uddhRta pUrva pakSa ke vyAkhyAna meM AcArya mahArAja ne svayaM kiyA hai. ve isa samAdhAna meM yahI batalAte haiM ki dIkSA ke yogya sAdhu AcAra vAle puruSoM kA kula hI uccagotra yA uccakula kahalAtA hai aura aise gotra yA kula meM jIva kI utpatti honA hI uccagotrakarma kA kArya hai. isa prakAra manuSya gati meM dIkSA ke yogya sAdhu AcAra ke AdhAra para hI jaina saMskRti dvArA uccagotra yA uccakula kI sthApanA kI gayI hai. isase niSkarSa nikalatA hai ki manuSyagati meM to jina kuloM kA dIkSA ke yogya sAdhuAcAra na ho ve kula nIca - gotra yA nIca kula kahe jAne yogya haiM. 'gotra' zabda kA vyutpattyarthaM gotra zabda ke nimnalikhita vigraha ke AdhAra para hotA hai : "yate rAjya arthAt jIvasya uccatA vA nIcatA yA loke vahiyate anena iti gotram !" isakA artha yaha hai ki jisake AdhAra para jIvoM kA uccatA athavA nIcatA kA loka meM vyavahAra kiyA jAya vaha gotra kahalAtA hai. isa prakAra jaina saMskRti ke anusAra manuSyoM kI ucca aura nIca jIvanavRttiyoM ke AdhAra para nizciya kiye gae brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAra varNa tathA luhAra, camAra Adi jAtiyA~ - ye saba gotra, kula Adi nAmoM se pukArane yogya haiM. ina sabhI gotroM yA kuloM meM se jina kuloM meM pAyI jAne vAlI manuSyoM kI jIvanavRtti ko loka meM ucca mAnA jAe ve uccagotra yA ucca kula tathA jina kuloM meM pAyI jAne vAlI manuSyoM kI jIvanavRtti ko loka meM nIca mAnA jAe ve nIcagotra yA nIca kula kahe jAne yogya haiM. isa taraha uccagotra yA kula meM janma lene vAle manuSyoM ko ucca tathA nIca yA kula meM janma lene vAle manuSyoM ko nIca kahanA cAhie. AcArya zrIvIrasena svAmI ke ullikhita vyAkhyAna se yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai ki uccagotra meM paidA hone vAle manuSyoM ke niyama se uccagotra-karma kA tathA nIca gotra meM paidA hone vAle manuSyoM ke niyama se nIcagotra-karma kA hI udaya vidyamAna rahA karatA hai arthAt vinA nIcagotra-karma ke udaya ke koI bhI jIva ucca kula meM aura vinA nIcagotra-karma ke udaya ke koI bhI jIva nIca kula meM utpanna nahIM ho sakatA hai. tattvArthasUtra kI TIkA sarvArthasiddhi meM tasyArthasUtra ke AThaveM adhyAyake 'unIzva' (sUtra (12) sUtra kI TIkA karate hue AcArya zrIpUjyapAda ne bhI yahI pratipAdana kiyA hai ki : "yasyodavAlalokapUjiteSu kuleSu janma taduccaigagram / yadudayAd gahiteSu kuleSu janma tamnIcegotram / " arthAt jisa gotra-karma ke udaya se jIvoM kA lokapUjita (ucca) kuloM meM janma hotA hai usa gotra karma kA nAma uccagoSa karma hai aura jisa gova karma ke udaya se jIvoM kA lokahita (nIca) phuloM meM janma hotA hai usa gotra karma kA nAma nIcagotra karma hai. jaina saMskRti ke AcArazAstra ( caraNAnuyoga ) aura karaNAnuyoga se yaha siddha hotA hai ki sabhI deva uccagotrI aura sabhI nArakI aura sabhI tiryaMca nIcagotrI hI hote haiM. parantu Upara jo uccagotra-karma kI udIraNA karane vAle tiryaMcoM kA kathana kiyA gayA hai unheM isa niyama kA apavAda samajhanA cAhie. manuSyoM meM bhI kevala AryakhaNDa meM basane vAle karmabhUmija 1. 