Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzanameM naitika Adarzake vibhinna rUpa DaoN0 kamalacanda saugAnI jaina darzana bhAratakA eka mahattvapUrNa darzana hai / isane manuSyake sarvatomukhI kalyANake lie gahana ciMtana prastuta kiyA hai| naitikatAke binA manuSya jIvana sAmAjika evaM AdhyAtmika dRSTikoNase nirarthaka hotA hai, aura naitika jIvana binA naitika Adarzake saMbhava nahIM ho sktaa| jaina AcAryoMne isa rahasyako samajhA aura isa jagatke bAhya parivartanazIla rUpoMse prabhAvita na hokara AtmAke aMtaraMga chipe hue zakti-srotoMkA anubhava kara naitika Adarzake vibhinna rUpa hamAre sAmane prastuta kiye, yadyapi ye saba Adarza mUla rUpase eka hI hai kevala mAtra abhivyaktikA aMtara hai| prathama, jaina AcAryoMne karmoMse mukta hone ko uccatama Adarza ghoSita kiyA hai| unake anusAra pratyeka mAnavako karma-baMdhanoMse mukta honeke lie kaThora parizrama karanA cAhie, jisase vaha sAMsArika sukha-duHkhake cakkarase mukta ho ske| sUtrakRtAMgake anusAra mokSa arthAt Atma svAtantrya sarvottama vastu hai jisa prakAra candramA tAroMmeM sarvottama hai| AcArAMgake kathanAnusAra vaha jIva jo Atma samAhita hai vaha hI apane karmoko naSTa kara sakatA hai| AtmasamAhita honA hI Atma svAtantryakI prApti hai| isa avasthAmeM sAMsArika jIva AtmAnubhavakI eka aisI U~cAIpara sthita ho jAtA hai jahA~ vaha sukha-duHkha, nindA-prazaMsA, zatru-mitra Adi dvandoMse prabhAvita nahIM hotaa| yahI vAstavika Atma svAtaMtrya hai| isa avasthAko hI arhat avasthA kahate hai| arhat pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa sArI dizAoMmeM satyameM pratiSThita hote haiN| laukika jana sukhakI tRSNAke vazIbhUta hokara dinameM zrama karate hai aura rAtameM so jAte haiN| parantu arhat rAta dina pramAda rahita hokara vizuddhike mArgameM jAgate hI rahate haiN| jisa prakAra mAtA apane bAlakako hitakI zikSA detI hai aura catura vaidya rogiyoMko niroga banAnekA pUrNa prayatna karatA hai, usI prakAra arhata sAMsArika rogoMse pIr3ita jana samUhako hitakA upadeza dete haiN| isa tarahase ve jana samudAyakA netRtva karate haiN| unakA sArA jIvana loka kalyANake lie hI hotA hai| ata: spaSTa hai ki Atma svAtantryakI prAptike pazcAt hI pUrNa loka-kalyANa saMbhava hotA hai| dvitIya, AcArya kundakundake anusAra bahirAtmAko chor3akara antarAtmAke dvArA paramAtmAkI prApti 1. sUtrakRtAMga 1,11,22 / 2. AcArAMga 1,2,2 / 3. pravacanasAra 3-41 / 4. AcArAMga 1,4,29 / 5. svayaMbhUstotra 48 / 6. svayaMbhUstotra 11,35 / 7. svayaMbhUstotra 35 / 264 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ / ucca mataAdarza' hai| ye tInoM AtmAkI avasthAeM haiM jahA~ jIva vibhinna bhUmikAoMpara sthita hotA hai| bahirAtmA Atma-jJAnase parAGmukha hotA hai aura zarIrAdimeM ho Atma-tattvakA adhyavasAya karatA rahatA hai tathA kArmaNa zarIra rUpI kaoNcalIse Dhake hue jJAna rUpI zarIrako nahIM phcaantaa| isakA pariNAma yaha hotA hai ki mitrAdikoMke