Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanameM pramANa aura naya vyAkaraNake anusAra darzanazabda 'dRzyate=nirNIyate vastutatvamananeneti darzanam' athavA 'dRzyate nirNIyata idaM vastutattvamiti darzanam, ina donoM vyutpattiyoMke AdhArapara dRz dhAtuse niSpanna hotA hai| pahalI vyutpattike AdhArapara darzanazabda tarka-vitaka, manthana yA parIkSAmvarUpa usa vicAradhArAkA nAma hai jo tattvoMke nirNayameM prayojaka huA karatI hai| dusarI vyutpattike AdhArapara darzanazabdakA artha ullikhita vicAradhArAke dvArA nirNIta tattvoMkI svIkAratA hotA hai| isa prakAra darzanazabda dArzanika jagatameM ina donoM prakArake arthoM meM vyavahata huA hai arthAta bhitra-bhinna matoMkI jo tattvasambandhI mAnyatAyeM haiM unako aura jina tArkika mahoMke AdhArapara una mAnyatAoMkA samarthana hotA hai una tArkika muddoMko darzanazAstrake antargata svIkAra kiyA gayA hai| sabase pahale darzanako do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai bhAratIya darzana aura abhAratIya (pAzcAtya) darzana / jinakA prAdurbhAva bhAratavarSa meM huA hai ve bhAratIya aura jinakA prAdurbhAva bhAratavarSake bAhara pAzcAtya dezoMmeM huA hai ve abhAratIya (pAzcAtya) darzana mAne gaye hai| bhAratIya darzana bhI do bhAgoMmeM vibhakta ho jAte haiM-vaidika darzana aura avaidika darzana / vaidika paramparAke andara jinakA prAdurbhAva huA hai tathA jo vedaparamparAke poSaka darzana haiM ve vaidika darzana mAne jAte haiM aura vaidika paramparAse bhinna jinakI svatantra paramparA hai tathA jo vaidika paramparAke virodhI darzana haiM unakA samAveza avaidika darzanoM meM hotA hai / isa sAmAnya niyamake AdhArapara vaidika darzanoMmeM mukhyataH sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya tathA vaizeSika darzana Ate haiM aura jaina, bauddha tathA cArvAka darzana avaidika darzana Thaharate haiN|| vaidika aura avaidika darzanoMko dArzanika madhyakAlIna yugameM kramase Astika aura nAstika nAmoMse bhI pukArA jAne lagA thA, parantu mAlUma par3atA hai ki inakA yaha nAmakaraNa sAmpradAyika vyAmohake kAraNa vedaparamparAke samarthana aura virodhake AdhArapara prazaMsA aura nindAke rUpameM kiyA gayA hai| kAraNa, yadi prANiyoM ke janmAntararUpa paraloka-svarga aura naraka tathA muktike na mAnanerUpa arthameM nAstika zabdakA prayoga kiyA jAya to jaina aura bauddha donoM avaidika darzana nAstika darzanoMkI koTise nikalakara Astika darzanoMkI koTimeM A jAyeMge, kyoMki ye donoM darzana paraloka-svarga aura naraka tathA muktikI mAnyatAko svIkAra karate haiN| aura yadi jagatkA kartA anAdinidhana Izvarako na mAnane rUpa arthameM nAstikazabdakA prayoga kiyA jAya to sAMkhya aura mImAMsA darzanoMko bhI Astika darzanoMkI koTise nikAlakara nAstika darzanoMkI koTimeM rakha denA par3egA; kyoMki ye donoM darzana anAdinidhana Izvarako jagatakA kartA mAnanese inkAra karate haiN| 'nAstiko vedanindakaH' ityAdi vAkya bhI hameM yaha batalAte haiM ki vedaparamparAko na mAnanevAloM yA usakA virodha karanevAloMke bAremeM hI nAstika zabdakA prayoga kiyA gayA hai| prAyaH sabhI sampradAyoMmeM apanI paramparAke mAnanevAloMko Astika aura apanese bhinna dUsare sampradAyakI paramparAke mAnanevAloMko nAstika kahA gayA