Book Title: Jain Darshan me Bhavna Vishyak Chintan
Author(s): Shanta Bhanavat
Publisher: Z_Munidway_Abhinandan_Granth_012006.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210705/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana ] DA0 zrImatI zAntA bhAnAvata ema0 e0, pI-eca0 DI0 (priMsIpala, vIra bAlikA mahAvidyAlaya, jayapura (rAja.). bhAvanA : artha aura paribhASA bhAvanA kA jIvana meM bar3A mahattva hai| kisI bhI viSaya para manoyogapUrvaka cintana karanA yA vicAra karanA bhAvanA hai / cintana karane se mana meM saMskAra jAgRta hote haiM / jaisA cintana hogA, vaise hI saMskAra bana jAyeMge / kahA bhI jAtA hai--jaisI nIyata vaisI barakata / arthAt jaisI bhAvanA hogI, vaisA hI phala milegaa| ataH bhAvanA eka prakAra kA saMskAra athavA saMskAramUlaka cintana hai| ise hama vicAroM kI tAlIma (niMga) bhI kaha sakate haiN| 'Avazyaka sUtra' ke prasiddha TIkAkAra AcArya haribhadra ne bhAvanA kI paribhASA dete hue kahA hai- 'bhAvyate'nayeti bhAvanA' arthAta jisake dvArA mana ko bhAvita kiyA jAya, saMskArita kiyA jAya, use bhAvanA kahate haiN| AcArya malayagiri ne bhAvanA ko parikarma arthAt vicAroM kI sAjasajjA kahA hai| jaise zarIra ko tela, itra, aMgarAga Adi se bAra-bAra sajAyA jAtA hai, vaise hI. vicAroM ko amuka vicAroM ke sAtha bAra-bAra jor3A jAtA hai|2 AgamoM meM kahIM-kahIM bhAvanA ko anuprekSA bhI kahA gayA hai| 'sthAnAMga sUtra' meM dhyAna ke prakaraNa meM cAra anuprekSAeM batAI gaI hai| vahA~ anuprekSA kA artha bhAvanA kiyA hai / anuprekSA kA artha hai-Atmacintana / AcArya umAsvAti ne bhI bhAvanA ke sthAna para anuprekSA zabda kA prayoga kiyA hai aura kahA hai-bhagavad kathita viSayoM para cintana karanA anuprekSA hai| AcArya kundakunda ne bhI bhAvanA ke sthAna para 'aNuvekkhA' zabda kA prayoga kiyA hai| unhoMne bAraha bhAvanA para eka grantha bhI likhA hai, jisakA nAma hai "bArasa aNuvekkhA " / jaina AcAryoM ne bhAvanA ke sambandha meM bar3A hI gaharA aura vyApaka vizleSaNa kiyA hai|4 sacamuca bhAvanA kA kSetra itanA vistRta hai ki vaha sAmAnya cintana se prArambha hokara japa aura dhyAna kI uccatama bhUmikA taka calA jAtA hai / AgamoM meM bhAvanA ko kahIM atyanta vairAgya pradhAna AtmavicAraNA ke rUpa meM liyA hai, kahIM manobala ko sadRr3ha karane vAlI sAdhanA ke rUpa meM, kahIM cAritra ko vizuddha rakhane vAle cintana aura AcaraNa ko bhI bhAvanA ke rUpa meM batAyA gayA hai tathA mana ke vividha zubhAzubha saMkalpa-vikalpoM ko bhI bhAvanA batAyA hai| 1 Avazyaka 4, TIkA / 2 bRhatkalpamASya, bhAga 2, gAthA 1285 kI vRtti, pR0 367 / sthAnAMga 41 4 bhAvanA viSayaka vistRta adhyayana ke lie dekheM-'bhAvanA yoga' (lekhaka-AcArya samrATa zrI Ananda RSijI : saMpAdaka-zrIcanda surAnA) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 bhAvanA kA mahatva bhAva eka naukA hai jisa para car3ha kara saMsAra sAgara se pAra utarA jA sakatA hai| yaha dharma rUpa dvAra khaulane kI kuMjI hai / bhAva eka auSadhi hai jisase bhavaroga kI cikitsA kI jAtI hai / bhAva se rahita AtmA kitanA hI prayatna kare, mukti ko prApta nahIM kara sktii| zAstroM meM mokSa ke cAra mArga batAye gaye haiM--dAna, zIla, tapa aura bhAva inameM