Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66666 -0 ISIS brahmANDa : Adhunika vijJAna aura jaina darzana zrI bI0 ela0 koThArI (vyAkhyAtA bhUgola, Ara. ema. bI. sUrajapola andara, udayapura) -- anveSaNa kArya hue haiM unase brahmANDa kI racanA vistAra evaM atispandanazIla varNapaTTamAyaka, reDiyo, Teliskopa Adi gaNitIya sUtroM dvArA brahmANDa sambandhI naye tathya prakaTa hue vigata cAlIsa varSoM meM antarikSa vijJAna meM jo kAryapraNAlI sambandhI bahuta se naye rahasya udghATita hue haiM yatroM kI sahAyatA se tathA prAyogika bhautikI ke niSka va haiM jinake AdhAra para yaha dhAraNA banA lenA anucita nahIM hai ki antarikSa sambandhI pahelI kA samAdhAna bahuta kucha DhUMr3ha fer gayA hai| lekina yadi koI jijJAsu antarikSavidoM va bhautika vijJAna ke niSkarSo kA adhyayana kare to use nirAzA hI hAtha lagegI / ye niSkarSa itane bhinna-bhinna evaM paraspara virodhI haiM ki isa se pahelI sulajhane ke bajAya aura ulajhatI pratIta hotI hai / yantroM dvArA adhyayana ke prati bhI avizvAsa utpanna hotA hai| vizva kyA hai ? isakA prArambha kaba huA? isakA vistAra kitanA hai jAdi prazna Aja bhI utane hI anuttarita hai jitane zatAbdiyoM pUrva the| ++++-400 jyotiSiyoM ke niSkaroM meM paraspara kitanA hai, yaha katipaya udAharaNoM se jJAta ho sakatA hai| jaise hamArA sauramaNDala prati saikaNDa sAta mIla ( prati ghaNTA 25000 mIla) kI gati se sthAnIya nakSatra praNAlI kI parikramA kara rahA hai, yaha mAnA jAtA rahA hai kintu aba yaha mAnA jAtA hai ki parikramaNa kI yaha gati prati saikaNDa teraha mIla hai / isI taraha isa purAnI mAnyatA ke viparIta ki sthAnIya nakSatra praNAlI bhI prati saikaNDa 200 mIla kI gati se AkAza-gaMgA ke ajJAta kendra kI parikramA kara rahI hai, san 1974 meM amerikana jyotirvidoM ne dAvA kiyA hai ki yaha gati prati saikaNDa 600 mIla (prati ghaNTA bIsa lAkha mIla) hai| vizva kI utpatti va Ayu ke sambandha meM bhI vaijJAnika upalabdhiyoM meM paryApta viSamatA hai| eka dhAraNA ke anusAra vizva kI utpatti 50 karor3a varSa pUrva huI, dUsarI dhAraNA ke anusAra Aja se 15 araba varSa pUrva huii| isI taraha ajanmA va avinAzI hai arthAt ajara-amara hai, ke viruddha nizcita samaya pUrva utpatti va nizcita samaya para vinAza kI mAnyatA pracalita hai| vizva asIma hai, vizva sasIma hai Adi vaivasya pramukha vaijJAnikoM va jyotirvidoM meM Aja bhI vivAda kA viSaya bane hue haiN| / vaijJAnika prayogoM para AdhArita niSkarSo meM vibhinnatA honI nahIM cAhiye phira bhI aisA kyoM ? jina yantroM dvArA antarikSa kA nirIkSaNa kiyA jAtA hai unakI apanI sImAe~ haiM / Aja kA zreSTha se zreSTha dUradarzaka yantra bhI 8 arava prakAza varSa sthita jyotirmAtAoM se pare nahIM dekha sktaa| bhaviSya meM aura adhika unnata dUradarzaka yantroM kI sahAyatA se antarikSa ke naye kSetra dRSyagamya hoMge taba purAnI mAnyatAe~ badalanI par3eMgI yahI hAla varNapaTTamApaka yantroM kA hai / inakI saMvedanazIlatA meM vRddhi kiye jAne para avazya hI antarikSa ke naye tathya prakaTa hoNge| adhikAMza bhautika prayoga aura unake niSkarSa hamAre dharAtala va vAyumaNDala meM sampAdita hote haiM jo inakI paristhitiyoM va kAryapraNAliyoM para nirbhara haiM jabaki yaha spaSTa ho cukA hai ki dUrastha jyotirmAlA pradezoM kI paristhitiyA~ va kAryapraNAliyA~ hamAre dharAtala se bhinna prakAra kI haiM vahAM kI racanA, ghanatva, gatiyAM va padArtha bhinna prakAra ke haiN| aisI sthiti meM yahAM ke bhautika .