Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ inivandha jaina darzana meM anekAnta jaina darzana ke bhavya prAsAda ke cAra mukhya stambha taraMgoM se taraMgita hotA huA ananta dharmAtmaka vastu haiM, unhIM ke AdhAra para yaha mahala TikA huA hai- kA suspaSTa pratipAdana karatA hai jisase samagra virodha CM (1) AcAra meM ahiMsA, (2) vicAroM meM anekAnta, upazAnta ho jAte haiN| isa virodha mathana karane 21 (3) vANI meM syAdvAda aura (4) samAja meM apari- vAle anekAnta ko AcArya amRtacandra ne namaskAra | grh| yadi ina cAroM meM se eka kI bhI kamI ho kiyA hai jAtI hai to jaina darzana kA prAsAda DagamagAne lagatA paramAgamasya bIja aA hai / hameM ina cAroM kI rakSA karanI cAhie / Aja ke niSiddha jAtyandha sindUra vidhAnam / / || yuga meM jaina darzana ke anuyAyiyoM meM isakI kamI sakala naya vilasitAnAM dekhI jAtI hai aura yaha kamI hI jaina dharma ke hrAsa virodhamathanaM namAmi anekAntam / / Dil kA kAraNa hai| buddhijIvI jaina dArzanikoM, aNu arthAt janmAndha puruSoM ke hasti vidhAna kA ( vratI-mahAvratiyoM tathA dharmazraddhAlu zrAvakoM kA dhyAna / niSedhaka samasta nayoM se vilasita vastu svabhAva ke isa ora jAnA cAhie ki hama anekAntI haiM vastu- virodha kA zAmaka uttama jaina zAsana kA bIja svarUpa ke jJAtA haiM phira kyoM paraspara vaimanasya bhAva anekAnta siddhAnta ko maiM (AcArya amRtacandra) nama-K rakhakara jhagar3ate haiN| skAra karatA huuN| ___ bhagavAna mahAvIra ne vastu ko aneka dharmAtmaka isI prakAra sanmati tarka ke kartA nyAyAvatAra ke batalAyA hai usa aneka dharmAtmaka vastu ko jAnane ke lie anekAnta dRSTi yA nayadRSTi kA pryog| lekhaka AcArya zrI siddhasena divAkara ne bhI anekAnta ko namaskAra kiyA haibatalAyA hai kyoMki aneka dharmAtmaka vastU kA parijA jJAna aneka dRSTiyoM arthAt vibhinna pahaluoM se hI jeNa viNA logassa vavahAro savvathA na nivvaie / nA ho sakatA hai / eka se nahIM / 'anta' zabda kA artha tassa bhuvaNekka guruNo Namo'NegaMtavAyassa // dharma hotA hai jisameM aneka dharma pAye jAyeM vaha -sanmati taka 3/68 anekAnta hai / isa anekAnta vicAradhArA ko syA- arthAt jisake binA loka kA vyavahAra sarvathA (RL dvAda kI nirdoSa bhASA se abhivyakta kiyA jAtA hai| nahIM cala sakatA usa tIna bhuvana ke ekamAtra guru jaba yaha anekAntavAda syAdvAda kI gaMgA meM bahatA anekAntavAda ko maiM namaskAra karatA huuN| hai taba kinAre ke mithyAvAdoM kA svataH nirasana ho isase siddha hotA hai ki yaha anekAntavAda jAtA hai / yaha vAda apanI alaukika nAnA nayoM kI samasta virodhoM ko zAnta karane vAlA, loka vyava 468 saptama khaNDa : vicAra-manthana 00 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private & Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Scoriandit hAra ko sucAru rUpa se calAne vAlA aura vastu- bhI anekAnta kA dyotaka athavA ekAnta dRSTi kA svarUpa kA saccA paricAyaka hai| isake jAne binA niSedhaka hai / isI kI puSTi meM AcArya vidyAnandI kA paga-paga para visaMvAda khar3e hote haiN| na kevala anya- ne kahA haivAdiyoM ke viruddha hI apitu apane svayaM ke vAdoM meM "syAditi zabdo'nekAntadyoti pratipattavyo" hI vivAda upasthita ho jAte haiM / isameM koI sandeha arthAt syAt zabda ko anekAnta kA dyotaka samajhanA | nahIM ki bhagavAna mahAvIra ke anuyAyiyoM meM bhI jo caahiye| svAmI akalaMka deva ne bhI syAvAda kA ||7G phirakAparastI, lar3AI-jhagar3e, khIMcatAna dekhane ko paryAya anekAnta ko hI batAyA hai aura batalAyA hai / milatI hai vaha isa anekAntavAda ko na samajhane ke ki yaha anekAnta sat asata, nityAnityAdi sarvathA kAraNa hI hai| ekAnta kA pratikSepa lakSaNa hai| "sadasannityAdi yaha anekAnta apekSAvAda ke nAma se bhI prakhyAta sarvathaikAntapratikSepalakSaNo'nekAntaH" arthAt sarvathA hai / mukhya aura gauNa vivakSA yA apekSA hI isakA ekAnta kA virodha karane vAlA anekAnta kathaJcit AdhAra hai| vastu ke eka-aneka, asti-nAsti, nitya- artha meM syAt zabda nipAta haianitya, tat-atat, sat-asat Adi dharma apekSA se "sarvathAtvaniSedhako'nekAntatA dyotakaH katha-mA