antima mArga bhAva hai| bhAva ke abhAva meM dAna, zIla, tapa Adi kevala alpa phaladAyaka hoMge / dAna ke sAtha dAna dene kI zuddha bhAvanA hogI, zIla pAlane kI saccI bhAvanA hogI aura tapa karane ke sundara bhAva hoMge tabhI ve mukti ke hetu bneNge| ataH yaha bAta zata-pratizata sahI hai ki bhAvazUnya AcaraNa siddhidAyaka nahIM hotA / tabhI kahA jAtA hai - 'jo mana caMgA to kaThautI meM gaMgA / ' jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana sacamuca bhagavAn kA nivAsa zuddha bhAvoM meM hI hai| na dekara paramAtmA ko mandira, masajida, girajAghara meM kahate haiM jo loga bhAvanA kI zuddhi ko mahattva DhUMr3hane kA prayatna karate haiM, unase kabIra mujhako kahA~ DhUMr3he bande maiM to tere pAsa meM / nA meM makkA, nA meM kAzI, nA kArba kailAsa meM / maiM to hU~ vizvAsa meM / aura paramAtmA ko pAne ke lie ve 'kara kA manakA' chor3akara 'mana kA manakA' pherane kI bAta kahate haiN| mAtra mAlA ke maNiyoM ko pherane se prabhu nahIM mileMge, unase milane ke lie to mana ko zuddha karanA hogA / 'padmapurANa' meM bhI eka prasaMga AtA hai eka bAra nAradajI bhagavAna viSNu se pUchate haiM ki bhagavan ! ApakA nivAsa sthAna kahA~ hai ? viSNu ne uttara diyAnAhaM vasAmi vaikuNThe yoginAM hRdayena ca / mad bhaktA yatra gAyanti, tatra tiSThAmi nArada // - arthAt na meM baikuNTha meM rahatA hU~, na zeSazayyA para aura na yogiyoM ke hRdaya meM, kintu mere bhakta jahA~ bhAvanA ke sAtha mujhe pukArate haiM, maiM vahIM upasthita rahatA hU~ / bhAvanA ke prakAra yoM to bhAvanA ke alaga-alaga dRSTiyoM se aneka prakAra kiye gaye haiM, para mUlataH bhAvanA ke do bheda hai - azubha bhAvanA aura zubha bhAvanA | zAstrIya bhASA meM ise kramaza: saMkliSTa aura asaMkliSTa bhAvanA bhI kahA jAtA hai| azubha bhAvanA mana jaba rAga-dveSa, moha Adi ke azubha vikalpoM meM ulajha kara nimna gati karatA hai, duSTa cintana karatA hai taba yaha cintana azubha bhAvanA kahalAtA hai| yaha azubha bhAvanA jIva kI durgati kA kAraNa banatI hai, use patana kI ora le jAtI hai| azubha bhAvanA bar3e-bar3e tapasvI muniyoM ko bhI naraka gati athavA durgati meM Thela detI hai / azubha bhAvanA ke kaI bheda kiye jA sakate haiM / uttarAdhyayanasUtra ke 36 veM adhyayana meM cAra azubha bhAvanAoM kA ullekha kiyA gayA hai| ve hai- (1) kandarpa bhAvanA (2) AbhiyogI bhAvanA (3) kilviSI bhAvanA aura (4) AsurI bhAvanA / / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha 'sthAnAMga sUtra' meM cAra azubha bhAvanAoM ke pratyeka ke cAra-cAra bheda karake solaha prakAra batAye hai jo isa prakAra haiM- 316 (1) AsurI bhAvanAoM ke cAra bheda (ka) krodhI svabhAva, (kha) ati kalahazIlatA, (ga) AhArAdi meM Asakti rakhakara tapa karanA, (gha) nimitta prayoga dvArA AjIvikA karanA / (2) AbhiyogI bhAvanA ke cAra bheda (ka) AtmaprazaMsA - apane mu~ha se apanI prazaMsA karanA, (kha) paraparivAda - dUsare kI nindA karanA, (ga) bhUtikarma - rogAdi kI zAnti ke lie abhimantrita rAkha Adi denA, (gha) kautukakarma - aniSTa zAnti ke lie mantropacAra Adi karma karanA / (3) sammohI bhAvanA ke cAra bheda (4) kilviSI bhAvanA ke cAra bheda (ka) unmArga kA upadeza denA, (kha) sanmArga - yAtrA meM