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmANDa : Adhunika vijJAna aura jaina darzana 181 . ....................................... ................. . ..... ....... niyama antarikSa meM lAgU kara koI niyama yA sUtra prApta karanA sArahIna hai / vAstavikatA yaha hai ki sampUrNa brahmANDa itanA prAcIna va vistRta hai ki vaha kisI mApe jA sakane vAle yantroM kI paridhi meM nahIM aataa| antarikSa nirIkSaNa ke yantra Adhunika vijJAna kI dena haiN| aitihAsika va pUrva aitihAsika kAla meM aise yantroM kA abhAva thA / sambhavataH sAdhAraNa yantra bhI nahIM the phira bhI usa yuga meM bhAratIya manISiyoM ke antarikSa ke sUkSma rahasyoM kA anAvaraNa kiyaa| naMgI A~khoM se hI unhoMne Aja ke zreSTha yantroM kI pakar3a meM na Ane vAle antarikSa sthita piNDoM ke AkAra, gatiyA~, dUriyA~, rUpa, raMga Adi kA itanA sahI vivaraNa prastuta kiyA ki ve cunautI se pare haiN| vizva kI utpatti va vistAra ke bAre meM unakA cintana itanA tarkasaMgata va spaSTa hai ki vijJAna ke vivAdAspada siddhAnta hAsyAspada lagate haiM / yantroM ke abhAva meM zatAbdiyoM pUrva antarikSa kA gahana adhyayana kisa prakAra sambhava huA? kyA yaha sambhava nahIM ki usa yuga meM RSi-muniyoM kI atIndriya zaktiyoM ke mAdhyama se adRzya-loka kA anAvaraNa huA hogA? brahmANDa racanA, utpatti evaM vistAra kA jaina sAhitya meM vistAra se ullekha milatA hai| brahmANDa kA AkAra, kSetraphala, utpatti, Ayu, vistAra va jyotipiNDoM kI gatiyA~, unake mArga Adi mAnacitroM ke sAtha upalabdha haiN| jaina sAhitya sthita brahmANDa vijJAna kA avalokana kareM aura isakA mUlyAMkana kareM isake pUrva brahmANDa sambandhI Adhunika siddhAntoM kA saMkSipta paricaya Avazyaka hai| brahmANDa kI utpatti, Ayu, racanA va vistAra ke bAre meM bhinna-bhinna vaijJAnika mata hai| utpatti va Ayu sambandhI do viparIta vicAradhArA nimna prakAra haiM (1) brahmANDa kA Arambha nizcita hai-arthAt atItakAla meM kisI eka samaya meM sakala brahmANDa astitva meM AyA evaM bhaviSya meM kisI eka dina isakA anta ho jaaygaa| (2) brahmANDa anAdi va ananta hai| atItakAla meM na to kabhI isakI utpatti huI na kabhI anta hI hogaa| yaha zAzvata ajara-amara hai| (i) brahmANDa kA nizcita Arambha mAnane vAle jyotividoM meM mAuNTa vilasana vedhazAlA ke DA0 eDavina habala kA mata hai ki Aja se karIba do sau karor3a varSa pUrva vartamAna brahmANDa astitva meM aayaa| taba sabhI jyotipiNDa ghanIbhUtarUpa meM eka hI sthAna para eka piNDa ke rUpa meM vidyamAna the| usa piNDa meM eka mahAvisphoTa huA hai aura piNDa sthita samasta padArtha cAroM ora chitarAne lgaa| chitarAne kI vaha kriyA Aja bhI jArI hai| padArtha jyotirmAlAoM (AkAza-gaMgAoM) ke rUpa meM atyanta tIvra gati se Aja bhI zUnya meM bikharatA jA rahA hai| vAziMgaTana vizvavidyAlaya ke jyotirvida DA. jArjagemo kA mata hai ki Aja se karIba 50 karor3a varSa pUrva brahmANDa kA kendrIya sthala samajAtIya va maulika vASpa kA kalpanAtIta tApa kA bhaNDAra thaa| usakA tApamAna kama hone se dhIre-dhIre Thosa padArthoM kA nirmANa huA tathA graha-nakSatra AkAza-gaMgAe~ astitva meM aaiiN| beljiyama ke suprasiddha vaijJAnika ebolimetra dvArA prastAvita siddhAnta ke anusAra brahmANDa kI utpatti eka vizAla maulika aNu se huii| isa aNu meM visphoTa hone se padArtha bikhara kara phailane lagA evaM Aja bhI phaila rahA hai| kembrija vizvavidyAlaya ke vaijJAnika pro0 mArTina rIle kA mata bhI lagabhaga isI prakAra hai| vizva kI utpatti kA nizcita prArambha batAne meM kucha bhautika siddhAnta bhI sahAyaka haiN| yUreniyama dhAtu se nirantara prakAza kiraNoM kA vikIraNa hotA rahatA hai, yaha sabhI ko jJAta hai| isa dhAtu kA adhyayana karane se patA calA ki yaha Aja se karIba 20 araba varSa pUrva astitva meM aaii| nakSatroM ke Antarika bhAgoM meM sthita tApapraNAliyA~ jisa tIvratA se padArtha ko prakAza meM pariNata karatI hai