Book Title: Jain Darshan me Sarvagnata
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Darbarilal_Kothiya_Abhinandan_Granth_012020.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210723/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzanameM sarvajJatA tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / / -amRtacandra, puruSArthasiddhayupAya 1 / pRSThabhUmi bhAratIya darzanoMmeM cArvAka aura mImAMsaka ina do darzanoMko chor3akara zeSa sabhI (nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, vedAnta, bauddha aura jaina) darzana sarvajJatAko sambhAvanA karate tathA yuktiyoM dvArA usakI sthApanA karate haiM / sAtha hI usake sadbhAvameM Agama-pramANa bhI pracura mAtrAmeM upasthita karate haiM / cArvAka darzanakA dRSTikoNa cArvAka darzanakA dRSTikoNa hai ki 'yadRzyate tadasti, yanna dRzyate tannAsti'-indriyoMse jo dikhe vaha hai aura jo na dikhe vaha nahIM hai / pRthvI, jala, agni aura vAyu ye cAra bhUta-tattva hI dikhAI dete haiM / ataH ve haiM / para unake atirikta koI atIndriya padArtha dRSTigocara nahIM hotA / ataH ve nahIM haiM / sarvajJatA kisI bhI puruSameM indriyoM dvArA jJAta nahIM hai aura ajJAta padArthakA svIkAra ucita nahIM hai / smaraNa rahe ki cArvAka pratyakSa pramANake alAvA anumAnAdi koI pramANa nahIM mAnate / isalie isa darzanameM atIndriya sarvajJakI sambhAvanA nahIM hai| mImAMsaka darzanakA mantavya ___ mImAMsakoMkA mantavya hai ki dharma, adharma, svarga, devatA, naraka, nArakI Adi atIndriya padArtha haiM to avazya, para unakA jJAna vedadvArA hI saMbhava hai, kisI puruSake dvArA nahIM' / puruSa rAgAdi doSoMse yukta haiM aura rAgAdi doSa puruSamAtrakA svabhAva haiM tathA ve kisI bhI puruSase sarvathA dUra nahIM ho sakate / aisI hAlatameM rAgI-dveSI-ajJAnI puruSoMke dvArA una dharmAdi atIndriya padArthoMkA jJAna saMbhava nahIM hai| zavara svAmI apane zAvara-bhASya (1-1-5) meM likhate haiM : 'codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSma vyavahitaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalaM nAnyat kiJcanendriyam / ' / isase vidita hai ki mImAMsaka darzana sUkSmAdi atIndriya padArthoM kA jJAna codanA (veda) dvArA svIkAra karatA hai / kisI indriyake dvArA unakA jJAna sambhava nahIM maantaa| zavara svAmIke paravartI prakANDa vidvAn bhaTTa kumArila bhI kisI puruSameM sarvajJatAkI sambhAvanAkA apane mImAMsAzlokavAtikameM vistArake sAtha 1. tathA vedetihAsAdijJAnAtizayavAnapi / na svarga-devatA'pUrva-pratyakSakaraNe kSamaH / / -bhaTTa kumArila, mImAMsAzlokavA0 / -217 28 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purajora khaNDana karate haiN| para ve itanA svIkAra karate haiM ki hama kevala dharmajJakA athavA dharmajJatAkA niSedha karate haiM / yadi koI puruSa dharmAtirikta anya sabako jAnatA hai to jAne, hameM koI virodha nahIM hai / kevalo'tropayujyate / kena vAryate // dharmajJatva-niSedhastu sarvamanyadvijAnaMstu