Book Title: Jain Darshan me Anekant
Author(s): Kusumvati Mahasatiji
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210976/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadarzana meM anekAnta 353 MHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH+++++++++++++++HHHHHHH+++++++ jainadarzana meM anekAnta * mahAsatI thI kusumavatI 'siddhAntAcAryA' [rAjasthAna kesarI upAdhyAya zrI puSkaramuni jI mahArAja kI nezrAya meM candanabAlA zramaNIsaMgha kI pravartinI svargIyA zrI sohanakuvara jI mahArAja kI suziSyA] jainadarzana ke bhavya prAsAda ke cAra mukhya stambha haiM, unhIM ke AdhAra para yaha mahala TikA huA hai / 1. AcAra meM ahiMsA 2. vicAroM meM anekAnta 3. vANI meM syAdvAda 4. samAja meM aparigraha / yadi ina cAroM meM se eka kI bhI kamI ho jAtI hai to jainadarzana kA prAsAda DagamagAne lagatA hai| hameM ina cAroM kI rakSA karanI caahiye| Aja ke yuga meM jainadarzana ke anuyAyiyoM meM isakI kamI dekhI jAtI hai, aura yaha kamI hI jainadharma ke hrAsa kA kAraNa hai| buddhijIvI jainadArzanikoM, aNuvatI, mahAvratiyoM tathA dharma zraddhAlu zrAvakoM kA dhyAna isa ora jAnA cAhiye ki hama anekAntI haiM, vastu svarUpa ke jJAtA haiM phira kyoM paraspara vaimanasya bhAva rakha kara jhagar3ate haiM ? bhagavAna mahAvIra ne vastu ko anekadharmAtmaka batalAyA hai, usa anekadharmAtmakavastu ko jAnane ke liye 'anekAnta dRSTi' yA 'naya dRSTi' kA prayoga batalAyA hai| kyoMki aneka dharmAtmaka vastu kA parijJAna aneka dRSTiyoM arthAt vibhinna pahaluoM se hI ho sakatA hai, eka se nahIM / 'anta' zabda kA artha dharma hotA hai| jisameM aneka dharma pAye jAya, vaha anekAnta hai| isa anekAnta vicAradhArA ko syAdvAda bhASA kI nirdoSa zailI se abhivyakta kiyA jAtA hai| jaba yaha anekAntavAda syAdvAda kI gaMgA meM bahatA hai taba kinAre ke mithyAvAdoM kA svataH nirasana ho jAtA hai / yaha vAda apanI alaukika nAnA nayoM kI taraMgoM se taraMgita hotA huA anantadharmAtmaka vastu kA suspaSTa pratipAdana karatA hai jisase samagra virodha upazAnta ho jAte haiM / isa virodhamaMthana karane vAle anekAnta ko AcArya amRtacandra ne namaskAra kiyA hai paramAgamasya bIjaM, niSiddha jAtyandhasindhara vidhAnam / sakala naya vilasitAnAM virodha-mathanaM namAmyanekAntam // arthAt-janmAndha puruSoM ke hastividhAna kA niSedhaka, samasta nayoM se vilasita vastu svabhAva ke virodha kA zAmaka uttama jaina zAsaka kA bIja anekAnta siddhAnta ko maiM (AcArya amRtacandra) namaskAra karatA huuN| isa prakAra sammati tarka ke kartA nyAyAvatAra ke lekhaka AcArya zrI siddhasena divAkara ne bhI anekAnta ko namaskAra kiyA hai jeNa viNA logassa vavahAro samvathA na nnivie| tassa bhuvaNekaguruNo Namo'NegaMtavAyassa |-smmti tarka 3/68 arthAt-jisake binA loka kA vyavahAra sarvathA nahIM cala sakatA usa tIna bhuvana ke eka guru anekAntavAda ko maiM namaskAra karatA huuN| isase siddha hotA hai ki yaha anekAntavAda samasta virodhoM ko zAnta