usase anumAna lagAyA gayA hai ki adhikAMza tAroM kI Ayu 20 araba prakAza varSa hai| tIvra gati se vicaraNa karane vAlI AkAza-gaMgAoM ke AdhAra para bhI isa niSkarSa para pahu~cA gayA hai ki brahmANDa kA prArambha lagabhaga bIsa araba varSa pUrva huA hogaa| brahmANDa kI utpatti va Ayu ke sambandha meM vaijJAnikoM ne jo bhI siddhAnta prastuta kiye haiM unameM hara siddhAnta yaha svIkAra karatA hai ki vartamAna brahmANDa astitva meM Ane ke pUrva koI padArtha pahale se hI vidyamAna thA-cAhe vaha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khAu ................................................... -.-. -.-.-.-.-. -. -. -. vizAla aNu ho, ghanIbhUta padArtha samUha ho yA unmukta nAiTrona ho| yaha bhI sambhava hai ki vaha padArtha zakti yA kisI anya rUpa meM ho / vaha padArtha kyA thA jisase vizAla aNu astitva meM AyA, jisameM visphoTa hone se vartamAna brahmANDa kI racanA huI, tathA vizAla aNu kA nirmANa karane vAle padArtha kA bhI usase pUrva koI rUpa rahA hogaa| vaha rUpa kyA thA evaM kaba astitva meM AyA ? ina praznoM para sabhI vaijJAnika mauna haiN| brahmANDa-racanA ke Aditattva para vicAra karate-karate atIta kI gaharAiyoM meM praviSTa hote jAte haiM va kisI kinAre para nahIM pahu~ca paate| ata: vizva-utpatti kI vartamAna dhAraNAe~ atyanta saMkucita raha jAtI haiM / vizva-utpatti uparokta sambandhI dhAraNAoM kI yaha bhI mAnyatA hai ki vizva kA eka dina avazya hI anta hogA kyoMki jisa vastu kI utpatti nizcita hai usakA anta bhI nizcita hai / lekina yaha anta kaba va kaise hogA tathA brahmANDa sthita samasta padArtha kyA astitvahIna ho jAyagA isa viSaya para bhI prAyaH vaijJAnika mauna haiN| sirpha tApa-gati-vijJAna ke dvitIya niyama ke AdhAra para 'brahmANDa kI eka dina nizcita samApti' kA vivaraNa milatA hai| tApa-gati-vijJAna kA dvitIya niyama yaha pratipAdita karatA hai ki vizva ke samasta padArtha eka hI dizA meM--vinAza kI ora gati kara rahe haiN| sUrya kA tApa dhIre-dhIre ghaTa rahA hai / tAre bujhane vAle aMgAre bana rahe haiN| padArtha tApa evaM prakAza meM badalatA jA rahA hai aura zakti (tApa yA prakAza) zUnya meM vilIna ho rahI hai / tApa-gati-vijJAna kA yaha niyama acala evaM sandeha se pare hai| hama dekhate haiM ki tApa sadA ucca aMza se nimna aMza kI ora pravAhita hotA hai---isa dRSTi se adhika tApayukta padArtha nimna tApayukta padArtha ko uSmA pradAna karate haiM / isa prakriyA se eka dina aisA A sakatA hai ki vizva-sthita samasta padArthoM kA tApamAna eka samAna ho jaaygaa| taba tApa kA pravAha ruka jAyagA kyoMki vizva ke padArthoM meM tApAntara hogA hI nahIM / vizva meM sarvatra samAna urjA, samAna prakAza va samAna zakti kA vitaraNa hogaa| aisA hone para vizva kI sabhI gatiyA~ va vyavasthAe~ ruka jAyaMgI, vizva gatihIna-nirjIva ho jAyegA--eka prakAra se vizva kA anta ho jaaygaa| vizva-sthita sabhI padArthoM kA tApamAna eka samAna hone se vizva gatihIna ho jAyagA kyA yaha mAnyatA yuktisaMgata hai ? tApa ke kSaya kA yaha niyama hamArI pRthvI ke vartamAna paryAvaraNa meM lAgU hotA hai, brahmANDa ke anya kSetroM meM bhI yaha niyama isI rUpa meM lAgU ho yaha Avazyaka nahIM; kyoMki vahA~ kI prAkRtika paristhitiyA~ bhinna ho sakatI haiN| prakRti ke santulana niyama ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki yadi brahmANDa ke eka bhAga meM padArtha zakti meM badalakara zUnya meM bikhara rahA hai to kahIM dUsare bhAga meM puna: ekatrita hokara padArtha meM badala rahA ho| "padArtha va zakti kI surakSA kA niyama" yaha batAtA hai ki padArtha, zakti meM va zakti puna: padArtha meM parivartita kI jA sakatI hai / padArtha va zakti do bhinna