Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmakI kucha bhUgola-khagolI mAnyatAe~ aura vijJAna svAmI satyabhakta. satyAzrama, vardhA, mahArASTra jabase manuSyake paira candramA para par3e hai, tabase sabhIke mana mAnavakI isa vijayase ullasita haiN| aba manaSya kaI bAra candramA para ho AyA hai aura usake sambandhameM paryApta jAnakArI prApta huI hai| jahA~ sAmAnya mAnava samAjake liye yaha jAnakArI usakI pragatikA pratIka pratIta hotI hai, vahIM bhAratIya dharma jagatameM ina tathyoMse kucha parezAnI huI hai| isakA kAraNa yaha hai ki candramAke vaijJAnika vivaraNa dhArmika granthoMmeM diye gaye vivaraNase mela nahIM khAte / ina vaijJAnika upalabdhiyoMke uttarameM jaina samAja vizeSa prayatna kara rahA hai| vaha triloka zodha saMsthAna aura bhU-bhramaNa saMsthAnake mAdhyamase jaMbUdvIpakA nakzA banA rahA hai aura paryApta pracAra sAhitya prakAzita kara rahA hai| isa sAhityameM zAstrIya mantavyoMkA vividha tarkoM aura pramANoMse poSaNa kiyA jA rahA hai|| apane isa lekha meM maiM kucha aisI jaina mAnyatAoMke viSayameM batAnA cAhatA hU~ jina para vidvAnoMko vicAra kara naI pIr3hIkI AsthAko valavatI banAnekA prayatna karanA caahiye| maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki vizva kalyANa ke liye jainadharmane tatkAlIna yugakI paristhitike anurUpa samasyAoMko sulajhAnemeM apanI vizeSa yogyatAkA paricaya diyA hai| usane apane samayameM vizvakI vyAkhyA karane meM paryApta vaijJAnika dRSTikoNakA upayoga kiyA hai| phira bhI, Ajake yantra evaM prayoga pradhAna vaijJAnika yagameM tatkAlIna kucha mAnyatAe~ visaMgata siddha ho jAveM, to ise Azcarya nahIM mAnanA cAhiye / dhArmika vyaktiyoMkA mukhya lakSya AcArazAstra aura naitika mUlyoMkA pratipAdana rahA hai| dharma guruoMne naye tIrtha yA dharmakA nirmANa kiyA hai, naye vijJAna, bhUgola, khagola yA itihAsa zAstrakA nhiiN| inake viSayameM kI gaI carcAe~ dharma prabhAvanA mAtrakI dRSTise gauNarUpameM hI mAnI jAnI caahiye| phira bhI, jainoMkI aneka mAnyatAyeM unake sUkSma nirIkSaNa sAmarthya evaM vaijJAnika cintanakI pratIka hai| grahoMkI gati prakAzake saMcaraNake liye mAdhyamakI AvazyakatA hotI hai| vaijJAnikoMne kisI samaya Izvarake rUpameM isa mAdhyamakI kalpanA kI thii| jainoMne do hajAra varSa pUrva hI yaha cintana kiyA thA aura dharmadravyakI kalpanA kI gii| isI prakAra sthiti mAdhyamake rUpameM adharmadravyakI kalpanA huii| ina do dravyoMkI mAnyatAoMse patA calatA hai ki jainoMko yaha jJAna thA ki calatA huA padArtha taba taka nahIM ruka sakatA jaba taka use koI sahAyaka na mile / nyUTanakA jar3atva siddhAnta bhI yahI mAnatA hai / isI kAraNa pRthvI Adi vibhinna graha anAdi kAlase hI avirata gati kara rahe haiN| saMbhavataH yaha gati taba taka calatI rahegI jaba taka koI graha usase TakarA na jAya / jar3atva siddhAntake anusAra grahoMkI yaha gati prAkRtika hI honI cAhiye / lekina aisA pratIta hotA hai ki jar3atva