antarAya yA bAdhA DAlanA, (ga) kAma-bhogoM kI tIvra abhilASA karanA, (gha) atilobha karake bAra-bAra niyANa (nidAna) karanA / 1 (ka) arihantoM kI nindA karanA, (kha) arihanta kathita dharma kI nindA karanA, azubha bhAvanA ke ina rUpoM kA vivecana karane kA yahI abhiprAya hai ki isake duSpariNAmoM se bacA jAya aura apane antaHkaraNa ko pavitra kiyA jAya / (ga) AcArya, upAdhyAya kI nindA karanA, (gha) catuvidha saMgha kI nindA karanA / zubha bhAvanA cAritra ko samujjvala banAne ke liye zubha bhAvanA kA bar3A mahatva hai| zubha bhAvanA ke bAra-bAra cintana se sAdhaka susaMskArI banatA hai aura kalyANa mArga kI ora pravRtta hotA hai / vaha saMsAra meM raha kara bhI sAMsArika kaluSatA meM DUbatA nahIM / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacayaM aura aparigraha ye pAMca mahAvrata haiM / ye vrata jIvana meM asaMyama kA srota roka kara saMyama kA dvAra kholate haiM / ina mahAvratoM kI nirdoSa paripAlanA ke liye yaha Avazyaka hai ki ina mahAvratoM para cintana kiyA jAya / ye bhAvanAe~ cAritra ko dRr3ha karatI haiM / isaliye inheM cAritra bhAvanA bhI kahate haiM / praznavyAkaraNasUtra ke AdhAra para pAMca mahAvratoM kI bhAvanAoM kA ullekha isa prakAra hai(1) ahisA mahAvrata ko pAMca bhAvanAeM- (ka) IryAsamiti bhAvanA - gamanAgamana meM sAvadhAnI baratanA / (kha) manaH samiti bhAvanA - mana ko samyak caryA meM lagAnA / (ga) vacanasamiti bhAvanA - vANI para saMyama rakhanA / sthAnAMga sUtra, 4/4, sUtra 354 muni zrI kanhaiyAlAla 'kamala' dvArA sampAdita | Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana 317 (gha) eSaNA samiti bhAvanA-nirdoSa AhAra kI gaveSaNA karanA / (na) AdAna nikSepaNa samiti-bhAvanA--vivekapUrvaka vastu grahaNa karanA aura rkhnaa| (2) satya mahAvata kI pA~ca bhAvanAeM ) anucitya samiti bhAvanA--satya ke vividha pakSoM para cintana karake bolnaa| (kha) krodha nigraha rUpa kSamA bhAvanA-krodha-tyAga / (ga) lobhavijaya rUpa nirlobha bhAvanA-lobha-tyAga / (gha) bhaya mukti rUpa dhairya yukta abhaya bhAvanA-bhaya-tyAga / (na) hAsya mukti vacana saMyama bhAvanA-hAsya-tyAga / (3) acaurya mahAvata kI pAMca bhAvanAeM (ka) viviktavAsa samiti bhAvanA-nirdoSa sthAna meM nivAsa kA cintana / (kha) anujJAta saMstAraka grahaNa rUpa avagraha samiti bhAvanA-nirdoSa oddh'naa-bichaunaa| (ga) zayyA-parikarma varjana rUpa zayyA samiti bhAvanA-zobhA-sajAvaTa kI vrjnaa| (gha) anujJAta bhaktAdi bhojana lakSaNa sAdhAraNa piMDapAta lAbha samiti bhAvanA--sAmagrI ke samAna vitaraNa aura saMvibhAga kI bhaavnaa| sAmika vinayakaraNa samiti bhAvanA-sArmika ke prati vinaya va sadabhAva / (4) brahmacarya mahAvata kI pAMca bhAvanAeM (ka) asaMsaktavAsa basati-brahmacarya meM bAdhaka kAraNoM, sthAnoM aura prasaMgoM se bacanA / (kha) strI kathAvirati-strI ke cintana aura kIrtana se bacanA / (ga) strIrUpadarzanavirati-strI ke rUpa saundarya ke prati virakti / (gha) pUrvarata-pUrvakrIDitavirati-vikArajanya pUrva smRtiyoM kA cintana na karanA / (na) praNIta AhAratyAga-AhAra saMyama, tAmasika bhojana kA tyAga / (5) aparigraha mahAvrata ko pAMca bhAvanAe~(ka) zrotrendriyasaMvara bhAvanA-zrotrendriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dvaSa