Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma ke naitika amogha astra Aja deza ke sAmane eka nahIM, aneka cunautiyAM maujUda haiN| sArA deza saMkramaNa kI sthiti meM hai / vaha Antarika aura bAharI saMkaToM se ghirA hai| kucha bhautika saMkaTa haiM aura kucha AdhyAtmika / deza kI naitikatA meM bhArI girAvaTa A rahI hai / jIvana saMgharSa nirantara kaThina se kaThinatara banatA jA rahA hai| zoSaNa, damana aura utpIr3ana kA cakra bhI apane pUre vega se deza kI mUka mAnavatA ko nirmama bhAva se pIsa rahA hai| svArtha aura lobha kA mArA manuSya apanI mAnavatA khokara dAnavatA kI dizA meM pAMva bar3hAye jA rahA hai| sattA aura sampatti kI cakAcauMdha ke kAraNa manuSya apane sattva ko kho rahA hai| Aja kA mAnava nirAdhAra evaM niHsahAya sthiti meM hai| koI na koI AdhAra pAne ke lie vaha vyAkula hai| isa chaTapaTAhaTa ne hI use naitika praznoM ke bAre meM socane ko vivaza kara diyA hai| jisa prakAra svastha vyakti kI apekSA bImAra ko apanI svAsthya kI cintA adhika satAtI hai usI prakAra naitika saMkramaNa kAla meM naitika prazna jitanA ubharakara sAmane AtA hai utanA sthira athavA zAnti kAla meM nahIM / Ajakala pratihiMsA, ApasI bhedabhAva aura baira kI bhAvanAeM sarvatra surasA ke mukha kI bhAMti phailatI jA rahI hai| Aja rakSA kevala dharma kara sakatA hai lekina dharma ina dinoM upekSita aura hrAsa kI avasthA meM hai / adhyAtma se mahAvIra jisa nirNaya para pahuMce the Aja ke prabuddha vicArakoM ko bhI usI para pahuMcanA hai| mahAvIra kA dharma, kalpanA nahIM, jIvana-anubhava para AdhArita hai unakA upadeza sadA navIna sA hai jisakI pratyeka bUMda mRta jIvana meM nayA jIvana saMcAra karane kI kSamatA rakhatI hai / DaoN0 umA zukla sAmAjika prANI ke rUpa meM vyakti kI unnati ke lie jaina dharma meM kucha naitika mApadaNDa nirdhArita kiye gaye haiN| vyakti jaba taka apane samAja kA sadasya hai, apane Atmika vikAsa ke sAtha-sAtha samAja ke prati bhI usakA pUrNa dAyitva hai / yadi vaha gRhastha jIvana kA tyAga karake saMnyAsa dhAraNa kara le to samAja ke prati usakA dAyitva bahuta kucha ghaTa jAtA hai| jaina dharma ke anusAra gRhastha jIvana sAdhu jIvana kA laghu rUpa hI hai, kyoMki koI bhI gRhastha apane dAyitvoM kA nirvAha karate hue apane ko munipada ke yogya banA sakatA hai| mahAvIra kI vANI meM puruSa durjaya saMgrAma meM dasa lAkha zatruoM para vijaya prApta kare, usakI apekSA to vaha apanI AtmA para hI vijaya prApta kara le to yahI zreSTha hai / " apane ko jItanA aura AcaraNa zuddha karanA hI jIvana kA naitika mAnadaNDa hai / jaina dharma hai 'jina' bhagavAna kA dharma / jaina kahate haiM unheM jo jinake anuyAyI hoM / 'jina' zabda banA hai 'ji' dhAtu se / 'ji' mAne 'jItanA' 'jina' mAne jItane vAlA / jinhoMne apane mana ko jIta liyA; apanI vANI ko jIta liyA aura apanI kAyA ko jIta liyA vahI jaina hai| mahAvIra ne manuSya mAtra ko sukha kI kuMjI batAI thii| unakA mArga sAmAnya se bhinna hai / vIra to bAhya zatruoM se jhagar3akara vijaya prApta karatA hai para mahAvIra to apane Antarika zatruoM para vijaya pAne meM saccI vijaya mAnate haiN| yahI sukha prApti kA saccA mArga