siddhAntakA maulika tathya jAnaneke bAda bhI grahoMkI avirata gatike liye -451 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMne usakA upayoga nahIM kiyA, isake viparIta unhoMne rAjavArtika tathA trilokasArake anusAra yaha mAnA ki candra, sUrya Adike bimboMko calane ke liye solaha hajAra devatA apanI Rddhike anusAra siMhagaja, vRSabha Adike rUpameM nirantara lage rahate haiN| choTe grahoMke bimboMke vAhaka devatAoMkI saMkhyA kramazaH kama hotA hai| sUryodaya aura sUryAsta jaina zAstroMke anusAra sUrya tapAye soneke samAna camakIlA, lohitAkSa maNimaya, 48.61 yojana lambA-caur3A (vyAsa), 24.11 yojana U~cA, tigunese adhika paridhi, 16000 devatAoMse vAhita bIcameM kaTe huye Adhe goleke samAna hai / yaha sUrya jambU dvIpake kinAre-kinAre pradakSiNA karatA hai / jaba sUrya niSadha parvatake kinAre para AtA hai, taba logoMko sUryodaya mAlUma hotA hai / jaba yaha sUrya niSadha parvatake pazcima kinAre para pahu~catA hai, taba usakA asta hotA hai| aba yadi koI manuSya udaya hote samaya sUryakI ora mukha karake khar3A ho jAya, to vaha dekhegA ki sUryakA asta pIThako tarapha nahIM huA hai kintu bAe~ hAthakI tarapha huA hai| pIThakI tarapha to lavaNa samudra rahegA, usa ora sUrya nahIM jaataa| isa ora koI parvata na honese sUryako koI oTa na milegI, isaliye sUrya asta na hogaa| yadi niSadhakI pUrvI noMkakI ora koI mukha karake khar3A ho jAya, to niSadha parvatakI pazcimI noMka usa AdamIke uttarameM pdd'egii| isakA yaha artha hai hamArI dRSTimeM sUrya pUrvameM ugatA hai aura uttara meM DUbatA hai| yaha mata kitanA anubhava viruddha hai, ise sabhI jAna sakate haiN| yahI nahIM zAstroMmeM yaha batAyA gayA hai jyotibimboMke ardhagolakakA gola hissA nIce rahatA hai aura caurasa vistRta bhAga UparakI ora rahatA hai| cUMki hama unakA gola hissA hI dekha pAte haiM, isaliye ve hameM golAkAra dikhate haiN| sUrya vizvakI yaha AkRti udaya-astake samaya dikhanevAlI AkRtise mela nahIM khaatii| kyoMki yadi AdhI kaTI haI geMda hamAre sirapara ho, taba to vaha pUrI gola dikhAI degii| kintu vaha yadi sira para na ho, bahata dUrapara kUcha tirachI ho, to vaha pUrI gola dikhAI na degI, kintu vaha aSTamIke candrake samAna AdhI kaTI haI dikhAI degii| parantu sUrya to udaya, asta aura madhyAhna ke samaya pUrA gola dikhAI detA hai aura candramA bhI pUrNimAkI rAtameM udaya, asta aura madhyarAtri pUrA gola dikhAI detA hai| isa taraha tInoM samayoMmeM AdhI kaTI haI geMdake samAna kisI cIjakI eka-sI AkRri nahIM dikha sktii| jainoMkI AdhI kaTI geMdakI AkRtikI kalpanAkA AdhAra yaha thA ki Adhe kaTe sapATa maidAnapara nagara aura jina mandira pradarzita kiye jA sakeM / para yaha AkRti sadaiva gola dikhatI hai, yaha kalpanA kucha visaMgata pratIta hotI hai| sUryagrahaNa aura candragrahaNa jainazAstroMke anusAra sUryagrahaNa isaliye par3atA hai ki usake nIce ketukA vimAna hai| isI prakAra candragrahaNa bhI isIliye