na krnaa| (kha) cakSarindriya saMvara bhAvanA-cakSarindriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa na krnaa| 'ga) ghrANendriya saMvara bhAvanA-dhrANendriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa na krnaa| (gha) rasanendriya saMvara bhAvanA-rasanendriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa na krnaa| (na) sparzanendriya saMvara bhAvanA-sparzanendriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa na krnaa| jIvana meM pAMca mahAvratoM kI rakSA ke lie, unheM paripuSTa banAne ke lie aura jIvana ko susaMskAravAna banAne ke liye ukta 25 cAritra bhAvanAeM batAI gaI haiN| ina bhAvanAoM ke cintana, manana aura jIvana meM inakA prayoga karane se sAdhaka ko tyAgamaya, tapomaya evaM anAsakta jIvana jIne kI preraNA milatI hai / pariNAmasvarUpa vaha saMyama ke patha para saphalatApUrvaka cala sakatA hai| bhAvanA bhavanAzinI zubha bhAvanA mAnava ko janma-maraNa ke cakroM se mukti dilAne vAlI hai| zubha bhAvanAoM ke Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 munidvaya abhinandana grantha prabhAva se hI prasannacandrarAjarSi ne kevalajJAna prApta kiyA, zubha bhAvanA ke prabhAva se pazu bhI svargagati ke adhikArI bane haiM / mahAmuni balabhadra kI sevA meM rahane vAlA hariNa AhAra baharAne kI utkRSTa bhAvanA se kAla karake pAMcaveM devaloka kA, caNDakauzika sarpa bhagavAna mahAvIra ke dvArA prApta kara dayA kI sundara bhAvanA se otaprota hokara AThaveM devaloka kA, nandaNa maNiyAra kA jIva meMDhaka ke bhava meM bhagavAna ke darzanoM kI zubha bhAvanA se kAla kara sadgati kA adhikArI banA / ataH cANakya nIti meM ThIka hI kahA hai "bhAvanA bhvnaashinii|" yoM to pratyeka manuSya ke hRdaya meM aneka bhAvanAeM uThatI haiM para dharmadhyAna se paripUrNa bhAvanA hI usake karmoM kA nAza karatI hai| Aja ke vaijJAnika yuga meM mAnava kA cintana dina para dina bhautika sukhoM kI khoja meM bhaTaka rahA hai| vaha hajArapati hai to kaise lakhapati-karor3apati bana sakatA hai, eka baMgalA hai to do-tIna aura kaise bana jAyeM ke svapna dekhatA rahatA hai| icchAe~ AkAza ke samAna ananta hotI haiN| unhIM ananta icchAoM kI pUrti ke liye nae-nae rAste DhUMr3hane meM vaha dina-rAta lagA rahatA hai| pariNAmasvarUpa usakA AdhyAtmika cintana chuTa gayA hai| AdhyAtmika cintana ke abhAva meM Aja ke mAnava meM rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, loma kI duSpravRttiyA~ adhikAdhika ghara karatI jA rahI hai, pariNAmasvarUpa usakA jIvana kuMThAoM se grasta nirAzAoM se AkrAnta aura azAnta bana gayA hai| zubha bhAvanA se arthAta pavitra bhAvanA se vyakti kA manobala bar3hatA hai| vaha musIbata Ane para ghabar3AtA nahIM, varan usakA bar3e dhairya aura sAhasa se mukAbalA karatA hai| para Aja ke mAnavIya jIvana meM isakA abhAva hai| isIlie Aja vyakti thor3I-sI musIbata Ane para jaldI TUTa jAtA hai| akhabAroM meM AtmahatyA ke jo kisse rAtadina par3hane ko milate haiM, usakA ekamAtra kAraNa zubha bhAvanA kA abhAva hai| bAraha bhAvanA pAMca mahAvratoM kI 25 cAritra bhAvanAoM kI bhAMti bAraha vairAgya bhAvanAoM kA Agama evaM Agametara granthoM meM bahuta varNana milatA hai aura isa