viyogakI AzaMkA karatA huA apane maraNase atyanta DaratA rahatA hai / bahirAtmA kaThora tapa karake bhI apane lakSyako prApta nahIM kara sakatA / yadyapi pA~coM indriyoMke viSayoMmeM aisA koI padArtha nahIM hai jo AtmAkA bhalA karanevAlA ho tathApi yaha ajJAnI bahirAtmA ajJAnake vazIbhUta hokara indriyoMke viSayoMmeM Asakta rahatA hai aura tapa karake sundara zarIra aura uttamottama svargake viSaya bhogoMkI icchA karatA hai / uparyukta kAraNoMse bahirAtmAvasthA uccatama AdarzakI prApti meM bAdhaka hai ataH tyAjya hai / isake viparIta antarAtmA AtmA aura zarIra meM viveka buddhi utpanna karatA hai / ataH zarIrake vinAzako tathA usakI vibhinna avasthAoMko AtmAse bhinna mAnatA hai aura maraNake avasarapara eka vastrako chor3akara dUsarA vastra grahaNa karane kI taraha nirbhaya rahatA hai| isakA pariNAma yaha hotA hai ki vaha AtmAko ho nivAsa sthAna mAnatA hai / antarAtma vRttike kAraNa hI AtmA apane AdarzakI ora bar3hane meM samartha hotA hai| paramAtmA sampUrNa doSoMse rahita aura kevala jAnAdi parama vaibhavase saMyukta hotA hai vaha janma, jarA maraNa rahita ananta jJAna, ananta sukha AdikA anubhava karanevAlA tathA avinAzI hotA hai / paramAtma avasthA hI nirvANa avasthA hai, jahA~ na dukha hai na sukha, na pIr3A na bAdhA, na nidrA na kSudhA, na puNya na pApa' / vaha to atIndriya, anupama, nitya acala aura nirAlamba avasthA 0 hai / , 90 tRtIya; azubha aura zubha upayogako chor3akara zuddhopayogakI prAptiko uccatama Adarza svIkAra kiyA gayA hai| jaba jIva naitika aura AdhyAtmika kriyAoMmeM rata rahatA hai to zubhopayogI hotA hai kintu jaba vaha hiMsAdi azubha kAryoM meM rata rahatA hai to vaha azubhopayogI kahA jAtA hai| ye donoM upayoga karmake kAraNa jIvameM utpanna hote haiM aura ye jIvako ananta saMsArameM paribhramaNa karAte rahate haiN| ataH ye upayoga manuSya jIvana ke Adarza nahIM bana sakate jaba taka jIva apanI zakti ko ina donoM upayogoMmeM lagAtA rahatA hai taba taka vaha apane Adarza se kosoM dUra rahatA hai / parantu jyoMhI ina donoM upayogoMko jIva tyAgatA hai tyoMhI vaha zuddhopayoga grahaNa kara letA hai| dUsare zabdoM meM isa prakAra kahA jA sakatA hai ki jaise hI zuddhopayogakA anubhava huA, vaise hI jIvase azubha aura zubha upayoga vidA ho jAte haiM / vaha zuddhopayogI jIva eka aise 1. mokSa pAhuDa 4,7 2. samAdhizataka 71,68 / 3. vahI 76 / 4. vahI 41 / 5. vahI 42, 55 / 6. vahI 77 / 7. vahI 73 / 8. niyamasAra 7 / 9. niyamasAra 179, 180 / 10. niyamasAra 178 / 34 vividha 265