karane vAlA, loka-vyavahAra ko sucAru rUpa se calAne vAlA aura vastu svarUpa kA saccA paricAyaka hai| isake jAne binA paga-paga ,para visaMvAda khar3e hote haiM, na kevala anya vAdiyoM ke viruddha hI, apitu apane svayaM ke vAdoM meM bhI vivAda upasthita ho jAte haiN| isameM koI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturya khaNDa sandeha nahIM ki bhagavAna mahAvIra ke anuyAyiyoM meM bhI jo phirakAparastI, lar3AI-jhagar3e khIMcatAna dekhane ko milatI hai, vaha isa anekAntavAda ko na samajhane ke kAraNa hI hai| yaha anekAnta 'apekSAvAda' ke nAma se bhI prakhyAta hai| mukhya aura gauNa, vivakSA yA apekSA hI isakA AdhAra hai / vastu ke eka-aneka, asti, nAsti, nitya, anitya, tat, atat, sat, asat Adi dharma apekSA se hI kahe jA sakate haiN| vaktA kI icchA ke anusAra kahe jAte haiM / jJAnI ko usake abhiprAya ko jAna kara hI vastu ko samajhane meM upayoga lagAnA cAhiye / binA apekSA ke vastu kA sahI svarUpa nahIM kahA jA sakatA aura na samajhA jA sakatA hai| AcArya zrI umAsvAti ne apitAnapitasiddhaH" arthAt-vaktA jaba eka dharma kA pratipAdana karatA hai to dUsarA dharma gauNa kara detA hai / aura jaba dUsare dharma ko kahatA hai taba anya dharma ko gauNa kara detA hai| yahI vastu ke kathana kA krama hai, aura yahI samajhane kA / paMcAdhyAyIkartA ne likhA hai syAvasti ca nAstIti ca nityamanityaM tvanekamekaM ca / tadatacceticatuSTaya yugmairiva gumphitaM vastu // arthAt-syAt asti, syAt nAsti, syAt nitya, sthAt anitya, syAt eka, syAt aneka, syAt tat, syAt atat , isa prakAra cAra yugaloM kI bhA~ti vastu aneka dharmAtmaka hai| isa prakAra anekAntavAda, apekSAvAda, kathaMcid vAda aura syAdvAda ye saba ekArthavAcI hai| syAt kA artha kathaMcit athavA kisI apekSA se hai / syAt zabda vyAkaraNa ke anusAra avyaya hai, jisakA artha bhI anekAnta kA dyotaka athavA ekAnta dRSTi kA niSedhaka hai / isI kI puSTi meM AcArya vidyAnandI ne kahA hai "syAditi zabdonekAntadyotI pratipattavyo" arthAt syAt zabda ko anekAnta kA dyotaka samajhanA cAhiye / svAmI akalaMkadeva ne bhI syAdvAda kA paryAya anekAnta ko hI batAyA hai| aura batalAyA hai ki yaha anekAnta sat, asat nityAnityAdi sarvathA ekAnta kA pratikSepa lakSaNa hai| "sadasannityAdi sarvathaikAntapratikSepalakSaNo'nekAntaH" arthAtsarvathA ekAnta kA virodha karane vAlA anekAnta kathaMcit artha meM syAt zabda nipAta hai "sarvathAtvaniSedhako'nekAntatA dyotakaH kathaMcidarthesyAcchando nipAtaH" AcArya samantabhadra ne bhI syAdvAda kA lakSaNa apane (paMcAstikAya) devAgama stotra meM kitanA sundara kiyA hai syAdvAdaH sarvathakAnta tyAgAt kiM vRttacidvidhiH / saptamaMganayApekSo, heyAdeyavizeSakaH / / kahane kA tAtparya yaha hai ki sabhI jainAcAryoM ne anekAnta evaM syAdvAda ko sarvathA vAda kA khaNDana karane vAlA, vidhi-niSedha ko batAne vAlA, heyopAdeya ko samajhAne vAlA kahA hai| jaba taka hama isa anekAnta ko vyAvahArika nahIM kareMge aura mAtra zAstroM