para vipula parimANa meM sAhitya racA gayA hai| isa bhAvadhArA kA cintana nirveda evaM vairAgyonmukhI hone se ise vairAgya bhAvanA kahA gayA hai| isa bhAvanA se sAdhaka meM moha kI vyAkulatA evaM vyagratA kama hotI hai tathA dharma va adhyAtma meM sthirIkaraNa hotA hai / bAraha bhAvanAoM kA svarUpa saMkSepa meM isa prakAra hai(1) anitya bhAvanA isa bhAvanA kA artha yaha hai ki jagata meM jitane bhI paudagalika padArtha haiM ve saba anitya haiN| yaha zarIra, dhana, mAtA, pitA, patnI, putra, parivAra, ghara, mahala, Adi jo bhI vastueM hamase sambandhita hai yA jo bhI vastue~ hameM prApta haiM ve saba anitya haiM, kSaNabhaMgura haiM, nAzavAna haiM, phira ina para moha kyoM ? ghAsa kI noMka para Thahare hue osa kaNa kI bhAMti jIvana bhI AyuSya kI noMka para TikA haA hai| AyuSya kI pattiyAM hileMgI aura jIvana kI osa sUkha jAyegI isaliye vyakti ko kSaNabhara bhI pramAda nahIM karanA cAhie / hitopadeza meM bhI kahA gayA hai anityaM yauvanaM rUpaM jIvitaM dravyaM saMcaya / aizvaryaH priya saMvAso, muhyata tatra na paMDitaH // arthAt yauvana, rUpa, jIvana, dhana, saMgraha, aizvarya aura priyajanoM kA sahavAsa ye saba anitya hai ataH jJAnI puruSoM ko inameM mohita nahIM honA cAhie / aisA vicAranA hI anitya bhAvanA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana 316 bharata cakravartI ke pAsa vaibhava va samRddhi kI kyA kamI thI / eka dina ve aMgulI meM aMgUThI pahananA bhUla gaye / jaba unakI najara aMgulI para gaI to usakI zobhA unheM phIkI lgii| unhoMne eka-eka karake zarIra ke sAre AbhUSaNa utAra diye taba unheM yaha samajhate dera na lagI ki zarIra bAhya vastrAbhUSaNoM se hI sundara lagatA hai, binA vastrAbhUSaNoM ke svayaM zobhAhIna hai| ve socane lage Aja merA bhrama TUTa gayA, ajJAna aura moha kA pardA haTa gyaa| jisa zarIra ko maiM saba kucha samajha rahA thA usakI sundaratA svasthatA parAzrita hai| isI anitya bhAvanA ke cintana meM bharata cakravartI itane gahare utare ki zIzamahala meM baiThe-baiThe unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| (2) azaraNa bhAvanA isa bhAvanA ke antargata sAMsArika prANI ko yaha cintana karanA cAhie ki saMsAra kI pratyeka vastu jo parivartana zIla, nAzavAna hai vaha AtmA kI zaraNAgata nahIM ho sktii| jisa prakAra siMha hariNa ko pakar3a kara le jAtA hai usI prakAra mRtyu bhI manuSya ko le jAtI hai| usa samaya mAtA-pitA va bhAI Adi koI bhI jIvana kA bhAga dekara unheM nahIM bacA sakate / isa prakAra anAthI muni kI bhAMti mokSAbhimukha sAdhaka ko cintana karanA cAhie ki isa saMsAra meM koI bhI bastu zaraNa rUpa nahIM hai| kevala eka dharma avazya zaraNa rUpa hai jo marane para bhI jIva ke sAtha rahatA hai aura sAMsArika, roga, jarA, mRtyu Adi dukhoM se prANI kI rakSA karatA hai| (3) saMsAra bhAvanA janma-maraNa ke cakra ko saMsAra kahate haiN| pratyeka prANI jo janma letA hai vaha maratA bhI hai| saMsAra meM cAra gati, 24 daMDaka aura caurAsI lAkha jIva yoniyoM meM vaha bhramaNa karatA rahatA hai| vizeSAvazyaka meM saMsAra kI paribhASA yahI kI hai-eka bhava se dUsare bhava meM, eka gati se dUsarI gati meM bhramaNa karate rahanA saMsAra hai| saMsAra mAvanA kA lakSya yahI