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhakA anubhava karatA hai jo Atmotpanna, viSayAtIta, anupama, ananta aura avicchinna' hai vaha sAre lokameM kisI ke dvArA na chinna hotA hai, na bhinna, na dagdha hotA hai aura na niht| usane rAga aura dveSa rUpI donoM aMtoMko chor3a diyA hai / caturtha, jainAcAryoMne paMDita - paMDita maraNako uccatama Adarza ghoSita kiyA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jIva paMDita maraNa, bAla-paMDita-maraNa, bAla-maraNa aura bAla-bAla-maraNako paNDita paNDita maraNa rUpI Adarza kI prApti meM bAdhaka smjheN| jo jIva mithyA dRSTivAle hote haiM unakA maraNa bAla bAlamaraNa kahalAtA hai| aise jIva pUrNatayA Atmavimukha hote haiN| jina jIvoMmeM samyak dRSTi utpanna ho cukI hai arthAt jo jIva Atma-rucivAle haiM unakA maraNa bAla-maraNa kahalAtA hai / jina jIvoMne Atmaruci ke sAtha paJcANuvratoMko dhAraNa kara liyA hai unakA maraNa bAla-paNDita maraNa kahalAtA hai / kintu jinhoMne paJca mahAvratoMko dhAraNa kiyA hai unakA maraNa paNDita paNDita-maraNa alaukika hai| ise hI videha mukti kahate haiN| paMcama, parAdRSTikI prAptiko bhI uccatama dhyeya svIkAra kiyA gayA hai| AcArya haribhadrane apane grantha yogadRSTisamuccayameM isakA sUkSma vivecana kiyA hai| unake anusAra ATha dRSTiyA~ mitrA, tArA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA - yoga dRSTiyA~ kahalAtI haiM / haribhadrane ina dRSTiyoM kI tulanA kramazaH tRNAgni, gomayAgni, kASThAgni, dIpaka, ratna, tArA, sUrya aura candramAke prakAzoMse kI hai mitrA dRSTikA prakAza nyUnatama aura parAdRSTikA prakAza uccatama hotA hai| prathama cAra dRSTiyoMko prApta karaneke pazcAt bhI sAdhaka apanI prArambhika bhUmikA para lauTa sakatA hai| ataH ye dRSTiyA~ asthira haiN| kintu pAMcavIM sthirA dRSTi prApta karaneke pazcAt sAdhakakA apanI AdhyAtmika bhUmikAse nIce giranA asambhava hai / ataH antima cAra dRSTiyA~ sthira haiM aura sAdhaka inameM zanaiH zanaiH uccatama dhyeya kI ora agrasara hotA calA jAtA hai| mitrA dRSTikA prakAza atimanda hotA hai aura sAdhakako zubha kArya karate jarA bhI kheda nahIM hotaa| tArA dRSTimeM tattva jJAnakI jijJAsA utpanna hotI hai| balA dRSTimeM tattva zravaNakI utkaTa icchA utpanna hotI hai| dIprA dRSTimeM yadyapi sUkSma bodhakA abhAva hotA hai tathApi sAdhaka prANArpaNa karake bhI sadAcaraNakI rakSA karatA hai| sthirA dRSTimeM ratnaprabhAke samAna sUkSma bodha utpanna ho jAtA hai aura sAdhaka mithyAtvako pranthikA bhedana kara detA hai / use bAharI padArtha mAyAke rUpameM dikhAI dete haiM / usameM pUrNa Atmaruci utpanna ho jAtI hai / kAntA dRSTi meM sAdhaka cittakI caMcalatAko kama karatA hai jisase mana apane lakSyakI ora sthira kiyA jA ske| jaise tArA eka-sA prakAza detA hai vaise hI isa dRSTivAle prANIkA bodha eka-sA spaSTa evaM sthira hotA " hai| prabhA dRSTimeM dhyAna uccakoTikA hotA jAtA hai| isameM bodha sUryako prabhAke samAna hotA hai jo lambe samaya taka ati spaSTa rahatA hai / isake pazcAt parAdRSTikI prApti hotI hai jo antima aura uccatama hai / 1. pravacanasAra 13 / AcArAMga 1, 5, 73 / 2. AcArAMga 1.1,48 / 3. bhagavatI ArAdhanA 25 / 4. vahI 30 / 5. yogadRSTi samuccaya 13 / 6. vahI, 15 / 7. jaina AcAra pR0 46, dvArA DaoN0 mohanalAla mehatA / 266 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isameM sAdhaka pUrNa karma doSoMse mukta ho jAtA hai aura