hai| jainasampradAyameM jainapa rampa rAke mAnanevAloMko samyagdRSTi aura jainetara paramparAke mAnanevAloMko mithyAdRSTi kahanekA rivAja pracalita hai| isa kathanakA tAtparya yaha hai ki bhAratIya darzanoMkA jo Astika aura nAstika darzanoMke rUpa meM vibhAga kiyA jAtA hai vaha nirarthaka evaM anucita hai|| ullikhita sabhI bhAratIya darzanoMmase eka-do darzanoMko chor3akara prAyaH sabhI darzanoMkA sAhitya kAphI vizAlatAko liye hae pAyA jAtA hai| jainadarzanakA sAhitya bhI kAphI vizAla aura mahAna hai| digambara aura zvetAmbara donoM darzanakAroMne samAnarUpase jainadarzanake sAhityakI samRddhimeM kAphI hAtha baTAyA hai / digambara * DaoN0 koThiyA dvArA sampAdita nyAyadIpikAgata prAkkathana, 1945 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM paraspara jo matabheda pAyA jAtA hai vaha dArzanika nahIM, Agamika hai| isaliye ina donoMke darzana-sAhityakI samaddhike dhArAvAhika prayAsameM koI antara nahIM AyA hai| darzanazAstrakA mukhya uddezya vastu-svarUpavyavasthApana hI mAnA gayA hai| jainadarzanameM vastukA svarUpa anekAntAtmaka (anekadharmAtmaka) nirNIta kiyA gayA hai| isaliye jainadarzanakA mukhya siddhAnta anekAntavAda (anekAntakI mAnyatA) hai / anekAntakA artha hai-paraspara-virodhI do tattvoMkA ekatra samanvaya / tAtparya yaha hai ki jahA~ dUsare darzanoMmeM vastuko sirpha sat yA asat, sirpha sAmAnya yA vizeSa, sirpha nitya yA anitya, sirpha eka yA aneka aura sirpha bhinna yA abhinna svIkAra kiyA gayA hai vahA~ jainadarzanameM vastuko sat aura asat, sAmAnya aura vizeSa, nitya aura anitya, eka aura aneka tathA bhinna aura abhinna svIkAra kiyA gayA hai aura jainadarzanakI yaha sata-asat, sAmAnya-vizeSa, nitya-anitya, eka-aneka aura bhinna-abhinnarUpa vastuviSayaka mAnyatA paraspara-virodhI do tattvoMkA ekatra samanvayako sUcita karatI hai| vastukI isa anekadharmAtmakatAke nirNayameM sAdhaka pramANa hotA hai / isaliye dUsare darzanoMkI taraha jainadarzana meM bhI pramANa-mAnyatAko sthAna diyA gayA hai / lekina dUsare darzanoMmeM jahA~ kArakasAkalyAdiko pramANa mAnA gayA hai vahA~ jainadarzanameM samyagjJAna (apane aura apUrva arthake nirNAyaka jJAna) ko hI pramANa mAnA gayA hai, kyoMki jJapti-kriyAke prati jo karaNa ho usIkA jainadarzanameM pramANa nAmase ullekha kiyA gayA hai| jJaptikriyAke prati karaNa ukta prakArakA jJAna hI ho sakatA hai, kArakasAkalyAdi nahIM, kAraNa ki kriyAke prati atyanta arthAt avyavahitarUpase sAdhaka kAraNako hI vyAkaraNazAstrameM karaNasaMjJA dI gayI hai aura avyavahitarUpase jJaptikriyAkA sAdhaka ukta prakArakA jJAna hI hai| kArakasAkalyAdi jJaptikriyAke sAdhaka hote hae bhI usake avyavahitarUpase sAdhaka nahIM haiM, isaliye unheM pramANa kahanA anucita hai| pramANa-mAnyatAko sthAna denevAle darzanoMmeM koI darzana sirpha pratyakSapramANako, koI pratyakSa aura anumAna do pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna aura Agama ina tIna pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna cAra pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna aura arthApatti pA~ca pramANoMko aura koI pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, apitti aura abhAva ina chaha pramANoMko mAnate hai| koI darzana eka sambhava