Book Title: Jain Darshan me Prayukta Katipaya Darshanik Shabda
Author(s): Alka Prachandiya
Publisher: Z_Mahasati_Dway_Smruti_Granth_012025.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210703/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5682080000000 jainadarzana meM prayukta katipaya dArzanika zabda . DaoN. (zrImatI) alakA pracaNDiyA 'dIti' SNA pratyeka tatvadarzI ne AcAra rUpa dharma kA upadeza dene ke sAtha vastu svabhAva rUpa dharma kA bhI upadeza diyA hai jise darzana kahA gayA hai| pratyeka dharma kA apanA eka darzana hotA hai| darzana meM AtmA kyA hai? paraloka kyA hai? vizva kyA hai? Izvara kyA hai? Adi-Adi mUla tatvoM para vicAra kiyA jAtA haiN| AdhyAtmika tathA bhautika jagata ko dekhane kI dRSTi alaga hai| jaina darzana ko pratipAdita karane vAle aneka zabda hindI jaina sAhitya meM vyavahRta haiM jinakA zabdArtha laukika hindI kAvya se bhinna hai| dArzanika zabda kA artha hai - darzana viSayaka zabda smuuh| darzana viSaya kA pratipAdana karane vAle zabda kula vastuta: dArzanika zabda kahalAte haiN| ina zabdoM meM eka vizeSa artha-abhiprAya sannihita rahatA hai| phalasvarUpa inheM pAribhASika rUpa meM sammilita kiyA jAtA hai| pAribhASika zabda unheM kahate haiM jo kisI viziSTa artha ko apane meM sameTe rahate haiN| prastuta Alekha meM jainadarzana se saMbaMdhita katipaya dArzanika zabdoM kA artha-abhiprAya prastuta karanA hameM abhIpsita hai| . ajIva - na jIvaH iti ajIvaH arthAta caitanya zakti kA abhAva hai| jainadarzana meM SaT dravyoM kA ullekha milatA hai-yathA-jIva, ajIva dharma, adharma, AkAza, kaal| ajIva dravya jar3a rUpa hai| usameM jJAtA draSTA svarUpa jIva dravya kI yogyatA nahIM hai| ajIva dravya ke aMtargata cAra prakAra kA varNana huA hai - pudagala, dharma, adharma, aakaash| isameM pudagala dravya mUrtIka hai kyoMki usameM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza pAyA jAtA hai kyoMki isameM rUpAdi guNa nahIM hote| ajIva dravya kA kathana sabhI AcAryoM ne bhedaprabheda sahita kiyA hai| sabhI ne use jIva se viparIta lakSaNa vAlA tatva svIkAra kiyA hai| __ aNuvrata - 'aNu' kA artha sUkSma hai tathA vrata kA artha dhAraNa karanA hai| isa prakAra aNuvrata zabda kI saMdhi karane para isa zabda kI niSpatti huI - aNu nAma vrata hI aNuvrata hai| nizcaya samyak darzana sahita caritra guNa kI AMzika zuddhi hone se utpanna AtmA kI zuddhi vizeSa ko dezacArita kahate haiN| zrAvaka dazA meM pAMca pApoM kA sthUla rUpa eka deza tyAga hotA kahai, use aNuvrata kahA jAtA hai| aNuvrata pA~ca prakAra se kahe gae haiM - ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aprigrh| yaha aNuvrata samyak darzana ke binA nahIM hote haiM, aisA jainAcAryoM ne kahA hai| __ aticAra - carate iti cAraH atyaMta nikRSTatama cAra: aticaarH| 'cara' dhAtu meM ati upasarga pUrvaka isa zabda kI niSpatti huI hai jisakA artha hai samyak AcAra se atirikta AcaraNa karanA athavA viSayoM kA vartana krnaa| rAga ke udaya se jIvAtmA samyak zraddhAna se vicalita ho jAtA hai| isa prakAra