puruSaH sarvapramAtR-saMbaMdhi- pratyakSAdinivAraNAt kevalA''gama-gamyatvaM lapsyate puNya-pApayoH : 2 // 1 kisI puruSako dharmajJa na mAnanemeM kumArilakA tarka yaha hai ki puruSoMkA anubhava paraspara viruddha evaM Safar dekhA jAtA hai / ataH ve usake dvArA dharmAdharmakA yathArtha sAkSAtkAra nahIM kara sakate / veda nitya, rator aura trikAlAbAdhita honese usakA hI dharmAdharmake mAmale meM praveza hai ( dharme codanaiva pramANam) / dhyAna rahe bauddha darzanameM buddhake anubhava - yogijJAnako aura jaina darzana meM arhatke anubhava - kevalajJAnako dharmAsAkSAtkArI batalAyA gayA hai / jAna par3atA hai ki kumArilako ina donoM darzanoMkI mAnyatA ( dharmAdharmajJatA svIkAra) kA niSedha karanA iSTa hai / unheM trayIvit manvAdikA dharmAdharmAdiviSayaka upadeza mAnya 1. yajjAtIyaiH pramANaistu yajjatIyArthadarzanam / dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt // 112- sU0 2 yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaMghanAt / dUrasUkSmAdidRSTau syAnna rUpe zrotravRttitA / / 114 yespi sAtizayA dRSTAH prajJA - medhAdibhirnarAH / stokastokAntaratvena natvatIndriyadarzanAt // prAjJo'pi hi naraH sUkSmAnarthAn draSTuM kSamo'pi san / svajAtIranatikramAnnatizete parAnnarAn // ekazAstravicAre tu dRzyate'tizayo mahAn / na tu zAstrAntarajJAnaM tanmAtreNaiva labhyate || jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhiH zabdA zabdayoH / prakRSyati na nakSatra - tithi-grahaNa nirNaye // jyotirvicca prakRSTo'pi candrArka - grahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati // dazahastAntare vyomni yo nAmotplutya gacchati / na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // tasmAdatizayajJAnairatidUragatairapi / kiMcidevAdhikaM jJAtuM zakyate na tvatIndriyam // - anantakIrti dvArA bRhatsarvajJasiddhi meM uddhRta kArikAe~ / 2. ina do kArikAoMmeM pahalI kArikAko zAntarakSitane tattvasaMgrahameM ( 3128 kA0 ) aura donoMko ananta - kIrti bRhatsarvajJasiddhi ( pR0 137) meM uddhRta kiyA hai / 3. sugato yadi sarvajJaH kapilo neti kA pramA / tAvubhau yadi sarvajJau matabhedaH kathaM tayoH // aSTasa. pU. 3, uddhRta / 218 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, kyoMki ve use veda-prabhava batalAte haiN| kucha bhI ho, ve kisI puruSako svayaM dharmajJa svIkAra nahIM karate / ve manvAdiko bhI veda dvArA ho dharmAdharmAdikA jJAtA aura upadeSTA mAnate haiN| bauddha darzanameM sarvajJatA bauddha darzanameM avidyA aura tRSNAke kSayase prApta yogIke parama prakarSajanya anubhava para bala diyA gayA haiM aura use samasta padArthoMkA, jinameM dharmAdharmAdi atIndriya padArtha bhI sammilita haiM, sAkSAtkartA kahA gayA hai / diGnAga Adi bauddha-cintakoMne sUkSmAdi padArthoM ke sAkSAtkaraNarUpa arthameM sarvajJatAko nihita pratipAdana kiyA hai| parantu buddha ne svayaM apanI sarvajJatApara bala nahIM diyaa| unhoMne kitane hI atIndriya padArthoMko avyAkRta (na kahane