nAmake pramANako bhI apanI pramANamAnyatAmeM sthAna dete haiM / parantu jainadarzanameM pramANako ina bhinna-bhinna saMkhyAoMko yathAyogya nirarthaka, punarukta aura apUrNa batalAte hue mUlameM pratyakSa aura parokSa ye do hI bheda pramANake svIkAra kiye gaye haiN| pratyakSake atIndriya aura indriyajanya ye do bheda mAnakara atIndriya pratyakSameM avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnakA samAveza kiyA gayA hai tathA indriyajanya pratyakSameM sparzana, rasanA ghrANa, cakSa aura karNa ina pA~ca indriyoM aura manakA sAhAyya honeke kAraNa sparzanendriya-pratyakSa. rasanendriyapratyakSa, ghrANendriya-pratyakSa, cakSvindriya-pratyakSa, karNendriya-pratyakSa aura mAnasa pratyakSa ye chaha bheda svIkAra kiye gaye haiM / atIndriya pratyakSa bheda avadhijJAna aura manaHparyayajJAnako jainadarzanameM dezapratyakSa saMjJA dI gaI hai| kAraNa ki ina donoM jJAnoMkA viSaya sImita mAnA gayA hai aura kevalajJAnako sakalapratyakSa nAma diyA gayA hai, kyoMki isakA viSaya asImita mAnA gayA hai arthAt jagatke sapUrNa padArtha apane-apane trikAlavartI vivoM sahita isakI viSayakoTimeM eka sAtha samA jAte haiN| sarvajJameM kevalajJAnanAmaka isI sakalapratyakSakA sadabhAva svIkAra kiyA gayA hai| atIndriprayatyakSako paramArthapratyakSa aura indriyajanyapratyakSako sAMvyavahArikapratyakSa 1. 'sAdhakatamaM karaNam / ' -jainendravyAkaraNa 1 / 2 / 113 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | darzana aura nyAya : 11 bhI kahA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki sabhI pratyakSa aura parokSa jJAna yadyapi Atmottha hai kyoMki jJAnako AtmAkA svabhAva yA guNa mAnA gayA hai| parantu atIndriyapratyakSa indriyoMkI sahAyatAke binA hI svatantrarUpase AtmAmeM udbhUta huA karate haiM, isaliye inheM paramArtha saMjJA dI gaI hai aura indriyajanyapratyakSa Atmottha hote hue bhI utpattimeM indriyAdhIna haiM, isaliye vAstavameM inheM pratyakSa kahanA anucita hI hai| ataH lokavyavahArakI dRSTise hI inako pratyakSa kahA jAtA hai| vAstavameM to indriyajanya pratyakSoMko bhI parokSa hI kahanA ucita hai| phira jaba ye pratyakSa parAdhIna haiM to inheM parokSa pramANoMmeM hI antarbhUta kyoM nahIM kiyA gayA hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki jisa jJAnameM jJeya padArthakA indriyoMke sAtha sAkSAt sambandha vidyamAna ho usa jJAnako sAMvyavahArika pratyakSameM antata kiyA gayA hai aura jisa jJAnameM jJeya padArthakA indriyoMke sAtha sAkSAt sambandha vidyamAna na ho, paramparayA sambandha kAyama hotA ho usa jJAnako parokSa pramANameM antarbhUta kiyA gayA hai| ukta chahoM indriyajanyapratyakSoM (sAMvyavahArikapratyakSoM)meM pratyekakI avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra-cAra avasthAyeM svIkAra kI gayI hai| avagraha-jJAnakI usa durbala avasthAkA nAma hai jo anantarakAlameM nimitta milanepara viruddha nAnAkoTi viSayaka saMzayakA rUpa dhAraNa kara letI hai aura jisameM eka avagrahajJAnakI viSayabhUta koTi bhI zAmila rahatI hai| saMzayake bAda avagrahajJAnakI viSayabhUta koTiviSayaka anirNIta bhAvanArUpa jJAnakA nAma IhA mAnA gayA hai| aura IhAke bAda avagrahajJAnakI viSayabhUta koTi viSayaka nirNIta jJAnakA nAma avAya hai / yahI jJAna yadi