kI vastu hI rakheMge taba taka kalyANa nahIM ho sktaa| jaise Ama kI apekSA AMvalA choTA hotA hai, kintu bera kI apekSA bar3A hotA hai, usI prakAra manuSyatva kI apekSA rAjA aura raMka samAna hote haiM, paNDita aura mUrkha samAna hote haiM, kintu phira bhI unameM paraspara kitanA antara hotA hai, ise koI inkAra nahIM kara sktaa| pitAputrAdi ke nAte bhI apekSAkRta kahe jAte haiM / isa prakAra yaha anekAnta athavA apekSAvAda zAstroM meM hI nahIM, vyavahAraparaka bhI siddha hotA hai / dravya dRSTi vastu ke dhrauvyarUpa kA dyotana karAtI hai to paryAya dRSTi usakI utpatti va vinAza kA jJAna karAtI hai| koI bhI vastu mUla rUpa se sarvathA naSTa nahIM hotI, usakI paryAya hI naSTa hotI hai / jaise koI svarNAbhUSaNa hai, cAhe use kitanI hI bAra galA kara badala leM, badala jAyagA, Aja vaha kuNDala hai, to kAlAntara meM usakA kaTaka banAyA jA sakegA, phira kabhI anya AbhUSaNa bana jAyegA parantu vaha apane svarNapana se cyuta nahIM hogA / isI bhAMti vastu meM parivartana paryAyApekSA se hotA hai / dravyApekSA nhiiN| Aja jo gehU~ hai, vahI ATA bana jAtA hai, phira vahI roTI, bhojana, mala, khAda Adi nAnA paryAyoM ko dhAraNa karatA hai / itanA hone para bhI koI virodha nahIM AtA / usI prakAra anekAnta ke sahAre vastu ko samajhane meM koI virodha nahIM AtA / Aja koI dhanAdi ke hone se dhanADhya hai, to kala vahI usake abhAva meM raMka ginA jAtA hai| Aja koI roga se rogI hai, to kala vaha nirogI kahalAtA hai / jIvana aura maraNa kA krama bhI isI prakAra hAnopAdAna ke mAdhyama se calatA rahatA hai / syAdvAdI anekAntavAdI kabhI bhI duHkhI yA mAyUsa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana meM anekAnta 355 nahIM hotA, vaha vastu kA pariNamanazIlapanA bhalI-bhAMti jAnatA hai| pariNamana ke abhAva meM vastutva dharma samApta ho jAtA hai / jo vyakti isako nahIM jAnatA vaha duHkhI hotA hai / saMyoga aura viyoga kA sahI svarUpa jise jJAta nahIM hai, vaha ajJAnI iSTa vastu ke saMyoga meM harSa aura viyoga meM duHkhI hotA hai / jJAtA isase viparIta mAdhyastha bhAva dhAraNa karatA hai, isI viSaya para svAmI samantabhadra ne likhA hai ghaTa maulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka pramoda mAdhyasthyaM janoyAti sahetukam // arthAt-jaise sone ke kalaza ko galAkara mukuTa banAyA gayA to kalazArthI ko duHkha hogA, mukuTa ke icchuka ko prasannatA hogI, kintu jo mAtra svarNa hI cAhatA hai, use na harSa hogA, na viSAda, vaha madhyastha rhegaa| ___isI prakAra loka meM vibhinna vAda apanI-apanI mAnyatA ko lekara upasthita hote haiM, koI zUnyavAdI hai, to koI sadezvaravAdI hai, koI dvaMtavAdI hai, to koI advaita ko mAnate haiN| koI nityavAdI haiM to koI sarvathA anityavAdI haiM, kSaNikavAdI haiM / anekAnta kA jJAtA kabhI inase vivAda nahIM karatA, vaha apane anekAnta se vastu ke asalI svarUpa ko samajhakara nayI vivakSA lagAtA hai, aura sabhI ko svIkAra karatA hai ki vastu kathaMcita