yogya) kaha kara unake viSayameM mauna hI rakhA / para unakA yaha spaSTa upadeza thA ki dharma jaise atIndriya padArthakA sAkSAtkAra yA anubhava hA sakatA hai| usake lie kisI dharma-pustakakI zaraNa meM jAnekI AvazyakatA nahIM hai| bauddha tArkika dharmakIrtine bhI buddhako dharmajJa hI batalAyA hai aura sarvajJatAko mokSamArgameM anupayogI kahA hai : tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / kITa-saMkhyAparijJAne tasya naH kvopayujyate // heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH / / -dharmakIrti, pramANavA. 31, 32 / 1. upadezo hi buddhAdedhamadhirmAdigocaraH / anyathA copapadyeta sarvajJo yadi nAbhavat / / buddhAdayo hyavedajJAsteSAM vedAdasaMbhavaH / upadezaH kRto'tastaiyAmohAdeva kevalAt / / ye'pi manvAdayaH siddhAH prAdhAnyena trayIvidAm / trayIvidAzritagranthAste vedaprabhavoktayaH / / naraH ko'pyasti sarvajJaH sa ca sarvajJa ityapi / sAdhanaM yatprayujyeta pratijJAmAtrameva tat / / sisAdhayiSito yo'rthaH so'nayA nAbhidhIyate / yastucyate na tatsiddhau kiMcidasti prayojanama / / yadIyAgamasatyatvasiddhau sarvajJateSyate / na sA sarvasAmAnyasiddhimAtreNa labhyate / / yAvabuddho na sarvajJastAvattadvacanaM mRSA / yatra kvacana sarvajJe siddhe tatsatyatA kutaH / / anyasminna hi sarvajJe vacaso'nyasya satyatA / sAmAnAdhikaraNye hi tayoraMgAMgitA bhavet / / ye kArikAe~ kumArilake nAmase anantakIrtine bR. sa. si. meM uddhRta kI haiM / 2. dekhie, majjhimanikAya 2-2-3 ke calamAlaMkya sUtrakA saMvAda / -219 - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 'mokSamArgameM upayogI jJAnakA hI vicAra karanA caahie| yadi koI jagatke kIr3e-makor3oMkI saMkhyA ko jAnatA hai to usase hameM kyA lAbha ? ataH jo heya aura upAdeya tathA unake upAyoMko jAnatA hai vahI hamAre lie pramANa Apta hai, sabakA jAnane vAlA nhiiN|' yahA~ ullekhanIya hai ki kumArilane jahA~ dharmajJakA niSedha karake sarvajJake sadbhAvako iSTa prakaTa kiyA hai vahA~ dharmakIrtine ThIka usake viparIta dharmajJako siddha kara sarvajJakA niSedha mAnya kiyA hai| zAntarakSita aura unake ziSya kamalazIla buddha meM dharmajJatAke sAtha hI sarvajJatAkI bhI siddhi karate haiM / para ve bhI dharmajJatAko mukhya aura sarvajJatAko prAsaGgika batalAte haiN| isa taraha hama bauddha darzanameM sarvajJatAkI siddhi dekha kara bhI, vastutaH usakA vizeSa bala heyopAdeyatattvajJatApara hI hai, aisA niSkarSa nikAla sakate haiM / nyAya-vaizeSika darzana meM sarvajJatA nyAya-vaizeSika IzvarameM sarvajJatva mAnaneke atirikta dUsare yogI AtmAoMmeM bhI use svIkAra karate hai / parantu unakI vaha sarvajJatA apavarga-prAptike bAda naSTa ho jAtI hai, kyoMki vaha yoga tathA Atmamana:saMyoga-janya guNa athavA aNimA Adi RddhiyoMkI taraha eka vibhUti mAtra hai| muktAvasthAmeM na Atmamana:saMyoga rahatA hai aura na yoga / ataH jJAnAdi guNoMkA uccheda ho jAnese vahA~ sarvajJatA bhI samApta ho jAtI hai| hA~, ve IzvarakI sarvajJatA