hotA hai ki usake nIce rAhukA vimAna hai| candramAkI kalAoMke ghaTane-bar3hanekA kAraNa bhI usake nIce sthita rAhukA vimAna hI hai / rAhu aura ketu ke vimAnoMkA vistAra kucha kama eka yojana hai, jo sUrya aura candrake vimAnoMse kucha bar3e haiN| ye chaha mahIne meM sUrya aura candrake vimAnoMko DhaMkate haiN| isa mAnyatAmeM bhI nimna visaMgatiyA~ pratIta hotI haiM : -452 -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) jainazAstroMke anusAra aSTamIkA AdhA candra kabhI dikhAI nahIM de sakatA / eka gola cIjako kisI dUsarI gola cIjako DhaMkakara dekho, vaha aSTamIke candrakI taraha AdhI kaTI kabhI na dikhAI degii| do gola sikke hAthameM lo aura ekase dUsarA DhaMko / aisA kabhI nahIM ho sakatA ki DhaMkA haA sikkA AdhA kaTA huA-sA dikhAI dene lge| vaha dvitIyA-tRtIyAkI taraha avanatodara Ter3hI kalAe~ hI dikhAyagA / aSTamIke bAda caturdazI taka candra mAkI jaisI zakala dikhAI detI hai, vaisI zakala rAhu vimAna dvArA DhaMkanepara kabhI dikhAI nahIM de sktii| Uparokta prayogase yaha asaMgati bhalI-bhA~ti dhyAnameM A jAtI hai| (2) rAhu aura ketu ke vimAna candra aura sUryake nIcekI kakSAmeM bhramaNa karate haiM / ye sadA nIce nahIM rhte| ketakA vimAna to varSa meM do bAra amAvasyAke dina sUryake vimAnake nIce AtA hai| isI prakAra rAhukA vimAna bhI tithike anusAra nIce AtA hai aura kucha Age-pIche hotA rahatA hai aura grahaNakI pUrNimAko sadA yA niyama bhaMgakA phira candramAke nIce A jAtA hai| yaha smaraNIya hai ki vimAna devatA calAte haiM / kyA ye devatA paMcAMgake anusAra dhImI yA teja gatise daur3a lagAte haiM ? kyA ye devatA isa prakAra hisAba lagAte rahate haiM aura vimAnoMko tithike anusAra manda-tIvra gatise daur3Ate rahate haiM ? ve aisA kyoM karate haiM ? eka-sI gati rakhakara nizcintatAse apanA kartavya kyoM nahIM karate ? ve yadi sadA bacakara raheM, to sadA pUrNimA ho aura grahaNa kabhI na ho| kyA hI acchA rahe yadi devatA mAnava jAtipara itanI kRpA kara sakeM jisase ve svayaM bhI nizcinta raha sakeM aura mAnava samAjako bhI tithiyoM Adike cakkarase makti dilA skeN| (3) jaba AkAza svaccha hotA hai, taba zukla pakSakI tRtIyAke dina candramAkI mukhyataH tIna kalAe~ dikhAyI detI haiM para bAkI candramA bhI dhuMdhalA-dhuMdhalA dikhatA hai / jaba rAhukA vimAna bIcameM A gayA hai, taba pUrA candramA dhuMdhalA-dhuMdhalA bhI kyoM dikhatA hai ? AkAzameM vimAnoMko sthiti zAstroMke anusAra, sUrya, candra Adi vimAna bhArI hote haiN| isaliye ve apane Apa AkAzameM nahIM raha skte| unheM samhAlaneke lie devatAoMkI AvazyakatA hotI hai| parantu ye devatA kisa prakAra AkAza meM rahate haiM ? kyA ye devatA hAiDrojanase bhare hue gubbAroMke samAna hote haiM jo havAse halke honeke kAraNa havAmeM bane rahate haiM, unakA vaikriyaka zarIra aisA kese ho jAtA hai ki ve nAnA AkAra dhAraNa kara Thosa vimAnoMko roka sakeM ? yadi vimAna rokaneke lie ve apane zarIrako Thosa banA lete haiM, to yaha