hai| prAcIna kAla se hamAre yahAM prArthanA meM yaha kahane kA rivAja hai 'sarve'tra sukhina: santu sarve santu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu mA kazcidduHkhamApnuyAt ' yaha zubha kAmanA hai aura AkAMkSA hai ki duniyA kA zubha ho| lekina isake sAtha-sAtha agara zubha karane kA kAma na ho to aisI sadacchA kA koI khAsa matalaba nhiiN| zrI aravinda ne kahA hai- 'sarvocca jJAna taka bauddhika pahuMca aura mana para usa kA Adhipatya eka anivArya aura sahAyaka sAdhana hai / dIrghakAlIna kaThora sAdhanA karake jo tathya tathA satya mahAvIra ne prApta kiyA vaha kevala apane taka hI sImita nahIM rkhaa| jo bhI unake samparka meM Aye unheM anubhavoM kA bhaNDAra khule hAthoM luttaayaa| sabhI jaina tIrthaMkara ne svayaM kRta-kRtya ho jAne para bhI inhoMne, eka AcArya ratna bhI dezabhUSaNajI mahArAja abhinandana grantha 116
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI jagaha baiThakara yA mauna rakhakara usa prApta zAnti ko apane taka hI sImita nahIM rakhA, para gAMva-gAMva meM ghUmakara saddharma ke upadeza diye / ina ke sAra naitikatApUrNa haiN| 1. jo manuSya dharma karate haiM unake rAta aura dina saphala ho jAte haiM / 2. jJAnI hone kA sAra hI yaha hai ki vaha kisI bhI prANI kI hiMsA na kare / 3. dharma kA mUla vinaya hai aura mokSa usakA antima rasa / 4. krodha nIti kA nAza karatA hai; mAna vinaya kA, mAyA mitratA kA aura lobha sabhI sadguNoM kaa| -mahAvIra vANI dharma sambandhI dRSTikoNa bhI naitika mAnadaNDa hai / dharma jIvana jIne kI kalA hai / dharma eka Adarza jIvana-zailI hai / sukha se rahane kI pAvana-paddhati hai| zAnti prApta karane kI vimala vidyA hai| sarvajana kalyANI AcAra saMhitA hai, jo sabake lie hai / nIti bIja hai, dharma phala hai| nIti kAraNa hai, dharma kArya hai| aMtasa ko badale binA AcaraNa nahIM badalA jA sakatA / kendra ke mUla ko badale binA, paridhi ko badalane kA prayAsa kevala eka nirarthaka svapna hai| jaina dharma kA sabase bar3A naitika mAnadaNDa aMhisA hai / DA0 sAlatora ne kahA hai-'hindU saMskRti meM ahiMsA evaM sahiSNutA ke siddhAnta jainoM kI mahAna dena hai|" pArzvanAtha ne ahiMsA, satya, asteya, aparigraha Adi sadguNoM ko sAmAjika jIvana meM AcaraNIya banAyA thaa| mahAvIra ne bAraha sAla kI kaThora sAdhanA ke bAda siddhi prApta hone para jo upadeza diyA, usameM prathama sthAna ahiMsA ko diyaa| unhoMne batAyA ki hara vyakti sukha se jInA cAhatA hai aura duHkha bhoganA yA maranA nahIM caahtaa| isalie kisI ko duHkha mata do / hiMsA, dukhoM tathA baira ko bar3hAne vAlI hai / mahAvIra ne Atma-sAdhanA dvArA manuSya kI preraNA kA srota sukha se jIne kI icchA maanaa| DA0 alavarTa ne kahA hai"hara manuSya kI sukha se jIne kI icchA hai| isalie jIvana ko Adara do aura aisA jIvana jiyo, jisameM kama se kama dUsaroM ko na duHkhAyA jaay|" adhyAtma se mahAvIra jisa nirNaya para pahuMce vaha vyAvahArika jIvana kA ati uttama mAnadaNDa hai| mahAvIra kahate haiM ki hara kArya sAvadhAnI se kIjie, yatana se kIjie, binA sAvadhAnI ke jo kAma mUrchA meM hote haiM,vaha hiMsA hai| unhoMne mUrchA ko hiMsA kahA hai| vaira ke nivAraNa kA