avazya anAdi-ananta mAnate haiN| sAMkhya-yoga darzana meM sarvajJatA nirIzvaravAdI sAMkhya prakRtimeM aura IzvaravAdI yoga IzvarameM sarvajJatA svIkAra karate haiM / sAMkhya darzanakA mantavya hai ki jJAna buddhitattvakA pariNAma hai aura buddhitattva mahattattva aura mahattattva prakRtikA pariNAma hai| ataH sarvajJatA prakRtitattvameM nihita hai aura vaha apavarga ho jAnepara samApta ho jAtI / yogadarzanakA dRSTikoNa hai ki puruSavizeSarUpa IzvarameM nitya sarvajJatA hai aura yogiyoMkI sarvajJatA, jo sarva viSayaka 'tAraka' vivekajJAna rUpa hai, apavarga ke bAda naSTa ho jAtI hai| apavarga avasthAmeM puruSa caitanyamAtrameM, jo jJAnase bhinna hai, avasthita rahatA hai| yaha bhI Avazyaka nahIM ki hara yogIko vaha sarvajJatA prApta ho / tAtparya yaha ki yogadarzanameM sarvajJatAkI sambhAvanA to kI gaI hai, para vaha yogaja vibhUtijanya honese anAdi-ananta nahIM hai, kevala sAdi-sAnta hai / 1. svargApavargasamprAptihetujJo'stIti gamyate / sAkSAnna kevalaM kintu sarvajJo'pi pratIyate ||-tttv. saM. kA. 330 / 2. 'mukhyaM hi tAvat svargamokSasamprApakahetujJatvasAdhanaM bhagabato'smAbhiH kriyate / yatpunaH azeSArthaparijJAtRtva sAdhanamasya tat prAsaGgikam |'-tttv. saM. pa. 863 / 3. 'asmadviziSTAnAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadikkalAlaparamANuvAyumanassu tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAye cAvitathaM svarUpadarzanamutpadyate, viyuktAnAM punaH............ -prazastapAdabhASya, pR0 187 / 4. 'klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH'---yogasUtra / 5. 'tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam'-yogasUtra 1-1-3 / - 220 - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedAnta darzanameM sarvajJatA vedAnta darzanakA mantavya hai ki sarvajJatA antaHkaraNaniSTha hai aura vaha jIvanmukta dazA taka rahatI hai| usake bAda vaha chUTa jAtI hai| usa samaya jIvAtmA avidyAse mukta hokara vidyArUpa zuddha saccidAnanda brahma maya ho jAtA hai aura sarvajJatA AtmajJatAmeM vilIna ho jAtI hai| athavA usakA abhAva ho jAtA hai| jaina darzanameM sarvajJatA-viSayaka vistRta vimarza : jaina darzanameM jJAnako AtmAkA svarUpa athavA svAbhAvika guNa mAnA gayA hai aura use sva-para prakAzaka svIkAra kiyA gayA hai| yadi AtmAkA svabhAva jJatva (jAnanA) na ho to vedake dvArA bhI sUkSmAdi jJeyoMkA jJAna nahIM ho sakatA / AcArya akalaGkadevane likhA hai ki aisA koI jJeya nahIM, jo jJasvabhAva AtmAke dvArA jAnA na jAya / kisI viSayameM ajJatAkA honA jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSoMkA kArya hai / jaba jJAnake pratibandhaka jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSoMkA kSaya ho jAtA hai to binA rukAvaTake samasta jJeyoMkA jJAna hue binA nahIM raha sktaa| isIko sarvajJatA kahA gayA hai| jaina manISiyoMne prArambhase trikAla aura trilokavartI azeSa padArthoke pratyakSa jJAnake artha meM isa sarvajJatAko paryavasita