'dIkSAyogyasAdhvAcArANAM Adi vAkya kA jo hindI artha SaTkhaNDAgama pustaka 13 meM kiyA gayA hai, vaha galata hai. hamane jo yahA~ artha kiyA hai use sahI samajhanA cAhie. Dairy.org Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMzIdhara : jainadRSTi se manuSyoM meM ucca-nIca vyavasthA kA AdhAra :.461 6------------------ manuSya hI aise haiM jinameM uccagotrI tathA nIcagotrI donoM prakAra ke vargoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai arthAt ukta karmabhUmija manuSyoM meM se cAturvaNya vyavasthA ke antargata brAhmaNa, kSatriya aura vaizya varNoM aura ina vargoM ke antargata jAtiyoM ke sabhI manuSya uccagotrI hI hote haiM. inase atirikta jitane zUdra varNa aura isa varNa ke antargata jAtiyoM ke manuSya pAye jAte haiM ve saba tathA cAturvaNya vyavasthA se bAhya jo zaka, yavana, pulindAdika haiM, ve saba nIcagotrI hI mAne gaye haiM. AryakhaNDa meM basane vAle ina karmabhUmija manuSyoM ko chor3a kara zeSa jitane bhI manuSya loka meM batalAye gaye haiM unameM se bhogabhUmi ke sabhI manuSya uccagotra tathA pAMcoM mlecchakhaNr3oM meM basane vAle manuSya aura antarvIpaja manuSya nIcagotrI hI huA karate haiM. AryakhaNDa meM basane vAle zaka, yavana, pulindAdika ko tathA pAMcoM mlecchakhaNDoM meM aura antardIpoM meM basane vAle manuSyoM ko jaina saMskRti meM mleccha saMjJA dI gayI hai aura yaha batalAyA gayA hai ki aise mlecchoM ko bhI uccagotrI samajhanA cAhie jinakA dIkSA ke yogya sAdhu AcAra vAloM ke sAtha sambandha sthApita ho cukA ho aura isa taraha jinameM 'Arya' aisA pratyaya tathA 'Arya' aisA zabda vyavahAra bhI hone lagA ho. isase jaina saMskRti meM mAnya gotraparivartana ke siddhAnta kI puSTi hotI hai. gotraparivartana ke siddhAnta ko puSTa karane vAle bahuta se laukika udAharaNa Aja bhI prApta haiM, jaise--yaha itihAsaprasiddha hai ki jo agravAla Adi jAtiyAM pahale kisI samaya meM kSatriya varNa meM thIM ve Aja pUrNataH vaizya varNa meM samA cukI haiM. jaina purANoM meM anuloma aura pratiloma vivAhoM kA ullekha hai. ve ullekha striyoM ke gotraparivartana kI sUcanA dete haiM. Aja bhI dekhA jAtA hai ki vivAha ke anantara kanyA pitRpakSa ke gotra kI na raha kara patipakSa ke gotra kI ho jAtI hai. isa saMpUrNa kathana kA abhiprAya yaha hai ki yadi parivartita gotra ucca hotA hai to nIcagotra kI bana jAtI hai aura yadi parivartita gotra nIca hotA hai to uccagotra meM utpanna huI nArI bhI nIcagotra kI bana jAtI hai aura parivartita gotra ke anusAra hI nArI ke yathAyogya nIcagotra karma kA udaya na raha kara uccagotra karma kA udaya tathA uccagotra kA udaya samApta hokara nIcagotra karma kA udaya Arambha ho jAtA hai. isI prakAra manuSyoM meM jIvanavRtti kA