zarIra AsamAnameM kaise banA rahatA hai ? sAtha hI, eka anya tathya aura bhI dhyAnameM AtA hai| vartamAnameM hama yaha jAnate haiM ki AsamAnameM Upara jAnepara vAyu virala hotI jAtI hai| isaliye U~cAImeM jAnepara manuSyako oNksIjana sAthameM le jAnA par3atA hai / aisI sthitimeM hajAroM yojana Upara kArya karanevAle ye devatA jIvita kaise rahate hoMge ? kyA ye binA oNksIjanake hI jIvita rahate haiM ? yaha dekhA gayA hai ki sAmAnya manuSya 5-6 mIlakI U~cAI para binA oNksIjanake jIvita nahIM raha sktaa| isa sthitimeM sUrya, candra Adi vimAnoMkI vibhinna U~cAiyoM para sthita tathA unake vAhaka devatAoM ke varNanakI vyAkhyAke lie panarvicAra karanA Avazyaka pratIta hotA hai| sUrya-candrakI UMcAI zAstroMke anusAra vibhinna jyotirgaNa AkAzameM bhUtalase 790 se 900 yojanakI U~cAI para sthita -453 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| yadi eka yojana 4000 mIlakA mAnA jAtA hai, to candra, sUrya Adi pramukha grahoMkA vivaraNa sAraNI 1 ke anusAra prApta hotA hai| isI sAraNImeM Adhunika mAnyatAoMkA bhI vivaraNa diyA gayA hai| isase donoM mAnyatAoMkI visaMgati spaSTa hai / bIsavIM sadIkA mastiSka isa visaMgatikI vyAkhyA bhI cAhatA hai / sarya-candrakI gati ___zAstroM ke anusAra jambUdvIpakI paridhi lagabhaga 316228 yojana hai / ise sAmAnya bhAgameM vyakta karanepara yaha 1264912000 mIla hotI hai / yadi sUryacandra ise 48 ghaMTe meM pUrA karate haiM, to inakI gati 2,63,51,916 mIlaghaMTA prApta hotI hai, ko 1-25 x 106 mITara prati sekeNDake lagabhaga baiThatI hai| itanI tIbra gatise gatizIla bimboMke Upara bane hue bhavanoM aura jina mandiroM kI sthitikI kalpanA hI kI jA sakatI hai jaba hameM vaha jJAta hotA hai ki kucha sau mIlakI raphtArakA tUphAna hI bhUtala para pracaNDa vinAzalIlA utpanna karatA hai| Aja kala upagraha vidyAkA paryApta vikAsa ho gayA hai| ise 35000 ki0mI0 kI raphtArase chor3anepara hI yaha pRthvIke kSetrase bAhara jA sakatA hai| parantu isa raphtArase calate samaya parivezI vAyuke samparkake kAraNa yaha paryApta uttapta ho jAtA hai| yadi inake nirmANameM USmArodhI tathA agalya padArthoMkA upayoga na kiyA jAya, to ye jalakara rAkha ho jAveM / candra bhI yadi isI prakAra vAyumaNDalameM isa gatise bhramaNa kare, to usakI bhI yahI sthiti sambhAvita hai| majhe lagatA hai ki ina mAnyatAoMkA AdhAra sambhavataH UparI kSetroMmeM vAyukI upasthiti sambandhI jAnakArIko apUrNatA hI rahI hogii| phira bhI, ina bimboMkI gatikI kalpanA svayaMmeM eka utkRSTa cintanake tathyako prakaTa karatI hai| uSNatA aura Atapa jainAcAryoMne uSNatA tathA AtapakA vivecana alaga-alaga kiyA hai| unhoMne agnimeM uSNatA mAnI hai aura sUryameM Atapa mAnA hai| uSNa vaha hai jo svayaM garama ho aura Atapa vaha hai jo dUsaroMko garma kre| yaha bheda sambhavataH AcAryoMke prakRti nirIkSaNakA pariNAma hai| uSNa padArthakA yaha niyama hai ki usase jitanI dUra hote jAte haiM, uSNatAkI pratIti kama hotI