mAnA hai| Agama-granthoM evaM tarka-granthoM meM hameM sarvatra sarvajJatAkA pratipAdana milatA hai / SaTkhaNDAgamasUtroMmeM kahA gayA hai ki 'kevalI bhagavAn samasta lokoM, samasta jIvoM aura anya samasta padArthoM ko sarvadA eka sAtha jAnate va dekhate haiN| AcArAMgasUtrameM bhI yahI kathana kiyA gayA hai / mahAn cintaka aura lekhaka kundakundane bhI likhA hai ki 'AvaraNoMke abhAvase udbhUta kevalajJAna vartamAna, bhUta, bhaviSyata, sUkSma, vyavahita Adi saba tarahake jJeyoMko pUrNarUpameM yugapat jAnatA hai| jo trikAla aura trilokavartI sampUrNa padArthoMko nahIM jAnatA vaha ananta paryAyoM vAle eka dravyako bhI pUrNatayA nahIM jAna sakatA aura jo ananta paryAya vAle eka dravyako nahIM jAnatA vaha samasta dravyoMko kaise eka sAtha jAna sakatA hai ? prasiddha vicAraka bhagavatI ArAdhanAkAra zivArya aura Avazyaka niyuktikAra bhadra 1. 'upayogo lakSaNam'-tattvArthasUtra 2-8 / 2. 'NANaM saparapayAsayaM' 3. 'na khalu jJasvabhAvasya kazcidagocaro'sti yanna krameta, tatsvabhAvAntarapratiSedhAt |'-asstt0 za0, aSTa0 sa0 pR0 47 / 4. 'sayaM bhayavaM uppaNNaNANadarisI""savvaloe savvajIve savvabhAve savvaM samaM jANadi passadi viharadi tti' -SaTkhaM0 payadi0 sU0 78 / / 5. 'se bhagavaM arihaM jiNo kevalI savvanna savvabhAvadarisI "savvaloe savvajIvANaM savvabhAvAiM jANamANe pAsamANe evaM ca viharai |'-aacaaraaNgsuu0 2-3 / 6. jaM takkAliyamidaraM jANadi jagavaM samatado savvaM / atthaM vicittavisamaM taM gANaM khAiyaM bhaNiyaM / / jo Na vijANadi jugavaM atthe tekAlige tihavaNatthe / NA, tassa Na sakkaM sapajjayaM davvamekaM vA / davvaM aNaMtappajjayamekkamaNaMtANi dazvajAdANi / Na vijANadi jadi jugavaM kadhaM so savvANi jANAdi ||-prvcnsaa0 1-47,48, 49 / 7. passadi jANadi ya tahA tiNNi vi kAle sapajjae sabve / taha vA logamasesaM bhayavaM vigayamoho ||-bh0 A0 gA0 2141 / - 221 - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhu bar3e spaSTa aura prAMjala zabdoMmeM sarvajJatAkA prabala samarthana karate hue kahate haiM ki 'vItarAga bhagavAn tInoM kAloM, ananta paryAyoMse sahita samasta jJeyoM aura samasta lokoMko yugapat jAnate va dekhate haiN|' __ Agamayugake bAda jaba hama tArkika yugameM Ate haiM to hama svAmI samantabhadra, siddhasena, akalaGka, haribhadra, pAtrasvAmI, vIrasena, vidyAnanda, prabhAcandra, hemacandra prabhati jaina tAkikoMko bhI sarvajJatAkA prabala samarthana evaM upapAdana karate hue pAte haiM / inameM aneka lekhakoMne to sarvajJatAkI sthApanAmeM mahattvapUrNa svatantra grantha hI likhe hai| unameM samantabhadra (vi0 saM0 dUsarI, tIsarI zatI) ko AptamImAMsA, jise 'sarvajJavizeSa-parIkSA kahA gayA hai, akalaMkadevakI siddhi vinizcayagata 'sarvajJa siddhi', vidyAnandakI AptaparIkSA, anantakItikI laghu va bRhatsarvajJasiddhiyA~, vAdIsiMhakI syAdvAdasiddhigata 'sarvajJasiddhi' Adi kitanI hI racanAe~ ullekhanIya haiN| yadi kahA jAya ki sarvajJatApara jaina dArzanikoMne sabase