parivartana na hone para bhI gotra parivartana ho jAtA hai jaisA ki agravAla Adi jAtiyoM kA udAharaNa Upara diyA gayA hai. pahale kahA cukA hai ki AcArya zrIvIrasena svAmI ne 'uccagotra karma kA jIvoM meM kisa rUpa meM vyApAra hotA hai' isa prazna kA samAdhAna karane ke liye jo DhaMga banAyA hai usakA uddezya una sabhI doSoM kA parihAra karanA hai jinakA nirdeza pUrva pakSa ke vyAkhyAna meM kiyA gayA hai. isase hamArA abhiprAya yaha hai ki AcArya zrIvIrasena svAmI ne uccagotra kA nirdhAraNa karake usameM jIvoM kI utpatti ke kAraNabhUta karma ko uccagotra-karma nAma diyA hai. unhoMne batalAyA hai ki dIkSA ke yogya sAdhu AcAra vAle puruSoM kA kula hI uccagotra kahalAtA hai aura aise kula meM jIva kI utpatti honA hI uccagotra-karma kA kArya hai. isameM pUrvokta doSoM kA abhAva spaSTa hai kyoMki isase jaina saMskRti dvArA devoM meM svIkRta uccagotra karma ke udaya kA aura nArakiyoM tathA tiryaMcoM meM svIkRta nIcagotra-karma ke udaya kA vyAghAta nahIM hotA hai. kyoMki isameM uccagotra kA jo lakSaNa batalAyA gayA hai vaha mAtra manuSyagati se hI saMbandha rakhatA hai aura isakA bhI kAraNa yaha hai ki uccagotra-karma ke kArya kA yadi vivAda hai to vaha kevala manuSyagati meM hI saMbhava hai. dUsarI gatiyoM meM yAne deva, naraka aura tiryak nAma kI gatiyoM meM, kahA~ kisa gotra-karma kA, kisa AdhAra se udaya pAyA jAtA hai, yaha bAta nirvivAda hai. isa samAdhAna se abhavya manuSyoM ke bhI uccagotra karma ke udaya kA abhAva prasakta nahIM hotA hai kyoMki abhavyoM ko ucca mAne jAne vAle kuloM meM janma lene kA pratibandha isase nahIM hotA hai. mlecchakhaNDoM meM basane vAle manuSyoM ke nIca. gotra-karma ke udaya kI hI siddhi isa samAdhAna se hotI hai kyoMki mlecchakhaNDoM meM jaina saMskRti kI mAnyatA ke anusAra dharma-karma kI pravRtti kA sarvathA abhAva vidyamAna rahane ke kAraNa dIkSA ke yogya sAdhu AcAra vAle ucca kuloM kA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai. isI AdhAra para antIpaja aura karmabhUmija mleccha ke bhI kevala nIcagotra-karma ke udaya kI hI siddhi hotI hai. AryakhaNDa ke brAhmaNa, kSatriya aura vaizya saMjJA vAle kuloM meM janma lene vAle manuSyoM ke isa samAdhAna se kevala uccagotra karma ke udaya kI hI siddhi hotI hai kyoMki brAhmaNa, kSatriya aura vaizya saMjJA vAle sabhI kula dIkSA yogya sAdhu AcAra vAle uccakula hI mAne gaye haiM. sAdhuvarga meM ucca-gotra karma ke udaya kA vyAghAta bhI oyA LISH 4 Gelibrary.org Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------------0--0-0-0-0 482 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya isa samAdhAna se nahIM hotA hai kyoMki jahA~ dIkSAyogya sAdhu AcAra vAle kuloM taka ko uccatA prApta hai vahA~ jaba manuSya, kulavyavasthA se bhI Upara uThakara apanA jIvana Adarzamaya banA letA hai to usameM kevala uccagotra-karma ke udaya kA rahanA hI svAbhAvika