kAlAntarameM honevAlI smRtikA kAraNa bana jAtA hai to ise dhAraNA nAma de diyA jAtA hai / jaise kahIM jAte hue hamArA dUra sthita puruSako sAmane pAkara usake bAremeM "yaha puruSa hai" isa prakArakA jJAna avagraha hai| isa jJAnakI durbalatA isIse jAnI jA sakatI hai ki yaho jJAna anantarakAlameM nimitta mila jAnepara "vaha puruSa hai yA DhUMTha" isa prakArake saMzayakA rUpa dhAraNa kara liyA karatA hai| yaha saMzaya apane anantarakAlameM nimittavizeSake AdhArapara 'mAlUma par3atA hai ki yaha puruSa hI hai' athavA 'use puruSa hI honA cAhiye' ityAdi prakArase IhAjJAnakA rUpa dhAraNa kara liyA karatA hai aura yaha IhAjJAna hI apane anantara samayameM nimittavizeSake balapara 'vaha puruSa hI hai' isa prakArake avAyajJAnarUpa pariNata ho jAyA karatA hai / yahI jJAna naSTa honese pahale kAlAntarameM honevAlI 'amuka samayameM amuka sthAnapara maiMne puruSako dekhA thA' isa prakArakI smRtimeM kAraNabhUta jo apanA saMskAra mastiSkapara chor3a jAtA hai usIkA nAma dhAraNAjJAna jainadarzanameM mAnA gayA hai| isa prakAra eka hI indriyajanyapratyakSa (sAMvyavahArikapratyakSa) bhinna-bhinna samayameM bhinna-bhinna nimittoM ke AdhArapara avagraha, IhA; avAya aura dhAraNA ina cAra rUpoMko dhAraNa kara liyA karatA hai aura ye cAra rUpa pratyeka indriya aura manase honevAle pratyakSa jJAnameM sambhava haA karate haiN| jainadarzanameM pratyakSapramANakA spaSTIkaraNa isI DhaGgase kiyA gayA hai| - jainadarzanameM parokSapramANake pA~ca bheda svIkAra kiye gaye haiM-smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama / inameMse dhAraNAmUlaka svatantra jJAnavizeSakA nAma smati hai / smRti aura pratyakSamalaka vartamAna aura bhata padArthoke ekatva athavA sAdRzyako grahaNa karanevAlA pratyabhijJAna kahalAtA hai, pratyabhijJAnamUlaka do padArthoMke avinAbhAvasambandharUpa vyAptikA grAhaka tarka hotA hai aura tarkamUlaka sAdhanase sAdhyakA jJAna anumAna mAnA gayA hai| isI taraha AgamajJAna bhI anumAnamUlaka hI hotA hai arthAt 'amuka zabdakA amuka artha hotA hai' aisA nirNaya ho jAneke bAda hI zrotA kisI zabdako sunakara usake arthakA jJAna kara sakatA hai| isa kathanase yaha niSkarSa nikalA ki sAMvyavahArikapratyakSa indriyajanya hai aura parokSapramANa sAMvyavahArikapratyakSajanya hai| basa, sAMvyavahArikapratyakSa aura parokSapramANameM itanA hI antara hai| jainadarzanameM zabdajanya arthajJAnako AgamapramANa mAnaneke sAtha-sAtha usa zabdako bhI AgamapramANameM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha saMgrahIta kiyA gayA hai aura isa prakAra jainadarzanameM AgamapramANake do bheda mAna liye gaye haiM-eka svArthapramANa aura dUsarA parArthapramANa / pUrvokta sabhI pramANa jJAnarUpa hone ke kAraNa svArthapramANarUpa hI hai| parantu eka AgamapramANa hI aisA hai, jise svArthapramANa aura parArthapramANa ubhayarUpa svIkAra kiyA gayA hai| zabdajanya arthajJAna jJAnarUpa honeke kAraNa svArthapramANarUpa hai / lekina zabdameM cU~ki jJAnarUpatAkA abhAva hai isaliye vaha parArthapramANarUpa mAnA gayA hai| yaha parArthapramANarUpa zabda vAkya aura mahAvAkyake bhedase do prakArakA hai| inameM se do yA dose adhika padoMke samUhako vAkya kahate haiM aura do yA dose adhika vAkyoMke