iMdriyoM kI asAvadhAnI se zIla vratoM meM kucha aMza bhaMga ho jAne ko arthAt kucha dUSaNa laga jAne ko aticAra kahate haiN| jinavANI meM do aticAra ke bheda kahe haiM - (1) dezatyAga - mana, vacana. kAya katakA anumodanAdi nau bhedoM se kisI eka ke dvArA samyak darzAnAdi meM doSa utpanna honA dezAticAra hai| (2) sarvatyAga - sarva prakAra se aticAra honA sarva tyAgAticAra hai| (210) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anaMtacatuSTaya - na aMtaH yasya asau anNt| catuH sta: hala saMdhi hokara visargoM kA 'va' 'sta' kA ta: hokara catuSTaya zabda niSpanna huaa| anaMta kA paryAya AtmA hai tathA catuSTaya kA artha cAra tatvoM Adi kA smuuh| isa prakAra 'AtmAnaH catuSTayaM anaMta catuSTaya' arthAta AtmA ke cAra gunn| jinavANI meM AtmA kA svabhAva anaMta catuSTaya batAyA gayA hai| anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtavIrya, anaMta sukha ke samanvita rUpa ko anaMta catuSTaya kahate haiN| jIvAtmA nijasvabhAva dvArA cAra ghAtiyA - darzanAvaraNI, jJAnAvaraNI, mohanIya, aMtarAya-nAmaka-karmoM ko kSaya kara anaMta catuSTaya guNa ko prApta kara anaMtAnaMda kI anubhUti karatA hai| anaMta catuSTaya jaina darzana meM isI abhiprAya meM prayukta huA hai| ___ anantAnubaMdhI - anaMtasya anubaMdha: anNtaanubNdhH| anaMtakAla se anubaMdhita hone vAle kaSAyoM ko anaMtAnubaMdhI kahate haiN| jinake udaya hone para AtmA ko samyaktava na ho sake, svarUpAcAraNa caritra na ho ske| ve anaMtAnubadhIkaSAya hai| jIva kI anaMtAnubaMdhI prakRti ke udaya hone se abhiprAya kI viparItatA ke kAraNa ise samyaktava ghAtI para tathA para - padArthoM meM rAga dveSa utpanna karane ke kAraNa cAritraghAtI kahA hai| yaha anaMtAnubaMdhI kaSAya cAra prakAra se kahA gayA hai yathA-krodha, mAna, mAyA, lobh,| anubhAgabaMdha - 'anu' upasarga 'bhaja' dhAtu se anubhAga zabda kI siddhi hotI hai arthAt anupazcAta bhajyate iti anubhAga / anubhAgasya baMdhaH anubhaagbNdhH| jaina darzana ke anusAra karmoM meM tIvra maMda phaladAna zakti anubhAga baMdha kahalAtI hai| anubhAgabaMdha-baMdha tatva ke cAra prakAroM - prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAga baMdha tathA pradeza baMdha meM se eka baMdha vizeSa hai| kaSAya pravRttiyoM dvArA prakRtiyoM meM anubhAga baMdha hotA hai| anubhAga baMdha ke anusAra hI karma ke udaya kAla meM unakI pravRttiyoM kA phala utpanna hotA hai| anarthadaNDa - anartha vyartha daMDa: anrthdNdd| anartha daMDa kA artha vyartha meM kisI ko daMDa denA hai| jinavANI meM kahA hai ki niSpayojana kiyA huA kArya vastutaH anarthadaMDa kahalAtA hai| isa zabda kA vyavahAra jaina darzana meM sarvatra huA hai| isake tyAga ko anarthadaMDa vrata kahA gayA hai| anAyatana - na AyatanaM anaaytnm| yaha yaugika zabda hai an+aaytn| arthAta dharma kA sthAna na honaa| kuguru, kudeva, kudharma aura ina tInoM ke sevaka isa taraha adharma ke sthAnaka SaT prakAra se kahe gae haiN| inakI saMgati se samyaktva kI prApti nahIM hotI hai| phalasvarUpa vItarAga bhAva prakaTa nahIM ho paataa| pariNAma svarUpa