hai. zUdroM meM isa samAdhAna se nIcagotra-karma ke udaya kI hI siddhi hotI hai kyoMki unake kaulika AcAra ko jaina saMskRti meM dIkSAyogya sAdhu AcAra nahIM mAnA gayA hai. yahI kAraNa hai ki pUrva meM uddhRta dhavalAzAstra kI pustaka 13 ke pRSTha 388 ke 'vibrAhmaNasAdhuSvapi ucairgotrasyodayadarzanAt' vAkya meM vaizyoM, brAhmaNoM aura sAdhuoM ke sAtha zUdroM kA ullekha AcArya zrIvIrasena svAmI ne nahIM kiyA hai. yadi AcAryazrI ko zUdroM ke bhI vaizya, brAhmaNa aura sAdhu puruSoM kI taraha uccagotra ke udaya kA sadbhAva svIkAra hotA to zUdra zabda kA bhI ullekha ukta vAkya meM karane se ve vahIM cUka sakate the. ukta vAkya meM kSatriya zabda kA ullekha na karane kA kAraNa yaha hai ki ukta vAkya una logoM kI mAnyatA ke khaNDana meM prayukta kiyA gayA hai jo loga uccagotra karma kA udaya kevala kSatriya kuloM meM mAnanA cAhate the. yadi koI yahAM yaha zaMkA upasthita kare ki bhogabhUmi ke manuSyoM meM bhI to jaina saMskRti dvArA kevala uccagotra-karma kA hI udaya svIkAra kiyA gayA hai lekina uparyukta uccagotra kA lakSaNa to unameM ghaTita nahIM hotA hai, kyoMki bhogabhUmi meM sAdhumArga kA abhAva hI pAyA jAtA hai, ataH vahA~ ke manuSya-kuloM ko dIkSA-yogya sAdhu-AcAra vAle kula kaise mAnA jA sakatA hai ? to isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki bhogabhUmi ke manuSya uccagotrI hI hote haiM, yaha bAta hama pahale hI batalA Aye haiM. jaina-saMskRti kI bhI yahI mAnyatA hai. isaliye vahA~ manuSyoM kI uccatA aura nIcatA kA vivAda nahIM hone ke kAraNa kevala karmabhUmi ke manuSyoM ko lakSya meM rakhakara hI uccagotra kA uparyukta lakSaNa nirdhArita kiyA gayA hai. isa prakAra SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA ke AdhAra para tathA sarvArthasiddhi Adi mahAn granthoM ke AdhAra para yaha siddhAnta sthira ho jAtA hai ki ucca gotrImanuSya ke uccagotra-karma kA aura nIcagotrI manuSyoM ke nIcagotra-karma kA hI udaya rahA karatA hai lekina jo uccagotrI manuSya kadAcit nIcagotrI ho jAtA hai athavA jo nIcagotrI manuSya kadAcit uccagotrI ho jAtA hai, usake yathAyogya pUrvagotra karma kA udaya samApta hokara dUsare gotrakarma kA udaya ho jAyA karatA hai. SaTakhaNDAgama kI dhavalA TIkA ke AdhAra para dUsarA siddhAnta yaha sthira hotA hai ki dIkSA ke yogya sAdhu AcAra vAle jo kula hote haiM yAne jina kuloM kA nirmANa dIkSA ke yogya sAdhu-AcAra ke AdhAra para huA ho ve kula hI uccakula yA uccagotra kahalAte haiM. isakA spaSTa artha yaha hai ki kaulika AcAra ke AdhAra para hI eka manuSya uccagotrI aura dUsarA manuSya nIcagotrI samajhA jAnA cAhie. gommaTasAra karmakANDa meM to spaSTa rUpa se uccAcaraNa ke AdhAra para eka manuSya ko uccagotrI aura nIcAcaraNa ke AdhAra para dUsare manuSya ko nIcagotrI pratipAdita kiyA hai. gommaTasAra karmakANDa kA vaha kathana nimna prakAra hai: 'saMtANa kameNAgayajIvAyaraNassa