vastu nahIM hai| prayogazAlA meM tApa ko punaH padArtha meM badalanA sambhava huA hai| avazya hI brahmANDa ke kisI kone meM bhinna paristhitiyoM meM tApa yA zakti se navIna padArtha kI racanA sambhava hai| padArtha avinAzI hai to vizva bhI avinAzI hai yaha mAnanA adhika yuktiyukta hai| vizva kI nizcita Adi va anta ke siddhAntoM ke viparIta vizva anAdi va ananta hai-bhUtakAla meM aisA koI samaya nahIM thA jaba vizva nahIM thA, bhaviSya meM aisA koI samaya nahIM AyegA jaba vizva kA astitva miTa jAyagA, yaha mAnane vAloM meM keliphoniyA insTITyUTa ke DA0 TAlamena kA kathana hai ki vizva kI racanA paravalIya hai| vartamAna meM isakA vistAra ho rahA hai jo asaMkhya varSoM taka hotA rhegaa| phira isakA eka bAra saMkucana hogaa| isameM bhI asaMkhya varSa laga jAyeMge / anya vaijJAnikoM ke anusAra vartamAna vizva vistAra va saMkucana athavA padArtha ke rUpa parivartana ke anantaananta daura se gujarA hai va gujaratA rhegaa| padArtha zakti meM va zakti padArtha meM badalatI rahegI-vizva sadA avinAzI banA rhegaa| isI sandarbha meM DA0 pheDa vhiple kI mAnyatA hai ki vartamAna meM anta:nakSatrIya kSetra meM vicaraNa kara rahA samasta sUkSma-adRzya padArtha pandraha araba varSoM meM jamakara tAre bana jaayeNge| ajara-amara vistAramAn vizva ke prabala samarthaka DA0 pheDa hoyala kI sthAyI avasthA kA vizva siddhAnta prasiddha evaM bahucarcita hai| unakA kathana hai ki vizva kA satata vistAra ho rahA hai| Aja se 20 araba varSa pUrva brahmANDa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmANDa : Adhunika vijJAna aura jaina darzana 183 ke sabhI jyotipiNDa eka kendra meM sthita the| eka visphoTa ke sAtha ye sabhI jyotipiNDa kendra ke cAroM ora chitarAne lage evaM Aja bhI atyanta tIvra gati se chitarAte jA rahe haiN| inake chitarAne se jo sthAna rikta hotA hai vahA~ satata naye dravya kA nirmANa hotA rahatA hai aura antarikSa meM padArtha kA ghanatva sadA eka samAna banA rahatA hai| nita naye dravya ke nirmANa se jyotipiNDoM kA janma tathA unakA ananta zUnya meM nirantara vistRta hone kI ghaTanAe~ ananta kAla taka calatI rheNgii| ata: vizva umra kI paridhi ke bAhara hai| DA0 pheDa hoyala ke siddhAnta kI pramukha bAta yaha hai ki "nirantara naye dravya kA nirmANa" ho rahA hai jisase vistAramAna vizva meM riktatA nahIM aatii| lekina naye dravya ke nirmANa kI kalpanA sArahIna hai| bhautikazAstra kA koI siddhAnta zUnya meM se naye padArtha kA nirmANa svIkAra nahIM krtaa| padArtha avinAzI hai| na to isakA nirmANa hotA hai aura na vinAza hii| brahmANDa ke Arambha meM jitanA padArtha rahA hogA utanA Aja bhI hai aura bhaviSya meM bhI utanA hI rhegaa| asat se sat ke nirmANa kI kalpanA hI hAsyAspada hai| isa siddhAnta ko prabala virodha kA sAmanA karanA par3A phira bhI "araboM varSa pahale jaisA brahmANDa thA vaisA Aja bhI hai," mAnyatA ise mahattva pradAna karatI hai| brahmANDa kI utpatti va Ayu ke sambandha meM jyotividoM kI mAnyatAe~ kitanI viSama haiM, yaha spaSTa hai| aba hama vicAra kareMge ki vizva sthira va sImAbaddha hai yA vistAravAn evaM sImAhIna / isa bAre meM bhI vaijJAnika mataikya nahIM hai| adhikAMza jyotivida brahmANDa ko asthira va vistAramAna batAte haiM / habala, DA. jArjagemo, mATina rIle, pheDa hoyala Adi ke anusAra antarikSa sthita samasta padArtha gatizIla haiN| vizva kA nirantara vistAra ho rahA hai, samasta jyotipiNDa eka dUsare se atyanta tIvra vega se dUra haTate jA rahe haiN| hama se dasa lAkha prakAzavarSa taka dUrastha AkAzagaMgAoM ke dUra haTane kI gati prati saikaNDa 100 mIla hai jabaki 25 karor3a prakAzavarSa dUra kI AkAza-gaMgAoM ke dUra haTane kI