jAtI hai para sUryakI sthiti isase bilakula bhinna pratIta hotI hai| sAmAnyataH pahAr3oMpara uSNatA kama pratIta hotI hai jo bhUtalakI apekSA sUryase kucha samIpatara hai java ki bhUtalapara vaha adhika hotI hai / phalataH yaha mAnA gayA ki Atapa vaha hai jo svayaM to uSNa na ho para dUsaroMkI uSNatA de / sUrya svayaM uSNa nahIM hai, isaliye usake samIpakI ora jAnepara garamI kyoM baDhegI? yahI kAraNa hai ki aneka jaina kathAoMmeM manuSya sUrya ke pAsase gujarakara Upara calA jAtA hai, para usakA kucha nahIM hotaa| isa prakaraNameM bhI tathyoMke nirIkSaNakI kalpanAtmaka vyAkhyA kI gaI hai / vastutaH Adhunika mAnyatAke anusAra sUrya eka uSNa piNDa hai / usakI uSNatA bhUtalapara Akara saMcita hotI hai, vAyumaNDalameM nahIM / ataH UparI vAyumaNDalakI uSNatA bhUtalakI tulanAmeM kama hotI jAtI hai| jainoMke bhUgola sambandhI kucha anya tathya jainAcAryo meM prAkRtika ghaTanAoMke nirIkSaNakA tIkSNa sAmarthya thaa| unhoMne anekoM prAkRtika ghaTanAoMkA sUkSma nirIkSaNa kiyA aura unakI vyAkhyAke prayatna kiye| para prayoga kalAke abhAvameM ye vyAkhyAyeM paurANika AkhyAnoMke samakakSa hI pratIta hotI haiN| maiM nIce kucha aisI hI ghaTanAoMkI bhI carcA kara rahA huuN| -454
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (a) samudrake bIcameM uThA huA pAnI ___ jaina AcAryoMne samudroMkA acchA nirIkSaNa kiyaa| unhoMne dekhA ki eka kinArese dekhanepara samudrakA pAnI kucha U~cA hotA hai aura bAdameM DhalatA-sA lagatA hai| yaha pRthvIkI golAIkA cihna hai| isa U~ce bhAgako zAstroMmeM yaha kahakara siddha kiyA hai ki samudra kA pAnI bIca meM anAjakI DherIkI taraha 16000 yojana U~cA hai| isa U~cAIko 24000 velaMdhara nAgadevatA sthira rakhe rahate haiN| samudra meM tUphAna AnekA nirIkSaNa bhI AcAryone kiyA aura usakA kAraNa yaha batAyA ki samudra ke nIce kucha pAtAla haiM jinake nIce vAyu kumAra jAtike deva aura devAMganAyeM khelakUda karate haiN| inakI krIr3Ake kAraNa hI samudrake bIcameM tUphAna AtA hai aura pAnI U~cA-nIcA hotA hai| isa varNanameM eka mahattvapUrNa tathyakI ora aura saMketa kiyA gayA hai| yaha batAyA gayA hai ki kevala lavaNa samudra meM hI yaha U~cAI dikhatI hai, uttaravartI samudroMmeM jala samatala hI rahatA hai| ina tathyoMkI vartamAna vyAkhyA pathvIkI golAI aura candrakI AkarSaNa zaktike AdhArapara kI jAtI hai| (ba) zAstroMke anusAra bharatakSetrake madhyameM pUrva pazcimameM phailA huA vijayA parvata hai jo 25 yojana U~cA yA vartamAna eka lAkha mIla U~cA mAnA jAtA hai| isa vijayApara dasa yojana U~cAIpara manuSya aura vidyAdhara rahate haiM / ve vahA~ kRSi Adi SaT karma karate haiN| vartamAnameM to kevala 5-50 mIla U~cA himAlayakI uccatama parvata hai, usase U~ce parvatoM aura unapara rahanevAle vidyAdharoMkI kalpanA paurANika hI mAnanI caahiye| yaha bhI batAyA gayA hai ki isI vijayArdhakI guphAoMse samudrakI ora jAnevAlI gaMgA, sindhu nadiyA~ nikalatI haiM / bhAgyase, ye