upAya unhoMne jo ahiMsA aura anekAnta batAyA vaha Aja bhI utanA hI upayogI aura kAragara hai jitanA ki usa samaya thA / nivRtti ahiMsA hai| ahiMsA kA artha prANoM kA viccheda na karanA, itanA hI nahIM, usakA artha hai-mAnasika, vAcika evaM kAyika pravRttiyoM ko zuddha rkhnaa| dUsare zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai ki ahiMsA kA saMbaMdha jIvita rahane se nahIM, usakA duSpravRtti kI nivRtti se hai| rAga, dveSa, moha, pramAda Adi doSoM se rahita pravRtti bhI ahiMsAtmaka hai| kitanA uttama ho yadi hama ina divya sUtroM ke anusAra apane jIvana ko DhAleM / prema kI divya utpatti bhI ahiMsAtmaka vRtti se hotI hai / sabhI dharmoM meM ise 'paramadharma' mAnA gayA hai / 'ahiMsA prmodhrmH'| vaijJAnika sAdhanoM se Aja vizva choTA-sA bana gayA hai arthAt sabakA hilanA-milanA sugama ho gayA hai| ataH yadi hama saba ko jInA hai, sukhI rahanA hai to saha-astitva yAnI 'jIo aura jIne do' kA nArA bulanda karanA hogaa| Aja rakSA kevala dharma kara sakatA hai lekina dharma ina dinoM upekSita aura hrAsa kI avasthA meM hai| yuktivAda ke zreSTha dAvoM ke prati sandeha utpanna ho jAne ke bAvajUda svArtha aura gairajimmedArI kAyama hai| isa vartamAna avasthA meM hamako AdhyAtmika mUlyoM kI rakSA karanI caahie| AtmanirbharatA aura udyama anIzvaravAda se nahIM pnptaa| kavi panta ke zabdoM meM 'satya ahiMsA se Alokita hogA mAnava kA mana, amara prema kA madhura svarga ho jAvegA jagajIvana, AtmA kI mahimA se maMDita hogI nava maanvtaa|' parantu isa nava mAnavatA kI kalpanA sAkAra kaisI hogI? isakA uttara zIla-sAdhanA hai / mahAvIra kI vANI meM-zIla yAnI AcAra-zIma mukti kA sAdhana hai, zIla hI vizuddha tapa hai| zIla hI darzana vizuddhi hai, zIla hI jJAna-buddhi hai / zIla hI viSayoM kA zatru hai| zIla hI mokSa kI sIr3hI hai| jIvoM para dayA karanA, indriyoM ko vaza meM karanA, satya bolanA, corI na karanA, santoSa dhAraNa karanA, samyaka darzana, jJAna aura tapa--ye saba zIla ke parivAra haiN| IrSyA, dveSa Adi se mukta honA cAhie / yahI 'zIla' hai| mahAvIra ne do mArga batAye haiM--nivartaka mArga evaM pravartaka maarg| nivartaka mArga hai-kisI kA prANa nAza na karanA,kisI ko kaSTa na pahuMcAnA, kisI ke sAtha IrSyA, dveSa,krodha Adi na krnaa| pravartaka mArga hai-paricaryA sevA karanA, hita tathA priya vyavahAra karanA / apane andara daivI guNoM kA vikAsa krnaa| yahI sad AcaraNa hai / zira kATane vAlA zatru bhI utanA apakAra nahIM kara sakatA, jitanA kI durAcaraNa meM rata AtmA karatI hai| sAMsArika dukhoM se mukta hone kA sAdhana batAyA hai- 'jo mAnava apane Apa para niyantraNa pA letA hai yAnI saMyama ko AtmasAt kara letA hai, vaha duHkhoM se mukta ho jAtA hai / yahI jIvana-dizA hai / jaina AcAra zAstra kA eka dUsarA guNa hai jo hameM eka Adarza par3ausI banane kI preraNA detA hai / tadanusAra hara eka ko satya bolanA jaina dharma evaM AcAra ..