gati prati saikaNDa 25000 mIla (prakAza ke vega kA sAtavA~ aMza) hai| isa prakAra vizva asIma va khulA hai| vizva ke pramukha vaijJAnika nobela puraskAra vijetA DA. AiMsTIna kA mata hai ki brahmANDa nirantara vistAramAna hai lekina isakI eka sImA hai| eka sImA ke bhItara hI vistAra sambhava hai| unake anusAra vizva sImAbaddha hai, ananta va sImAhIna nhiiN| DA0 AinsTIna dvArA brahmANDa ko sImita va nizcita AkAra (aNDAkAra) mAnane kA kAraNa gurutvAkarSaNa kSetra hai| brahmANDa sthita asaMkhya jyotipiNDa apane-apane gurutvAkarSaNa kSetroM ko paraspara samabaddha jyAmitika AkAra meM gaThita hai| pratyeka piNDa apane sthAna para aDiga hai tathA dUsare piNDa se nizcita dUrI para, nizcita mArga para bhramaNa-parikramaNa karatA hai| ye jyotipiNDa na kabhI nikaTa Ate haiM, na dUra haTate haiN| apanI sunizcita sthiti banAye rakhane kA kAraNa paraspara gurutvAkarSaNa kA prabhAva hai| vizva kA pratyeka padArtha gurutvAkarSaNa se prabhAvita hai yahA~ taka ki prakAza-kiraNa bhii| jaisA mAnA jAtA hai--prakAza sadA sIdhI rekhA meM calatA hai, vAstava meM gurutvAkarSaNa ke prabhAva meM sIdhA nahIM cltaa| anya piNDoM ke vakrAkAra mArga kI bhA~ti isameM bhI vakratA A jAtI hai| cUMki kisI gurutvAkarSaNa kSetra kI banAvaTa gurutvAkarSaNa vAlI vastu kI rAzi va vega se nirdhArita hotI hai ataH yaha niSkarSa nikAlA gayA ki sampUrNa brahmANDa kI banAvaTa usake andara samasta padArthoM ke yoga ke prabhAva se sImita hogii| vizva kI asaMkhya padArthIya mAtrAoM dvArA utpanna vakratA sImita va nizcita AkAra vAle brahmANDa kI dhAraNA puSTa karatI hai| DA0 AiMsTIna ne asIma va khule vizva kI mAnyatA ko svIkAra nahIM kiyA kyoMki yadi asIma brahmANDa meM ananta padArtha hotA to sampUrNa gurutvAkarSaNa zakti bhI ananta hotI jisase ananta prakAza va tApa utpanna hotA aura brahmANDa svayaM jalakara bhasma ho jaataa| __ vizva ke satata vistAra aura zUnya meM vilIna hone kI mAnyatA kA AdhAra varNapaTTamApaka yantra hai / jo prakAza kI lAlarekhA kA vicalana batAtA hai jise 'Dopalara kA prabhAva' kahA gayA hai| varNapaTTamApaka yantra para sudUra sthita AkAza-gaMga:oM kA jo prakAza ubharatA hai usameM lAla rekhA vicalita hokara adhika lAla hotI huI pratIta hotI hai| kisI prakAza kA AdhAra jyotipiNDa yadi dUra haTatA ho to prakAza adhikAdhika lAla hotA huA pratIta hotA hai isake viparIta prakAza kA AdhAra yadi nikaTa A rahA ho to prakAza nIlA hotA huA pratIta hotA hai| prakAza ke
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 184 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa .. .. .... .. .......... ...... -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. .. ............ ............. isa vyavahAra se yaha niSkarSa khojA gayA ki AkAza-gaMgAe~ hama se nirantara dUra haTatI jA rahI haiM varanA ise kisI anya prakriyA yA ghaTanA se nahIM samajhA jA sktaa| vizva ke nirantara zUnya meM vistRta hone meM isa pramANa ke alAvA anya koI pramANa upalabdha nahIM hai-kevala isI siddhAnta para sArA DhA~cA khar3A hai| prakAza kI lAla rekhA meM parivartana ke anya kAraNa sambhava hai| sara jemsajInsa ke anusAra vAtAvaraNa ke dabAva ke kAraNa bhI lAlarekhA meM vicalana sambhava hai| sudUra tAre se Ane vAlA prakAza apane lambe mArga meM zakti kA vyaya karatA jAtA hai jisase bhI lAlarekhA meM vicalana honA sambhava hai| keliphorniyA insTITyUTa ke jyotivida DA0 svikI kA vicAra hai ki jaba prakAza kisI anya bar3e tAre ke nikaTa se yA kisI nihArikA se gujaratA hai to usakI rAzi evaM UrjA kama ho jAtI hai jisase prakAza kA Avatana bar3ha jAtA hai evaM lAlarekhA meM tIvratA A jAtI hai| ata: "Dopalara ke