nitya bhI hai, anitya bhI hai, eka bhI hai, aneka bhI hai, dvaMta bhI hai, advaita bhI hai, vaha saba dazAoM meM 'bhI' se kAma letA hai, 'hI' se nahIM / vaha kabhI nahIM kahegA ki vastu nitya hI hai, anitya hI hai / eka hI hai, aneka hI hai| ataH spaSTa hai ki anekAntadarzana samasta vAdoM ko milAkara vastu tatva ko nikhAratA hai| anekAntI jAnatA hai ki vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hai, na kevala sAmAnya hai, to na kevala vizeSa, na sarvathA bhAva svarUpa hai, to na sarvathA abhAva rUpa, svAmI samantabhadra ne isI tathya ko apane yuktyanuzAsana meM kahA hai vyatIta-sAmAnya-vizeSovA-dvizvA'khilApA'rtha-vikalpazUnyam / kha puSpavatsyAvasadeva tattvam prabuddha-tatvAdbhavataH pareSAm // arthAt-ekAntavAdiyoM kA tattva sAmAnya aura vizeSa bhAvoM se paraspara nirapekSa hone ke kAraNa kha puSpavat asat hai / kyoMki vaha bheda vyavasthA se zUnya hai / tattva na sarvathA sat svarUpa hI pratIta hotA hai, aura na asat svarUpa hI, paraspara nirapekSa sat, asat pratIti koTi meM nahIM AtA, kintu vivakSAvazAt aneka dharmoM se mizrita huA tattva hI pratIti-yogya hotA hai| kucha kahate haiM ki jo vastu asti rUpa hai, vaha nAsti rUpa kaise ho sakatI hai ? isI ke sAtha ubhaya rUpa, anubhayarUpa, vaktavya, avaktavya kaise ho sakatI hai ? isakA uttara isa prakAra diyA jA sakatA hai ki ukta sAtoM bhaMga vidhi, pratiSedha rUpa prazna hone para sahI sthiti meM siddha hote haiN| kahA bhI hai "praznavazAdekatra vastuni avirodhena vidhi pratiSedha kalpanA sptmNgii|" 1. syAdasti 2. syAnnAsti 3. syAdasti nAsti 4. syAd vaktavya, 5. syAdasti avaktavya 6. syAnnAsti avaktavya 7. syAdastinAsti avaktavya-ye sAtoM bhaMga vidhi-pratiSedha kalpanA ke dvArA virodha rahita vastu meM ekatra rahate haiN| aura prazna karane para jAne jAte haiM / vastu svadravya, zvakSetra, svakAla aura svabhAva kI apekSA asti rUpa hai, to para-dravya, para-kSetra, para kAla, para-bhAva kI apekSA nAsti rUpa hai / ukta sAta maMgoM meM syAt zabda jAgarUka praharI banA huA hai, jo eka dharma se dUsare dharma ko milane nahIM detA, vaha vivakSita sabhI dharmoM ke adhikAroM kI pUrNa surakSA karatA hai / isa syAt kA artha zAyada yA saMbhAvanA nahIM hai / vaktA ke abhiprAya ke anusAra eka dharma pramukha hotA hai, taba dUsarA gauNa ho jAtA hai, isameM saMzaya aura mithyA jJAnoM kI kalpanA bhI nahIM hai| anyamatAvalambiyoM ne bhI anekAnta ko svIkAra kiyA hai, adhyAtma upaniSada meM bhI kahA hai bhinnApekSAyakatra, pitaputrAdi kalpanA / nityAnityAdyanekAnta stayeva na virotsyate // vaizeSika darzana meM kahA hai-saccAsat / yaccAnyavasadatastadasat / ' isa prakAra anya darzanoM meM bhI anekAnta kI siddhi milatI hai / hamako anekAnta dRSTi dvArA hI vastu grahaNa karanA cAhie / ekAnta dRSTi vastu tattva kA jJAna karAne meM asamartha hai / anekAnta kalyANakArI hai, aura yahI sarvadharma samabhAva meM kAraNarUpa siddha ho sakatA hai |iti||