adhika cintana aura sAhitya sRjana karake bhAratIya darzanazAstrako samaddha banAyA hai to atyukti na hogii| ___ sarvajJatAkI sthApanAmeM samantabhadane jo yukti dI hai vaha bar3e mahattvakI hai / ve kahate haiM ki sUkSmAdi atIndriya padArtha bhI kisI puruSavizeSake pratyakSa hai, kyoMki ve anumeya haiM, jaise agni / unakI vaha yukti isa prakAra hai : sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdirati sarvajJa-saMsthitiH // samantabhadra eka dUsarI yuktike dvArA sarvajJatAke rokane vAle ajJAnAdi doSoM aura jJAnAvaraNAdi AvaraNoMkA kisI AtmavizeSa meM abhAva siddha karate hae kahate haiM ki "kisI puruSavizeSameM jJAnake pratibandhakoMkA pUrNatayA kSaya ho jAtA hai, kyoMki unakI anyatra nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai| jaise svarNa meM bAhya aura antaraMga donoM prakArake meloMkA abhAva dRSTigocara hotA hai| pratibandhakoMke haTa jAnepara jJasvabhAva AtmAke lie koI jJeya ajJeya nahIM rahatA / jJeyoMkA ajJAna yA to AtmAmeM una saba jJeyoMko jAnanekI sAmarthya na hone para hotA hai yA jJAnake pratibandhakoMke rahanese hotA hai / cUMki AtmA jJa hai aura tapa, saMyamAdikI ArAdhanAdvArA pratibandhakoMkA abhAva pUrNatayA sambhava hai / aisI sthitimeM usa vItarAga mahAyogIko koI kAraNa nahIM ki azeSa jJeyoMkA jJAna na ho / antameM isa sarvajJatAko arhatne sambhAvya batalAyA gayA hai| unakA pratipAdana isa prakAra hai doSAvaraNayorhAninizzeSA'styatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH / / sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate ||-aaptmii0 kA0 5, 6 / 1. saMbhiNNaM pAsaMto logamalogaM ca samvao sanvaM / taM Natthi jaMna pAsai bhUyaM bhavvaM bhavissaM ca ||-aavshykni0 gA0 127 / yahA~ dhyAna dene yogya hai ki samantabhadrane Aptake Avazyaka hI nahIM, anivArya tIna gaNoM evaM vizeSatAoMmeM sarvajJatAko AptakI anivArya vizeSatA batalAyI hai-usake binA ve usameM AptatA asambhava batalAte haiM : AptenocchinnadoSeNa srvjnyenaagmshinaa| bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet / / -ratnakaraNDazrA0 zloka 5 / - 222 - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrake uttaravartI sUkSma cintaka akalaMkadevane sarvajJatAkI saMbhAvanAmeM jo mahattvapUrNa yuktiyA~ dI haiM ve bhI yahA~ ullekhanIya haiM / akalaMkakI pahalI yukti yaha hai ki AtmAmeM samasta padArthoM ko jAnanekI sAmarthya hai| isa sAmarthya ke honese hI koI puruSavizeSa vedake dvArA bhI sUkSmAdi jJeyoMko jAnane meM samartha ho sakatA hai, anyathA nahIM / hA~, yaha avazya hai ki saMsArI-avasthAmeM jJAnAvaraNase AvRta honeke kAraNa jJAna saba jJeyoMko nahIM jAna pAtA / jisa taraha hama logoMkA jJAna saba jJeyoMko nahIM jAnatA, kucha sImitoMko hI jAna pAtA hai| para jaba jJAnake pratibandhaka karmoM (AvaraNoM) kA pUrNa kSaya ho jAtA hai to usa viziSTa indriyAnapekSa aura AtmamAtra sApekSa jJAnako, jo svayaM aprApyakArI bhI hai, samasta jJeyoMko jAnane meM kyA