hai ki manuSya saMsAra kI ina vicitratAoM, sukha-duHkha kI ina sthitiyoM kA citra apanI AMkhoM ke sAmane laaye| naraka, nigoda aura tithaMca gati meM bhoge hue kaSToM kA antara kI A~khoM se avalokana kareM aura mana ko pratibaddha kareM ki isa saMsAra bhramaNa se mukta kaise hoU~ / saMsAra bhAvanA kI upalabdhi yahI hai ki saMsAra ke sukha-dukhoM ke smaraNa se mana una bhogoM se virakta bane / (4) ekatva bhAvanA ekatva bhAvanA meM kendrastha vicAra yaha hai ki prANI AtmA kI dRSTi se akelA AyA hai aura akelA hI jAyegA / vaha apane kRtyoM kA svatantra kartA, hartA aura bhoktA hai| isaliye vyakti ko akele hI apanA sthAyI hita karanA hai| dharma kA Azraya lenA hai| use nija svabhAva meM magna hokara "eko'hama" maiM akelA huuN| "nasthi mama koI" merA koI nahIM hai| yaha bAra-bAra vicAra kara nami rAjarSi kI bhAMti paramAnanda ko prApta karanA caahie| (5) anyatva bhAvanA anyatva bhAvanA kA cintana hameM yaha sUtra detA hai---anno jIyo annaM imaM sarIraM-arthAta yaha jIva anya hai, zarIra anya hai| jo bAhara meM hai, dIkha rahA hai, vaha merA nahIM hai, jo kAma-bhoga prApta hue hai, ve bhI mere nahIM haiN| ve saba mujhase bhinna haiN| yadi maiM bhinna vastu meM, para vastu meM apanatva buddhi karUMgA to vaha mere liye dukhoM aura cintAoM kA kAraNa hogA / isaliye para vastuoM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 munidvaya abhinandana grantha se AtmA ko bhinna samajhanA caahie| AtmaguNoM ko pahacAnane ke lie bhagavAn mahAvIra ne uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai sakamma bIo avaso payAi paraM bhavaM sundara pAvagaM vA // arthAt yaha parAdhIna AtmA dvipada, dAsa-dAsI, catuSpada-ghor3A, hAthI, kheta, ghara, dhana, dhAnya Adi saba kucha chor3akara kevala apane kiye hue acche yA bure karmoM ko sAtha lekara parabhava meM jAtI hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki ye saba padArtha para haiM arthAt sAtha jAne vAle nahIM haiM, phira inameM Ananda kyoM manAnA ? isa zarIra se AtmA ko bhinna mAnanA hI anyatva bhAvanA hai / (utta0 a0 13, gA0 24) (6) azuci bhAvanA yaha zarIra anitya hai, azucimaya hai, mAMsa, rudhira, carbI isameM bhare hue haiM / yaha aneka vyAdhiyoM kA ghara hai, roga va zoka kA mUla kAraNa hai / vyakti sundara kAminiyoM para mugdha ho jindagI barbAda kara dete haiM kintu usa sundara carma ke bhItara ye ghinaune padArtha bhare par3e haiN| aisA zarIra prIti ke yogya kaise ho sakatA hai ? isa prakAra azuci bhAvanA kA cintana kara zarIra kI vAstavikatA samajha AtmA para dhyAna kendrita karanA cAhie / (7) Asrava bhAvanA ajJAna yukta jIva karmoM kA kartA hotA hai / karmoM ke Agamana kA mArga Asrava kahalAtA hai / Asrava yAni puNya-pApa rUpa karmoM ke Ane ke dvAra jisake mAdhyama se zubhAzubha karma Atma-pradezoM meM Ate haiM, AtmA ke sAtha ba~dhate haiN| yaha saMsAra rUpI vRkSa kA mUla hai| jo vyakti isake phaloM ko cakhatA hai vaha kleza kA bhAjana banatA hai / Asrava bhAva saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai / isake rahate prANI sad-asad ke viveka se zUnya rahatA hai / Asava bhAvanA ke cintana se Atma vikAsa hotA hai pariNAmasvarUpa janma-maraNa rUpa