samUhako mahAvAkya kahate haiM, do yA dose adhika mahAvAkyoMke samUhako bhI mahAvAkyake hI antargata samajhanA caahiye| isase yaha siddha hotA hai ki parArthapramANa eka sakhaNDa vastu hai aura vAkya tathA mahAvAkyarUpa parArthapramANake jo khaNDa haiM unheM jainadarzanameM nayasaMjJA pradAna kI gaI hai| isa prakAra jainadarzanameM vastusvarUpake vyavasthApanameM pramANakI taraha nayoMko bhI mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai / parArthapramANa aura usake aMzabhUta nayoMkA lakSaNa nimna prakAra samajhanA cAhiye "vaktAke uddiSTa arthakA pUrNarUpeNa pratipAdaka vAkya aura mahAvAkya pramANa kahA jAtA hai aura vaktAse uddiSTa arthake aMzakA pratipAdaka pada, vAkya aura mahAvAkyako nayasaMjJA dI gayI hai|" isa prakAra ye donoM parArthapramANa aura usake aMzabhUta naya vacanarUpa haiM aura cU~ki vastuniSTha satva aura asatva, sAmAnya aura vizeSa, nityatva aura anityatva, ekatva aura anekatva, bhinnatva aura abhinnatva paraspara-virodhI do tattva athavA tadviziSTa vastu hI inakA vAcya hai, isalie inake AdhArapara jainadarzanakA saptabhaMgIvAda kAyama hotA hai| arthAta ukta satva aura asatva, sAmAnya aura vizeSa. nityatva aura anityatva, ekatva aura anekatva, bhinnatva aura abhinnatva ityAdi yugaladharmoM aura etaddharmaviziSTa vastuke pratipAdanameM ukta parArthapramANa aura usake aMzabhUta naya sAta rUpa dhAraNa kara liyA karate haiN| pramANavacanake sAta rUpa nimna prakAra haiM satva aura asatva ina do dharmomeMse satvamukhena vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA pahalA rUpa hai| asatvamakhena vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA dUsarA rUpa hai| satva aura asatva ubhayadharmamukhena kramazaH vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA tIsarA rUpa hai| satva aura asatva ubhayadharmamukhena yugapat (ekasAtha) vastukA pratipAdana karanA asambhava hai, isaliye avaktavya nAmakA cauthA rUpa pramANavacanakA niSpanna hotA hai / ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha satvamukhena vastukA pratipAdana ho sakatA hai isa tarahase pramANavacanakA pA~cavA~ rUpa niSpanna hotA hai / isI prakAra ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha asatvamukhena bhI vastukA pratipAdana ho sakatA hai, isa tarahase pramANavacanakA chaThA rUpa bana jAtA hai| aura ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha ubhayadharmamukhena kramazaH vastukA pratipAdana ho sakatA hai, isa tarahase pramANavacanakA sAtavA~ rUpa bana jAtA hai| jainadarzanameM isako pramANasaptabhaMgI nAma diyA gayA hai| nayavacanake sAta rUpa nimna prakAra haiM vastuke satva aura asatva ina do dharmomeMse satvadharmakA pratipAdana karanA nayavacanakA pahalA rUpa hai| asatvadharmakA pratipAdana karanA nayavacanakA dUsarA rUpa hai| ubhayadharmokA kramazaH pratipAdana karanA nayavacanakA tIsarA rUpa hai aura cUMki ubhayadharmoMkA yugapat pratipAdana karanA asambhava hai, isaliye isa tarahase avaktavya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | darzana aura nyAya : 13 nAmakA cauthA rUpa nayavacanakA niSpanna hotA hai| nayavacanake pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM rUpoMko pramANavacanake pA~caveM, chaThe