prANI ko parama iSTa mokSa kI upalabdhi nahIM ho paatii| inase atatva zraddhAna paripuSTa hokara moha-bhAva kA prayojana prakaTa hotA hai| anAyatana zabda kA prayoga jinavANI meM isI abhiprAya ko lekara huA hai| anuprekSA - anu+pra+IkSa dhAtu meM TApa lagAne se anuprekSA zabda banA jisakA artha cAroM ora se dekhanA hai| isa prakAra anuprekSA kA zAbdika artha dekhanA, socanA tathA ciMtana karanA hai| vastutaH anuprekSA bhAvanA kA hI paryAyavAcI hai| AtmA meM vairAgya ke liye jinakA bAraMbAra cintavana kiyA jAtA hai ise bhAvanA kahate haiN| isa prakAra ke cintavana ko bAraha koTiyoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| (1) anityAnuprekSA - paryAya kI dRSTi se pratyeka vastu kSaNika hai (2) azaraNonuprekSA - saMsAra meM koI bhI zaraNa nahIM hai (3) saMsArAnuprekSA - saMsAra kA svarUpa varNana, apane-tere se utpanna duHkha varNana (4) ekatvAnuprekSA - jIva ke akelepana kA kathana (5) anyatvAnuprekSA - jIva se zarIrAdi bhinna hai (211) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) azucitvAnuprekSA - zarIra kI azucitA kA kathana (7) AsravAnuprekSA - yoga hI Asrava hai| tIvra-maMda, kaSAya azubha zubha Asrava ke kAraNa haiM (8)saMvarAnuprekSA - saMvara ke hetu-gupti, samiti, dharma Adi kA svarUpa varNana (9) nirjarAnuprekSA - nirjarA kA svarUpa usake kAraNoM kA varNana (10)lokAnuprekSA - loka ke svalpAdi kA varNana (11)bodhidurlabhAnuprekSA - manuSya janma prApta kara mokSa prApta karane ke lie ratnatraya meM Adara bhAva rakhane kI bhAvanA (12) dharmAnuprekSA- sarvajJa deva kA svarUpa jJAna, sarvajJatA prApta karane ke sAdhanoM ko citvn| anuyoga - 'anu' upasarga ko 'yuja' dhAtu se dhatra pratyaya karane para anuyoga zabda niSpanna hotA hai jisakA artha pariccheda athavA prakaraNa hai| jinavANI meM varNita Agama jisameM sarvajJa praNIta sUkSma-dUravartI-bhUta va bhAvI kAla ke padArthoM kA nizcayAtmaka varNana kiyA gayA hai - aise Agama ke cAra bhedoM ko anuyoga kahate haiM jinake kramaza: cakravartI kA caritra nirUpaNa, jIva koM, triloka Adi sapta tatvoM 'munidharma' Adi kA nirupaNa kiyA gayA hai| jainadharma meM anuyoga cAra prakAra se kahe gaye hai| (1) prathamAnuyoga - isameM tIrthakara, cakravartI Adi mahAna puruSoM kA caritra varNana haiN| (2) karaNAnuyoga - yahA~ jIva ke guNa-sthAna, usake mArgagAdi rUpa, karmoM tathA trilokAdi kA nirUpaNa huA hai| (3) caraNAnuyoga - muni dharma tathA gRhastha dharma kA varNana huA hai| (4) dravyAnuyoga - Sadravya, saptatatva, sva-para bheda vijJAnAdi kA nirUpaNa huA hai| maMgalakalaza, 394 sarvodayanagara, AgarA ror3a, .. alIgar3ha ciMtana kaNa * prema meM vaha zakti hai jo tIra, talavAra,eTamabamla meM bhI nahIM ho sktii| * prema rUpI maMtra vizva maitrI ke saMdeza kA sAmarthya rakhatA haiN| * jisa prANI ko vizva kI bar3I-bar3I zakti parAsta nahIM kara sake, use sneha zakti ne nata mastaka kara diyaa| * prema meM vaha zakti hai jo viSa ko bhI amRta meM pariNata kara deN| * parama viduSI mahAstI zrI campA kuvaMrajI ma.jhA. (212) -