nadiyA~ to Aja bhI haiM para vijayArdha adRzya haiM / isIke zikharapara sthita siddhAyatana kUTapara 2 mIla U~cA, 2 mIla lambA aura eka mIla caur3A jina mandira banA huA batAyA gayA hai| vartamAna jagatake nyUyArka sthita sarvocca bhavanakI tulanAmeM jina mandirakA yaha bhavana kAlpanika aura paurANika hI mAnA jaaygaa| (sa) jaina bhagolake AdhArapara chaha mAhake dina aura rAta vAle kSetroM, ulkAoM, pucchalatAroM tathA jvAlAmukhIke visphoToMkI upapatti bhI saMgata nahIM ho pAtI / isI prakAra anya aneka vivaraNoMkA bhI ullekha kiyA jA sakatA hai / upasaMhAra uparokta vivaraNameM maiMne kucha bhUgola tathA jyotirlokake pramukha grahoMke sambandhameM zAstra varNita mAnyatAyeM nirUpita kI haiM aura yaha batAyA hai ki ye mAnyatAyeM Ajake vaijJAnika nirIkSaNe evaM vyAkhyAoMse mela nahIM khaatiiN| parIkSA pradhAnI jaina vidvAnoMko isa ora dhyAna denA cAhiye aura zAstroMkI pramANikatAko bar3hAnemeM yogadAna karanA caahiye| mere isa sujhAvakA AdhAra yaha hai ki jainAcAryo meM prakRti nirIkSaNakI tIkSNa zakti thii| ve vijJAnake Adima yugameM usakI jaisI vyAkhyA kara sake, unhoMne kI hai| para vahI vyAkhyA vartamAna prayoga-siddha aura tarka-saMgata vyAkhyAkI tulanAmeM yathArtha mAnI jAtI rahe, yaha jainAcAryokI vaijJAnikatAke prati anyAya hogaa| ina AcAryoMke nirIkSaNoM aura varNanoMkA tatkAlIna yugameM manovaijJAnika prabhAva par3atA rahA hai / isaliye Aja bhI ye varNana dharmazAstrake aMga bane huye haiM / inheM vaijJAnika nahIM mAnA jAnA cAhiye aura isa AdhArapara dharma aura vijJAnako TakarAneko sthitimeM na lAnA caahiye| aneka vidvAna
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaijJAnika siddhAntoM yA vyAkhyAoMkI parivartanazIlatAke AdhArapara use satya nahIM mAnanA cAhate, ve dharmako zAzvata mAnakara use hI prazaya denA cAhate haiM / isa viSayameM maiM kevala yahI kahanA cAhatA hU~ (jaisA prArambhameM hI kahA hai) ki dharmakA uddezya mAnava jIvanameM sadAcAra, sahayoga, zAnti aura suvyavasthA utpanna karanA hai| vizva racanA yA bhUgola sambandhI tathyoMkA kSetra to vijJAnakA hI hai| donoMko sahayogapUrvaka apanA kArya karanA cAhiye, TakarAhaTakA koI prazna hI nahIM honA caahiye| aise hI prakaraNoMmeM anekAnta dRSTikI parakha hotI hai| sAraNI-1 : kucha grahoMke Agamika aura vaijJAnika vivaraNa (yojana -4000 mIla) candra pRthvI Agamika vaijJAnika pRthvIse dUrI lAkha mIla vyAsa, mIla 9487560 moTAI, mIla candra Agamika vaijJAnika Agamika vaijJAnika 35-20 2-31 32 930 36726, 2160 314733 8,65000 18364 - 157340 kucha kama 25 2721 28 366 / / 4-39-4-42,5 25 akSaNabhramaNa (ghUrNana) ghaMTe sUryakI parikramAkA samaya, dina 23-9 3651 gati mIla, minaTa 4-22-4-31 120.0 kiraNoM kI saMkhyA vAhaka devatA parivArake sadasya 12000 16000 16000 tArA nakSatra 28 graha parivAra 88 4 paradeviyA~ 4 paradeviyA~ 16000 deviyA~ 16000 deviyA~ - 1038-45 + 1000 varSa 1038-45 + eka lAkha varSa Ayu .