aura sAtaveM rUpoMke samAna samajha lenA caahiye| jainadarzanameM nayavacanake ina sAta rUpoMko nayasaptabhaMgI nAma diyA gayA hai / ina donoM prakArakI saptabhaMgiyoMmeM itanA dhyAna rakhanekI jarUrata hai ki jaba satvadharmamukhena vastukA athavA vastuke satvadharmakA pratipAdana kiyA jAtA hai to usa samaya vastukI asatvadharmaviziSTatAko athavA vastuke asatvadharmako avivakSita mAna liyA jAtA hai aura yahI bAta asatvadharmamukhena vastukA athavA vastuke asatvadharmakA pratipAdana karate samaya vastukI satvadharmaviziSTatA athavA vastuke satvadharmake bAremeM samajhanA caahiye| isa prakAra dharmoMkI vivakSA (makhyatA) aura avivakSA (gauNatA) ke spaSTIkaraNake liye syAdvAda arthAt syAtakI mAnyatAko bhI jainadarzanameM sthAna diyA gayA hai| syAdvAdakA artha hai-kisI bhI dharmake dvArA vastukA athavA vastuke kisI bhI dharmakA pratipAdana karate samaya usake anukUla kisI bhI nimitta, kisI bhI dRSTikoNa yA kisI bhI uddezyako lakSyameM rakhanA / aura isa tarahase hI vastukI viruddhadharmaviziSTatA athavA vastumeM viruddha dharmakA astitva akSuNNa rakhA jA sakatA hai| yadi ukta prakArake syAdvAdako nahIM apanAyA jAyagA, to vastukI viruddhadharmaviziSTatAkA athavA vastumeM virodhI dharmakA abhAva mAnanA anivArya ho jAyagA aura isa tarahase anekAntavAdakA bhI jIvana samApta ho jAyagA / isa prakAra anekAntavAda, pramANavAda, nayavAda, saptabhaMgIvAda aura syAdvAda ye jainadarzanake anUThe siddhAnta haiM / inameM se eka pramANavAdako chor3akara vAkIke cAra siddhAntoMko to jainadarzanakI apanI hI nidhi kahA jA sakatA hai aura ye cAroM siddhAnta jainadarzanakI apUrvatA evaM mahattAke atIva paricAyaka haiM / pramANavAdako yadyapi dUsare darzanoMmeM sthAna prApta hai parantu jisa vyavasthita DhaMga aura pUrNatAke sAtha jainadarzanameM pramANakA vivecana pAyA jAtA hai vaha dUsare darzanoMmeM nahIM mila sakatA hai| mere isa kathanakI svAbhAvikatAko jainadarzanake pramANavivecanake sAtha dUsare darzanoMke pramANavivecanakA tulanAtmaka adhyayana karanevAle vidvAn sahaja hI samajha sakate haiM / eka bAta jo jainadarzanakI yahA~ para kahaneke liye raha gaI hai vaha hai sarvajJatAvAdakI, arthAt jainadarzanameM sarvajJatAvAdako bhI sthAna diyA gayA hai aura isakA kAraNa yaha hai ki AgamapramANakA bheda jo parArthapramANa arthAt vacana hai usakI pramANatA binA sarvajJatAke saMbhava nahIM hai| kAraNa ki pratyeka darzanameM AptakA vacana hI pramANa mAnA gayA hai tathA Apta avaMcaka puruSa hI ho sakatA hai aura pUrNa avaMcakatAkI prAptike liye vyaktimeM sarvajJatAkA sadbhAva atyanta Avazyaka mAnA gayA hai| jainadarzanameM ina anekAnta, pramANa, naya, saptabhaMgI, syAta aura sarvajJatAkI mAnyatAoMko gaMbhIra aura vistRta vivecanake dvAra eka niSkarSapara paha~cA diyA gayA hai| nyAyadIpikAmeM zrImadabhinava dharmabhUpaNayatine inhIM viSayoMkA sarala aura saMkSipta DhaMgase vivecana kiyA hai aura zrI paM0 darabArIlAla koThiyAne ise TippaNI aura hindI anuvAdase susaMskRta banAkara sarvasAdhAraNake liye upAdeya banA diyA hai| prastAvanA, pariziSTa Adi prakaraNoM dvArA isakI upAdeyatA aura bhI bar3ha gayI hai| Apane nyAyadIpikAke kaThina sthaloMkA bhI parizramake sAtha spaSTIkaraNa kiyA hai /