bAdhA hai ? unakI dUsarI yukti yaha hai ki yadi puruSoMko dharmAdharmAdi atIndriya jJeyoMkA jJAna na ho to sUrya, candra Adi jyotirgrahoMkI grahaNa Adi bhaviSyat dazAoM aura unase honevAlA zubhAzubhakA avisaMvAdI upadeza kaise ho sakegA? indriyoMkI apekSA kiye binA hI unakA atIndriyArthaviSayaka upadeza satya aura yathArtha spaSTa dekhA jAtA hai / athavA jisa taraha satya svapna-darzana indriyAdikI sahAyatAke binA hI bhAvI rAjyAdi lAbhakA yathArtha bodha karAtA hai usI taraha sarvajJakA jJAna bhI atondriya padArtho meM saMvAdI aura spaSTa hotA hai aura usameM indriyoMkI AMzika bhI sahAyatA nahIM hotii| indriyA~ to vAstavameM kama jJAnako hI karAtI haiN| ve adhika aura sarvaviSayaka jJAnameM usI taraha bAdhaka hai jisa taraha sundara prAsAdameM banI huI khir3akiyA~ adhika prakAzako rokatI hai| ___ akalaMkakI tIsarI yukti yaha hai ki jisa prakAra aNuparimANa bar3hatA-bar3hatA AkAzameM mahAparimANa yA vibhutvakA rUpa le letA hai, kyoMki usakI taratamatA dekhI jAtI hai, uso taraha jJAnake prakarSa meM bhI tAratamya dekhA jAtA hai / ataH jahA~ vaha jJAna sampUrNa avasthA (niratizayapane) ko prApta ho jAtA hai vahIM sarvajJatA A jAtI hai| isa sarvajJatAkA kisI vyakti yA samAjane ThekA nahIM liyaa| vaha pratyeka yogya sAdhakako prApta ho sakatI hai| unakI cauthI yukti yaha hai ki sarvajJatAkA koI bAdhaka nahIM hai| pratyakSa Adi pA~ca pramANa to isalie bAdhaka nahIM ho sakate, kyoMki ve vidhi (astitva) ko viSaya karate haiN| yadi ve sarvajJatAke viSayameM dakhala deM to unase sadabhAva hI siddha hogaa| mImAMsakoMkA abhAva-pramANa bhI usakA niSedha nahIM kara sakatA, kyoMki abhAva-pramANake lie yaha Avazyaka hai ki jisakA abhAva karanA hai usakA smaraNa aura jahA~ 1. kathaJcit svapradezeSu syAtkarma-paTalAcchatA / saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra te cakSa gadayaH / / sAkSAtkartuM virodhaH, kaH sarvathA''varaNAtyaye / satyamarthaM yathA sarva yathA'bhUdvA bhaviSyati / / sarvArthagrahaNasAmarthyAccaitanyapratibandhinAm / karmaNAM vigame kasmAt sannirthAn na pazyati / / grahAdigatayaH sarvAH sukhaHduHkhAdihetavaH / yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat / / jJasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAtsarvArthAvalokanama ||-nyaayvinishcy, kA0, 361, 62, 410, 414, 465 / 2. gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginAm / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA / -223 - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA abhAva karanA hai vahAM usakA pratyakSa darzana Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| jaba hama bhUtalameM ghar3ekA abhAva karate haiM to vahA~ pahale dekhe gaye ghar3ekA smaraNa aura bhUtalakA darzana hotA hai, tabhI hama yaha kahate haiM ki yahA~ ghar3A nahIM hai / kintu tInoM (bhUta, bhaviSyat aura vartamAna) kAloM tathA tInoM (Urva, madhya, aura adho) lokoMke atIta, anAgata aura