prabhAva" ke AdhAra para jyotipiNDoM ke nirantara dUra haTane kI mAnyatA saMdigdha hai| jyotirpiNDoM kA antarAla mApane ke jitane sAdhana vartamAna meM pracalita haiM ve bhI isa viSaya para prakAza nahIM DAlate / pRthvI se nirantara dUra haTane vAle tAroM kI dUriyoM meM samaya-samaya para antara prakaTa honA cAhiye para vaisA nahIM hotaa| jaise pRthvI kA nikaTastha tArA proksimA seMTorI hai jo pacAsa varSa pUrva pRthivI se 4.3 prakAza varSa dUra thaa| Aja bhI usakI dUrI mApane para 4.3 prakAzavarSa hI AtI hai| vistAramAn vizva siddhAnta ke anusAra sabhI jyotipiNDa visphoTa kendra ke cAroM ora vibhinna dazAoM meM chitarA rahe haiM aisI sthiti meM pRthvI se unakI dUriyoM meM antara prakaTa honA cAhiye bhale hI ve kitane hI dUra kyoM na hoN| para pichale do hajAra varSoM meM nAma mAtra bhI antara prakaTa nahIM huaa| brahmANDa sthira va asIma hai yA gatizIla va asIma yaha nirNaya kara pAnA Aja bhI asambhava-sA hai| brahmANDa aura jainadarzana brahmANDa kI utpatti, Ayu, AkAra va sImA ke sambandha meM Adhunika vaijJAnikoM ke vicAroM meM kitanI viSa matA hai, yaha spaSTa hai / aba hama jainadarzana meM brahmANDa-sambandhI vicAroM kI vyAkhyA kareMge / jaina matAnusAra-- (1) vizva (brahmANDa) ajanmA, anAdi va zAzvata hai| bhUtakAla meM aisA koI samaya nahIM thA jaba brahmANDa nahIM thA, bhaviSya meM aisA koI samaya nahIM hogA jaba brahmANDa nahIM hogaa| arthAt brahmANDa kA astitva anAdikAla se hai evaM ananta kAla taka rhegaa| isa mAnyatA kA AdhAra padArtha kI avinAzatA hai / yaha sarvasammata tathya hai ki padArtha na to kabhI naSTa hotA hai, na kabhI nirmita hii| samasta brahmANDa meM jitanA padArtha bhUtakAla meM thA utanA Aja bhI hai va bhaviSya meM bhI rhegaa| padArtha kI mAtrA meM aNumAtra kI ghaTa-bar3ha kabhI sambhava nhiiN| yadi padArtha kI mAtrA sthira hai aura isakA astitva anAdi kAla se hai to brahmANDa bhI anAdi kAla se hai, yaha niSkarSa yuktiyukta hogaa| yaha kalpanA azakya hogI ki bhUtakAla meM kabhI zUnya meM se yakAyaka brahmANDIya padArtha utpanna ho gyaa| padArtha zUnya meM se prakaTa nahIM ho sakatA / isI prakAra padArtha zUnya meM vilIna bhI nahIM ho sktaa| isameM brahmANDa kI anantatA siddha hotI hai| paurANika va Adhunika vaijJAnika mata jo brahmANDa kI utpatti eka vizAla aNu meM visphoTa se mAnate haiM ve bhI isa tathAkathita utpatti ke pUrva vizAla aNu kA astitva svIkAra karate haiN| isa vizAla aNu kA pUrva rUpa kyA rahA hogA? isake pUrva rUpa ke bhI pahale koI anya rUpa rahA hogA - isa pUrvAparatA para vicAra karate hue pIche haTate jAyeM to kahIM vinAza nahIM milegA aura anta meM padArtha kA anAdi astitva svIkAra karanA hI pdd'egaa| brahmANDa-utpatti ke jitane bhI siddhAnta haiM ve brahmANDa kI utpatti nahIM darzAte balki brahmANDa sthita padArtha kA rUpa parivartana samajhAte haiN| padArtha naSTa nahIM hophara navIna rUpa dhAraNa karatA hai jaise eka lakar3I ko jalAyA jAya to lakar3I kA kArbana vAyumaNDalIya AksI. jana meM milakara kArbanaDAI AksAiDa bana jAyagA evaM kucha bhAga rAkha bana jaaygaa| lakar3I meM jitanA padArtha jalane ke pUrva thA utanA jalane ke pazcAt bhI hai, para anya rUpa meN| padArtha kA rUpa parivartana eka prAkRtika ghaTanA hai| koI bhI padArtha gurutvAkarSaNa ke prabhAva, tApa, dAba evaM mausama ke prabhAva se apanA svarUpa sthira nahIM rakha sktaa| usameM hrAsa yA vikAsa hogaa| Aja antarikSa meM hama jina nakSatroM-tAroM Adi ko dekhate haiM ve araboM varSa pUrva aNuoM, nyUTronoM yA anya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmANDa : Adhunika vijJAna aura jaina darzana 185 kisI rUpa meM rahe hoNge| unake