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhie aura sampatti ke adhikAra ko mAnanA cAhie / ina naitika guNoM ke kAraNa hara vyakti samAja kA vizvAsabhAjana banatA hai aura sabake lie surakSA kA vAtAvaraNa prastuta karatA hai| manuSya ke vicAroM meM kathanI aura karanI kA sAmaMjasya honA Avazyaka hai tAki isake dvArA bhI vaiyaktika tathA sAmAjika surakSA kA vAtAvaraNa bane / ina guNoM se yukta nAgarika zAntipUrNa saha-astitva evaM 'bahujana hitAya evaM bahujana sukhAya' ke siddhAnta kA pAlana karate hue saMgaThita samAja aura rASTra kI racanA kara sakatA hai| ahiMsA kA siddhAnta vizva nAgarika ko isa mAnavIya dRSTikoNa kI Avazyaka bhUmikA pradAna karatA hai| pratyeka vyakti meM eka divya kSamatA hotI hai| usakA kArya hai ki vaha dharma-patha kA anusaraNa karatA huA usa divyatA ko jAne, pahacAne aura anubhava kre| hameM mAnava mAtra kA Adara karanA cAhie aura sabakA yahI prayatna ho ki mAnava svastha tathA pragatizIla sthitiyoM meM rahakara vizva-nAgarika bane / nissandeha jaina dharma ke maulika siddhAntoM-bhahiMsA, aparigraha evaM anekAnta jaise naitika mApadaNDoM ko ThIka se samajhakara vizva kuTumba' kI bhAvanA paidA kI jA sakatI hai| manuSya cAritrika udAttatA se vizva-kalyANa kara sakatA hai| jaise bindu kA samudAya samudra hai, isI taraha hama maitrI karake maitrI kA sAgara bana sakate haiM aura jagata meM maitrI bhAva se raheM to jagata kA rUpa hI badala jaaye| sAmayika pATha meM yahI sAra diyA gayA hai : sasvesu maitrI guNiSa pramovaM ksiSTesu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthyabhAvaM viparItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva / / laukika unnati kA kSetra ho yA AdhyAtmika sAdhanA kA, sarvatra ujjvala sattvazAlI mahAnubhAva ke samparka bhaura nirdeza ko pAkara hI Aja utsAha, sAhasa, katrtavyaniSThA, satyaparAyaNatA, karuNAzIlatA, Atma-tyAga jaise mAnavIya guNoM kA vikAsa sambhava ho sakatA hai| ina naitika mAnadaNDoM ko apanAkara apanA jIvana-mArga hama cuna leM aura bAvajUda tamAma bAdhAoM ke usa para calate raheM 'sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhi labhate naraH / ' mAnavIya svatantratA Arthika samRddhi, kAmopabhoga, yaza, sattA aura adhikAra yA agAdha pAMDitya saba apane ApameM manuSya ko zAzvata sukha yA mAnasika zAnti dene ke lie aparyApta haiN| mAnavI asantoSa phira bhI banA rahatA hai| mArksa, phAyaDa aura eDalara yaha nahIM batalA sakate ki manuSya kA udvega kisa prakAra pUrNatayA miTa sakatA hai| manuSya jaba apanI paristhitiyoM meM apanI supta sambhAvya zaktiyoM ke pUrNa vikAsa ke lie paryApta kSetra pAtA hai, aura svayaM apane tathA vizva ke bAre meM apane jJAna ke AdhAra para apane vizva ke aura anya mAnava prANiyoM ke sAtha ekalayatA kA anubhava karatA hai, taba use apanI kRti se Ananda milatA hai| dUsarI ora saMgati meM jarA bhI gar3abar3a hone se, manuSya duHkhI cintAkula, asantuSTa yA uttejita ho jAtA hai, yA phira usameM vairAgya ke manobhAva jAgate haiN| dUsare zabdoM meM svAtantrya ke sAmrAjya meM vaha sukhI rahatA hai aura bandhanoM meM vaha duHkhI ho jAtA hai / ata: mAnabIsvatantratA hI sarvocca naitika mAnadaMDa hai| ---zrI lakSmaNa zAstrI jozI ke nibandha 'bhAratIya samAja-vyavasthA ke naitika AdhAra', neharU abhinandana prantha, pR0 saM0 310 se sAbhAra 11 bhAcAryarana bhI dezabhUSaNajI mahArAja abhinandana balba