godamidi sarANA / ucca NIcaM caraNaM ucca NIcaM have godaM / 13 / jIva kA saMtAnakrama se arthAt kulaparamparA se AyA huaA jo AcaraNa hai usI nAma kA gotra samajhanA cAhie. vaha AcaraNa yadi ucca ho to gotra ko bhI ucca hI samajhanA cAhie aura yadi vaha AcaraNa nIca ho to gotra ko bhI nIca hI samajhanA cAhie. gommaTasAra karmakANDa kI ullikhita gAthA kA abhiprAya yahI hai ki ucca aura nIca donoM hI kuloM kA nirmANa kulagata ucca aura nIca AcaraNa ke AdhAra para hI huA karatA hai. yaha kulagata AcaraNa usa usa kula kI nizcita jIvanavRtti ke alAvA aura kyA ho sakatA hai ? isaliye kulAcaraNa se tAtparya usa usa kula ko nirdhArita jIvanavRtti kA hI lenA cAhiye. kAraNa ki dharmAcaraNa aura adharmAcaraNa ko isalie ucca aura nIca gotroM kA niyAmaka nahIM mAnA jA sakatA hai ki dharmAcaraNa karatA huA bhI jIva jaina-saMskRti kI mAnyatA ke anusAra nIcagotrI ho sakatA hai. isa prakAra OM EPerson Jain Eduation in FODate &Personal us Anelibraryforg Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0-0-0-0--------------- baMzIdhara : jainadRSTi se manuSyoM meM ucca-nIca vyavasthA kA AdhAra : 483 karmabhUmi ke manuSyoM meM brAhmaNavRtti, kSAtravRtti aura vaizyavRtti ko jaina-saMskRti kI mAnyatA ke anusAra uccagotra kI niyAmaka aura zaudravRtti tathA mlecchavRtti ko nIcagotra kI niyAmaka samajhanA cAhie. eka bAta aura hai ki vRttiyoM ke sAtvika, rAjasa aura tAmasa ye tIna bheda mAnakara brAhmaNavRtti ko sAtvika, kSAtravRtti aura vaizyavRtti ko rAjasa tathA zaudravRtti aura mlecchavRtti ko tAmasa kahanA bhI ayukta nahIM hai. jisa vRtti meM udAtta guNa kI pradhAnatA ho vaha sAtvikavRtti, jisa vRtti meM zaurya guNa athavA prAmANika vyavahAra kI pradhAnatA ho vaha rAjasavRtti aura jisa vRtti meM hInabhAva arthAt dInatA yA krUratA kI pradhAnatA ho vaha tAmasavRtti jAnanA cAhie. isa prakAra brAhmaNa vRtti meM sAtvikatA, kSAtravRtti meM zaurya, vaizyavRtti meM prAmANikatA, zaudravRtti meM dInatA aura mlecchavRtti meM krUratA kA hI pradhAnatayA samAveza pAyA jAtA hai. ina tIna prakAra kI vRttiyoM meM se sAtvika vRtti aura rAjasavRtti donoM hI uccatA kI tathA tAmasavRtti nIcatA kI nizAnI samajhanA cAhie. isa lekha meM hamane manuSyoM kI uccatA aura nIcatA ke viSaya meM jo vicAra pragaTa kiye haiM unakA AdhAra yadyapi Agama hai phira bhI yaha viSaya itanA vivAdagrasta hai ki sahasA samajha meM AnA kaThina hai. ata: vidvAnoM se hamArA anurodha hai ki ve bhI isa viSaya kA cintana kareM aura apanI vicAradhArA ke niSkarSa ko vyakta kareM. yadyapi isa viSaya para karmasiddhAnta kI dRSTi se bhI vicAra kiyA jAnA thA parantu lekha kA kalevara itanA bar3ha cukA hai ki prastuta lekha meM maiMne jo kucha likhA hai usameM bhI saMkoca kI nIti se kAma lenA par3A hai. ataH atirikta viSaya kabhI prasaMgAnusAra hI likhane kA prayatna karUMgA. Jain Education Intemational