ghanIbhUta hone se vartamAna rUpa meM astitva Aye aura aba nirantara tApa-kSaya karate hue puna: nayA rUpa dhAraNa kara leMge / tatpazcAt phira yaha tApa ghanIbhUta hokara naye padArthoM kA rUpa dhAraNa kara legaa| yaha parivartana cakra calatA hI rahegA / jaina siddhanta sRSTi ke isa parivartana cakra ko svIkAra karatA hai / yaha siddhAnta tarkasaMgata va bodhagamya hai / vartamAna yuga ke kucha vaijJAnika "vizva ke cakrIya siddhAnta" ke samarthaka haiM jo jaina mAnyatA ke atyadhika nikaTa hai| (2) brahmANDa ke AkAra va vistAra kI dRSTi se jaina darzana kI mAnyatA hai ki brahmANDa nizcita AkAra kA hai tathA sasIma hai| brahmANDa ke AkAra kI nizcitatA va sImAbaddhatA paraspara sambandhita hai| brahmANDa anizcita va asIma nahIM hai / antarikSa sthita samasta padArtha--eka sImA meM baddha hai, isa sImita pradeza ko "loka' kahA gayA hai| isa sImAbaddha pradeza ke bahAra koI padArtha nahIM kevala zUnyAkAza hai jise "aloka" kahA gayA hai| loka kI AkRti aMgrejI kI 8 kI saMkhyA se lagabhaga milatI-julatI hai jisameM eka zUnya dUsare zUnya se Upara kI ora saMyukta hotA hai| isa mAnyatA ke anusAra "loka" arthAt brahmANDa ke tIna khaNDa haiM-adholoka (nIce ke zUnya kA golAkAra svarUpa), Urdhva loka (Upara ke zUnya kA golAkAra svarUpa) evaM madhya loka (donoM zUnyoM kA sNgmsthl)| tInoM lokoM meM sthita padArthoM ke guNa-dharmoM meM nyUnAdhika antara ke kAraNa bhinna-bhinna prAkRtika paristhitiyA~ utpanna hotI haiM jinakI kriyA-pratikriyA se sRSTi parivartana cakra calatA rahatA hai| brahmANDIya AkRti va vistAra kI jaina mAnyatA DA0 AinsaTIna kI mAnyatA ke atinikaTa hai| unakI bhI mAnyatA hai ki brahmANDa nizcita AkRti kA va sImAbaddha hai| jaisA pahale kahA hai-DA0 AinsaTIna kI sasIma (sImAbaddha) vizva kI mAnyatA kA AdhAra gurutvAkarSaNa hai / brahmANDa sthita samasta padArthoM kA saMyukta gurutvAkarSaNa ise bakrAkAra rUpa padArtha karatA hai evaM sImAbaddha kara detA hai| yadi padArtha ananta hotA ho ananta gurutvAkarSaNa bhI hotA jo vizva ko bhasmIbhUta kara detaa| ata: padArtha sImita hai jo brahmANDa vistAra ko bhI sImita karatA hai / jaina darzana brahmANDa ko sImita banAne meM gurutvAkarSaNa kI taraha hI, lekina isase adhika sUkSma do tattvoM ko prabhAvI mAnatA hai, ye do tattva haiM--(1) dharmAstikAya evaM (2) adharmAstikAya / ye do tattva brahmANDa kI AkRti ko nizcita hI nahIM karate, brahmANDa sthita samasta padArthoM kI gatizIlatA, sthiratA, rUpa parivartana tathA brahmANDa ke vistAra va saMkucana ke lie uttaradAyI haiN| dharmAstikAya va adharmAstikAya kyA haiM ? yaha jAna lenA Avazyaka hai| dharmAstikAya kA kArya-vyApAra hai padArtha ke dharma ko banAye rakhanA arthAt usameM nihita rUpa, raMga, tanmAtrA Adi ko banAye rkhnaa| adharmAstikAya kA kArya-vyApAra hai-padArtha ke dharma (guNoM) kA vinAza karanA-usake rUpa, raMga, tanmAtrA kA hrAsa karanA / hama prakRti ke isa niyama se paricita haiM ki pratyeka padArtha apanA astitva banAye rakhatA hai lekina dhIre-dhIre usameM hrAsa bhI AtA hai| astitva banAye rakhane kA guNa "saMyojana" hai; hrAsa dvArA padArtha kA rUpa parivartana "guNa" viyojana hai| brAhmaNDa sthita samasta padArtha parivartana kI nirantara prakriyA se gujara rahe haiN| jaise reDiyama parivartana krama meM 20 araba varSa meM sIsA bana jAtA hai| Aja jo hamArA sUrya hai vaha nirantara tApa kSaya karatA huA eka dina bujha jAyagA / yaha tApa punaH saMgaThita hokara nayA padArtha banA degA / svarNa jise hama Aja dekhate haiM atItakAla meM isakA rUpa bhinna rahA hogA, yaha bhI parivartana kriyA meM apane tattva bikheratA huA vighaTita hokara vartamAna