kevalajJAnI saMjJAko prApta hotA hai| isameM bodha candramAke prakAzake samAna zAnta aura sthira hotA hai / yahI mokSa hai aura parama Anandako avasthA hai| SaSTha, naitika AdarzakI abhivyakti pUrNa ahiMsAkI prAptimeM bhI hotI hai| yahA~ yaha kahanA aprAsaMgika na hogA ki jaina sAdhanAmeM ahiMsA prArambha aura anta hai| samantabhadrane ise parabrahmako saMjJA dI hai| sUtrakRtAMgameM ahiMsAko nirvANakA paryAyavAcI mAnA hai| AcArAMgameM kahA gayA hai ki na jIvoMko hanana karanA cAhie, na unheM pIDita karanA cAhie, na unapara balapUrvaka zAsana karanA cAhie, na unheM dAsa banAne ke lie AdhIna karanA caahie| yahI dharma dhruva hai, nitya hai aura zAzvata hai| ahiMsAkI dRSTimeM prANI mAtra Atmatulya hai / "he puruSa, jise tU mAranekI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI sukha-duHkhakA anubhava karanevAlA prANI hai; jisapara hukUmata karanekI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI haiM, jise dukha denekA vicAra karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai, jise apane vazameM karanekI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai, jisake prANa lenekI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai| isa vivecanako hama ahiMsAkA vyavahAra dRSTikoNase varNana kaha sakate haiN| parantu nizcaya dRSTikoNase AtmAmeM kisI bhI prakArakI kaSAya utpanna honA hiMsA hai aura una kaSAyoMkA na honA vAstavika ahiMsA hai5 / pUrNa ahiMsAkI prApti uccatama sthiti hai aura sAdhakakI antima avasthA hai| saptama, jJAna cetanAkI prApti sAdhakakA antima dhyeya hai| yaha jJAna cetanA karma cetanA aura karma phala cetanAse atyanta bhinna hai| karma cetanAse abhiprAya hai-zubha, azubha bhAvoMmeM cetanAko sthApita karanA aura karmaphala cetanAse abhiprAya hai-cetanAko sukha, duHkha rUpa svIkAra karanA / cetanAko zubha azubha rUpa kriyAoM tathA sukha duHkha rUpa bhAvoMse nitAnta bhinna anubhava karanA jJAna cetanA hai| karma cetanA aura karmaphala cetanA ye donoM hI ajJAna avasthAke pariNAma haiN| ataH jJAna cetanAkI prAptike lie ina donoMse vimukha honA atyanta Avazyaka hai| sarva sthAvara jIva-samUha sukha dukha rUpa karmaphalakA hI anubhava karate haiM aura do indriyoMse paMcendriyoM taka jIva kArya sahita karmaphalako vedate haiN| kintu jo jIva ina donoM prakArake anubhavoMse atIta haiM ve hI jJAna-cetanAkA anubhava karate haiN| yaha hI antima avasthA hai, antima Adarza hai| isa tarahase hama dekhate haiM ki AtmasvAtantrya aura paramAtmAkI prApti, zuddhopayoga aura ahiMsAko upalabdhi, paNDita paNDita-maraNa, parAdRSTi aura jJAna cetanAkI anubhUti-ye saba hI naitika Adarza bhinnabhinna pratIta hote hae bhI mUlabhUta rUpase eka hI haiN| 1. svayaMbhUstotra, 117 / .. 2. sUtrakRtAMga, 1. 11. 11 / 3. AcArAMga, 1.4.1 / 4. ahiMsA tattva darzana dvArA muni nathamala pR018 / 5. puruSArtha siddhyupAya 44 / 6. paMcAstikAya 38 / 7. pravacanasAra-124 / 8. paMcAstikAya 39 / vividha : 267