Book Title: Jain Dharm ka Udgam Kshetra Magadh
Author(s): Krushnadatta Vajpai
Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211029/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakA udgama kSetra -magadha pro0 kRSNadatta vAjapeyI, sAgara (ma0pra0) bhAratake AdyaitihAsika kAlameM magadha kSetrakI prAyaH avamAnanA dRSTigocaru hotI hai / vaidika AryAne magadhakI apekSA paJcananda deza tathA usake Age madhyadezako varIyatA pradAna kI / vaidika sUktoMmeM una kSetroMke viSaya meM sammAnakA bhAva prApta hotA hai | vahA~ke parvatoM, nadiyoM, janapadoM tathA nagaroMke ullekha isa bAtako sUcita karate haiM ki I0 pU0 sAtavIM zatItaka bhAratakA uttara-pazcimI kSetra tathA madhyadeza puNyabhUmike rUpa meM mAnya the / vaidika vicAra paramparA magadha kSetrameM vaidika kAlake pazcAt pahu~cI / kAzI tathA aGgake pUrvavAle bhU-bhAgameM sthAnIya svatantra paramparAyeM vikasita thIM / yaha kSetra madhyapradeza meM amarakaNTakase lekara vastaratakake bhU-bhAgakI apekSA sAMskRtika dRSTise adhika unnata thA / svatantra cintana ke phalasvarUpa vahA~ Arya paramparA ke pratikUla aneka vicAra pallavita ho cuke the / paravartI vaidika sAhitya meM magadhake nivAsiyoMko kIkaTa, vrAtya Adi zabdoMse sambodhita kiyA gayA / magadhakA eka prasiddha Adya aitihAsika zAsaka jarAsaMdha huA / mahAbhArata tathA katipaya purANoM meM isa pratApI zAsakake bAre meM vistRta vivaraNa upalabdha hai / Arya saMskRtike anuyAyI rAjAoMse jarAsaMdhakI vicAradhArA alaga thI / rAjanItika kSetrase jarAsaMdhakI yaha vidrohI paramparA aitihAsika kAlameM bhI dekhaneko milI hai / I0 pU0 sAtavIM zatIke bAda magadha kSetrakA Arthika evaM rAjanItika vikAsa huA / vyavasAya tathA vyApArakI vRddhi ke phalasvarUpa magadhake aneka nagara samRddha ho gaye / isakA prabhAva prazAsana tathA aneka sAMskRtika kSetroMpara par3A / zAkya, licchavi, malla Adi gaNoMne zaktizAlI gaNatantra zAsana vyavasthA calAyI / janaka, yAjJavalkya, maitreyI Adi prasiddha svatantracetA unake pahale ho cuke the / unakI vicAra paramparA aitihAsika kAla meM bhI magadha kSetrapara vyApta rahI / I0 pU0 chaThI zatImeM bhagavAn mahAvIra tathA gautama buddhakA AvirbhAva huA / unakA mukhya kAryakSetra magadha hI rhaa| ina donoM mahAnubhAvoMke atirikta anya svatantra vicArazIla vyaktiyoMmeM purANa kazyapa, ajita kezakaMbalI, prabuddha kAtyAyana, AlArakAlAma, rudra karAmaputra, makkhala gozAla Adike nAma ullekhanIya haiN| ina sabhIne apanI buddhi aura jJAnake anusAra pRthak-pRthak matoMkI sthApanA kI / makkhaligozAla, AjIvaka sampradAya ke janmadAtA hue| gayA tathA usake AsapAsakA kSetra svatantra tArkika vicAroMkA mukhya kendra banA / siddhArthako vahIM samyakjJAnakI prApti huii| phira gautama buddha rUpameM unhoMne eka naye dharmako prArambha kiyA / mahAvIra svAmI ke pahaleke aneka jaina tIrthakaroMke janma, jJAna prApti tathA nirvANa sthala magadha kSetrameM hI haiM / isa bhU-bhAga meM vihAroMke atyadhika saMkhyAmeM ho jAnese yaha kSetra bihAra kahalAyA / bauddhoMke atirikta, jainoMke bhI saMghArAma rAjagRha, pATaliputra, gayA tathA anya aneka sthaloMmeM pratiSThita hue / mahAvIra svAmIne magadhakI pracalita loka bhASAmeM apane pravacana diye / yaha mAgadhI bhASA dhIre-dhIre adhikAMza bhAratakI rAjabhASA bana gayI / maurya samrATa azokane isI bhASAmeM apanI rAjAjJAyeM likhAyIM / paravartI lekhoMmeM eka dIrgha kAlataka isI bhASAkA upayoga hotA rahA / - 191 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauTilyake arthazAstrase vidita hotA hai ki usake pahale satraha pramukha AcArya ho cuke the jinhoMne dharma tathA rAjanaya Adi viSayoM para apane svatantra mata sthApita kiye gaye the| pratIta hotA hai ki inameMse adhikAMza AcArya magadhake hI the| mahAvIra svAmIke sandezakA pracAra jaina AcArya paramparAne vizuddha rUpameM kiyA / gupta zAsana kAlameM mukhya rAjadhAnI magadhake pATaliputra nagarameM rhii| guptakAlake zAsakoMne prAkRtake sthAna para saMskRtako rAjabhASA bnaayaa| jainAcAryoM tathA anya lekhakoMne samayakI mA~gake anurUpa apanI racanAoMkA mAdhyama saMskRtako bnaayaa| isI prakAra, brAhmI lipiko dezakI mukhya lipi banAnekA saubhAgya prApta huaa| jainAcAryoMke alAvA magadha kSetrake samRddha jaina zreSThiyoMne jaina dharmake vistArameM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| aneka zreSThi mahodadhi (baMgAlakI khAr3I)ke mArgase dakSiNa-pUrva eziyAke dezoM meM vyApArake lie jAne lage / videzoMse ajita dhanakA viniyoga unhoMne dezake vibhinna bhAgoM meM jainadharmake prasAra hetu kiyA / una jaina vyApAriyoMkA dRSTikoNa rASTravAdI thaa| rASTra kI rAjanItika, Arthika tathA sAMskRtika unnatiko unhoMne apane dharmakA aGga mAna liyA thA / -192 -