rUpa meM AyA hogA tathA bhaviSya meM bhinna svarUpa ko prApta hogA / dharmAstikAya va brahmANDIya-padArthoM kI gatizIlatA meM va adharmAstikAya sthiratA banAye rakhane meM bhI sahAyaka tattva haiM / sampUrNa jagat ke padArtha gatizIla haiM--paribhramaNa yA parikramaNa karate haiM--inakI gatizIlatA dharmAstikAya ke kAraNa sambhava hai / samasta padArtha gatizIla hote hue bhI apanI sthiratA--nizcita mArga, nizcita, antarAla banAe rakhate haiM yaha adharmAstikAya ke kAraNa hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya viparItadharmI tattva haiM, yaha mAnA jA sakatA hai| Adhunika vajJAnikoM ne bhI gati sahAyaka tattva ke rUpa meM "Ithara" kI kalpanA kI thI lekina prayoga dvArA isakA astitva siddha na ho sakane se ise - 0 -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa tyAga diyaa| dharmAstikAya "Ithara" jaisA tattva hI hai / ye donoM padArtha abhautika va amUrta haiM jinheM prayogoM kI kasoTI para kasanA sambhava nahIM hai / dharmAstikAya-adharmAstikAya brahmANDa sthita samasta padArthoM ke sammilita prabhAva se utpanna aise guNa haiM jo brahmANDa ko vakratA pradAna kara sImita kara dete haiM / brahmANDa ke bAhara ye donoM padArtha nahIM ata: padArthoM kI gati bhI sambhava nhiiN| DA0 AinsaTIna ke anusAra brahmANDa ko sImita AkAra kA rUpa dene meM jo kArya gurutvAkarSaNa kA hai, jaina mAnyatA meM dharmAstikAya-adharmAstikAya kA hai| pratyeka padArtha sthira pratIta hote hue bhI asthira hai| antarikSa sthita piNDa gurutvAkarSaNa kSetra meM gatizIla hai| to pratyeka padArtha meM nihita aNu-paramANu vidyuta-cumbakIya prabhAva meM bhI gatizIla hai| pratyeka sthira vastu ke aNuparamANuoM kI gati prakAzavega ke samakakSa hai| sthiratA va gatizIlatA ko kauna niyantrita karatA hai| DA0 AinsaTIna ke anusAra gurutvAkarSaNa va vidyuta cumbakIya prabhAva niyantA hai lekina jainamatAnusAra dharmAstikAya va adharmAstikAya nipatA haiN| gurutvAkarSaNa va vidyuta-cumbakIya prabhAva svayaM bahuta sthUla hai jo svayaM dharmAstikAya-adharmAstikAya se niyantrita hote haiN| sRSTi parivartana-cakra meM padArthoM kA jo rUpa parivartana hotA hai -padArthoM ke vikAsa va hrAsa bhI ina do tattvoM se prabhAvita hai| vAyumaNDalIya paristhitayA~-tApa, dAba, varSA Adi padArtha parivartana ko prabhAvita karatI haiM, svayaM ina do tattvoM kI upaja hai| jaina mAnyatAnusAra brahmANDa anAdi va ananta hai tathA sImita AkRti kA hai, brahmANDa kA nirantara rUpa badalatA rahatA hai.--brahmANDIya padArtha kA astitva jyoM kA tyoM banA rahatA hai lekina svarUpa naye-naye AkAroM meM prakaTa hotA hai| dharmAstikAya va adharmAstikAya kI kriyA-pratikriyA isa parivartana cakra ke tathA brahmANDa kI sImitatA ke kAraka haiN| brahmANDa sambandhI jaina mAnyatA atyanta prAcIna hai jisakA AdhAra yantra nahIM hokara divya cakSu hI ho sakate haiM / isa mAnyatA ko cunautI denA aba taka sambhava nahIM ho sakA hai| Aja ke vaijJAnika jyoM-jyoM brahmANDa jJAna meM vRddhi kara rahe haiM tyoM-tyoM ve isa dhArmika mAnyatAoM ke nikaTa A rahe haiN| pramukha briTiza jyotivida DA0 jasTo kahate haiMbrahmANDa jJAna eka atyanta U~ce parvata kI coTI kI taraha hai jisa para car3hanA duSkara hai| vijJAnavettA isa coTI para pahu~cane ke liye par3ate gaye-car3ate gaye aura anta meM jaba ve coTI ke nikaTa pahuMce to dekhA ki dharma guru vahA~ pahale se hI Asana jamAye baiThe haiN| tAtparya yaha ki brahmANDa kA vAstavika jJAna dharmaguruoM ne pahale hI kara liyA hai| brahmANDa sambandhI jainamAnyatA pUrNa rUpa se vaijJAnika hai aura yaha nizcita hai ki eka dina vijJAnavettA antima satya ke rUpa meM isake hI nikaTa phuNceNge|