vartamAnakAlIna ananta puruSoMmeM sarvajJatA nahIM thI, nahIM hai aura na hogI, isa prakArakA jJAna usIko ho sakatA hai jisane una tamAma puruSoMkA sAkSAtkAra kiyA hai| yadi kisIne kiyA hai to vahI sarvaja ho jaaygaa| sAtha hI sarvajJatAkA smaraNa sarvajJatAke pratyakSa anubhavake binA saMbhava nahIM aura jina kAlika aura trilokavartI ananta puruSoM (AdhAra) meM sarvajJatAkA abhAva karanA hai unakA pratyakSa darzana bhI saMbhava nahIM / aisI sthitimeM abhAvapramANa bhI sarvajJatAkA bAdhaka nahIM hai| isa taraha jaba koI bAdhaka nahIM hai to koI kAraNa nahIM ki sarvajJatAkA sadbhAva siddha na ho| niSkarSa yaha hai ki AtmA 'jJa'-jJAtA hai aura usake jJAnasvabhAvako DhaMkanevAle AvaraNa dUra hote haiN| ataH AvaraNoMke vicchinna ho jAnepara jJasvabhAva AtmAke lie phira zeSa jAnane yogya kyA raha jAtA hai ? arthAt kucha bhI nahIM / aprApyakArI jJAnase sakalArtha viSayaka jJAna honA avazyambhAvI hai / indriyA~ aura mana sakalArthaparijJAnameM sAdhaka na hokara bAdhaka haiN| ve jahA~ nahIM haiM aura AvaraNoMkA pUrNataH abhAva hai vahA~ traikAlika aura trilokavartI yAvajjJeyoMkA sAkSAt jJAna honemeM koI bAdhA nahIM hai| A. vIrasena aura A. vidyAnanda ne bhI isI AzayakA eka mahattvapUrNa zloka prastuta karake usake dvArA jJasvabhAva AtmAmeM sarvajJatAkI sambhAvanA kI hai| vaha zloka yaha hai jJo jJeye kathamajJaH syAdasati prtibndhne| dAhya'gnirdAhako na syAdasati pratibandhane / / -jayadhavalA pu0 66, aSTasa. pR0 50 / agnimeM dAhakatA ho aura dAhya-IMdhana sAmane ho tathA bIcameM rukAvaTa na ho to agni apane dAhyako kyoM nahIM jalAvegI? ThIka usI taraha AtmA jJa (jJAtA) ho, aura jJeya sAmane ho tathA unake bIca meM koI rukAvaTa na rahe to jJAtA una jJeyoMko kyoM nahIM jAnegA? AvaraNoMke abhAva meM jJasvabhAva AtmAke lie AsannatA aura dUratA ye donoM bhI nirarthaka ho jAtI haiM / upasaMhAra : jaina darzanameM pratyeka AtmAmeM AvaraNoM aura doSoMke abhAvameM sarvajJatAkA honA anivArya mAnA gayA hai| vedAnta darzanameM mAnya AtmAkI sarvajJatAse jaina darzanakI sarvajJatAmeM yaha antara hai ki jaina darzanameM sarvajJatAko AvRta karanevAle AvaraNa aura doSa mithyA nahIM hai, jaba ki vedAnta darzanameM avidyAko mithyA kahA gayA hai| isake alAvA jaina darzanako sarvajJatA jahA~ sAdi-ananta hai aura pratyeka mukta AtmAmeM vaha pRthak-pRthak vidyamAna rahatI hai ataeva ananta sarvajJa haiM, vahA~ vedAnta meM mukta-AtmAe~ apane pRthak astitvako na rakhakara eka advitIya sanAtana brahmameM vilIna ho jAte haiM aura unakI sarvajJatA antaHkaraNasaMbandha taka rahatI hai, bAdako vaha naSTa ho jAtI hai yA brahmameM hI usakA samAveza ho jAtA hai| 1. 'asti sarvajJaH sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt, sukhAdivat |'-siddhivi0 vR0 8-6 tathA aSTa0 sa0 kA0 5 / 2. vizeSake lie vIrasenakI jayadhavalA (pR0 64 se 66) draSTavya hai| 3. vidyAnandake AptaparIkSA, aSTasahasrI Adi grantha dekheN| -224 -