saMsAra se mukta ho AtmA akSaya anyAvAdha sukha mokSa prApta karatI hai| (8) saMvara bhAvanA Asrava kA avarodha saMvara hai / jaise dvAra banda ho jAne para koI ghara meM praveza nahIM kara sakatA hai vaise hI AtmapariNAmoM meM sthiratA hone para, Asava kA nirodha hone para AtmA meM zubhAzubha karma nahIM A skte| Atmazuddhi ke liye karma ke Ane ke mArgoM ko rokanA Avazyaka hai ataH vratapratyAkhyAna rUpa saMvara ko dhAraNa karane kI bhAvanA AnA hI saMvara bhAvanA hai| saMvara bhAvanA se jIvana meM saMyama tathA nivRtti kI vRddhi hotI hai| (e) nirjarA bhAvanA tapasyA ke dvArA karmoM ko dUra karanA nirjarA hai / nirjarA do prakAra kI hotI hai-akAma aura sakAma / akAma nirjarA ekendriya se paMcendriya taka ke prANI kara sakate haiM / jJAnapUrvaka tapasyAdi ke dvArA karmoM kA kSaya karanA sakAma nirjarA hai| ajJAnapUrvaka dukhoM kA sahana karanA akAma nirjarA hai| duSTa vacana, parISaha, upasarga aura krodhAdi kaSAyoM ko sahana karanA, mAnApamAna meM samabhAva rakhanA, apane avaguNa kI nindA karanA, kI nindA karanA, pA~coM indriyoM ko vaza meM rakhanA nirjarA hai / isI prakAra ke zuddha vicAra nirjarA bhAvanA hai| / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana 321 (10) dharma bhAvanA 'dharma' zabda bar3A vyApaka hai| yaha habate kA sahArA, anAthoM kA nAtha, saccA mitra aura parabhava meM sAtha jAne vAlA sambandhI hai / isake aneka rUpa haiN| jo use dhAraNa karatA hai usake dukha santApa dUra ho jAte haiN| "vatthu sahAvo dhammo" vastu kA svabhAva dharma hai| ataH dharma meM dRr3ha zraddhA aura AcaraNa meM dharma ko sAkAra karate hue hameM AtmA ko ihaloka aura paraloka meM sukhI banAne kA prayatna karanA caahie| (11) loka bhAvanA loka kA artha hai-jIva samUha aura unake rahane kA sthAna / jaise eka ghara meM rahane vAlA sadasya apane ghara ke sambandha meM bAtacIta karatA hai, usake utthAna Adi ke bAre meM cintana karatA hai vaise hI manuSya isa loka gRha kA eka sadasya hai| anya jIva samUhoM ke sAtha usakA dAyitva hai, sambandha hai kyoMki loka meM aisI koI jagaha nahIM jahA~ jIva ne janma-maraNa nahIM kiyA ho / aise loka svarUpa kA cintana vyakti ko vairAgya aura nirveda kI ora unmukha karatA hai| (12) bodhidurlabha bhAvanA ananta kAla taka aneka jIva yoniyoM meM bhramaNa karate hue yaha manuSya bhava milA hai| aneka bAra cakravartI ke samAna Rddhi prApta kI hai| uttama kula, Arya kSetra bhI pAyA, parantu cintAmaNi ke samAna samyaktva ratna prApta karanA bar3A durlabha hai, aisA cintana karanA bodhidurlabha bhAvanA hai| zAstroM, vidvAnoM aura santoM ne vyakti ke janma-maraNa ko sudhArane aura usake vyaktitva ke vikAsa ke liye bhAvanA kI zuddhi ko jo mahatva diyA hai vaha sacamuca bar3A preraka hai| Aja vyakti yadi apane bhAvazuddhi kI ora dhyAna de to usake antarmana meM chAyA rAga-dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM kA kuharA ekadama samApta ho jAyagA aura usakA jIvana svaccha nirmala jala kI bhAMti zuddha aura zItalatAdAyaka bana jAyegA / zuddha bhAvanA se na kevala vyakti ko vyaktigata lAma hogA varana isase pArivArika, sAmAjika, rASTrIya aura antarrASTrIya saujanya kA vAtAvaraNa bhI bnegaa| !