hI kahe jA sakate haiM / vaktA kI icchA ke anusAra Jcidartha syAcchabdo nipAtaH" / samaMtabhadra ne bhI kahe jAte haiM / jJAnI ko usake abhiprAya ko jAnakara syAdvAda kA lakSaNa apane devAgamastotra meM kitanA hI vastu ko samajhane meM upayoga lagAnA caahie| sandara kiyA haibinA apekSA ke vastu kA sahI svarUpa nahIM kahA jA syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiM vRttaciddhidhi / sakatA hai aura na samajhA jA sakatA hai| AcArya saptabhaMganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // zrI umAsvAti ne : 'arpitAnarpita siddha:'-arthAt vaktA jaba eka dharma kA pratipAdana karatA hai to ___kahane kA tAtparya hai ki sabhI jainAcAryoM ne dasarA dharma gauNa kara detA hai aura jana sozako anekAnta evaM syAdvAda ko sarvathA ekAntavAda kA kahatA hai taba anya dharma ko gauNa kara detA hai / yahI khaNDana karane vAlA, vidhi niSedha ko batAne vAlA, vastu ke kathana kA krama hai aura yahI samajhane kaa| heyopAdeya ko samajhAne vAlA kahA hai| jaba taka hama paMcAdhyAyI kartA ne likhA hai isa anekAnta ko vyAvahArika nahIM kareMge aura mAtra zAstroM kI vastu hI rakheMge taba taka kalyANa nahIM ho syAdasti ca nAstIti ca nityamanityaM sakatA / jaise Ama kI apekSA AMvalA choTA hotA tvanakameka c| kintabera kI apekSA bar3A hotA hai| usI prakAra || tadatacceticatuSTayayugmairiva gumphitaM vastu / / ma manuSyatva kI apekSA rAjA aura raMka samAna hote haiM, arthAt syAt asti, syAt nAsti, syAt nitya, paNDita aura mUrkha samAna hote haiM kintu phira bhI syAt anitya, syAt eka, syAt aneka,syAt sat, unameM paraspara kitanA antara hotA hai / ise koI || syAt asat isa prakAra cAra yugaloM kI bhA~ti vastu inakAra nahIM kara sktaa| pitA-putrAdi ke nAte bhI IS | aneka dharmAtmaka hai| apekSAkRta kahe jAte haiN| isa prakAra yaha anekAnta |. isa prakAra anekAntavAda apekSAvAda kathaJcid- athavA apekSAvAda zAstroM meM hI nahIM, vyavahAra* vAda aura syAdvAda ye saba ekArthavAcI haiM / syAt paraka bhI siddha hotA hai| dravyadRSTi vastu ke dhrauvya ) kA artha kathaJcit arthAt kisI apekSA se hai / syAt rUpa kA dyotana karAtI hai to paryAyadRSTi usakI zabda vyAkaraNa ke anusAra avyaya hai, jisakA artha utpatti va vinAza kA jJAna karAtI hai / koI bhI BAEON saptama khaNDa : vicAra-manthana NEWS 250 sAdhvIratna kusamavatI abhinandana grantha open location International Private & Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastu mUla rUpa se sarvathA naSTa nahIM hotI, usakI paryAya hI naSTa hotI hai / jaise koI svarNAbhUSaNa hai, cAhe use kitanI hI bAra galAkara badala leM, badala jAyegA / Aja vaha kuNDala hai to kAlAntara meM usakA kaTaka banAyA jA sakegA phira kabhI anya AbhUSaNa bana jAyegA parantu vaha apane svarNapana se cyuta nahIM hogA isI bhA~ti vastu meM parivartana paryAyApekSA se hotA hai / dravya apekSA se nahIM / Aja jo gehU~ hai vahI ATA bana jAtA hai / phira vahI roTI bhojana, mala, khAda Adi nAnA paryAyoM ko dhAraNa karatA hai | itanA hone para bhI koI virodha nahIM AtA / usI prakAra anekAnta ke sahAre vastu ko samajhane meM koI virodha nahIM AtA / Aja koI dhanAdi ke hone se dhanADhya hai to kala vahI usake abhAva meM raMka ginA jAtA hai / Aja koI roga se rogI hai to kala vaha nirogI kahalAtA hai / jovana aura maraNa kA krama bhI isI prakAra hAnopAdAna ke mAdhyama se calatA rahatA hai / syAdvAdI anekAntavAdI kabhI bhI dukhI yA mAyUsa nahIM hotA / vaha vastu kA pariNamanazIlapanA bhalIbhAMti jAnatA hai / pariNamana ke abhAva meM vastutva dharma samApta ho jAtA hai / jo vyakti isako nahIM jAnatA vaha duHkhI hotA hai| saMyoga aura viyoga kA sahI svarUpa jise jJAta nahIM hai vaha ajJAnI iSTa vastu ke saMyoga meM harSa aura viyoga meM duHkhI hotA hai / jJAtA isase viparIta mAdhyastha bhAva dhAraNa karatA hai / isI viSaya para svAmI samantabhadra ne likhA haighaTamolisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka, pramoda mAdhyasthaM janoyAti sahetukam || ke arthAt jaise sone ke kalaza ko galAkara mukuTa banAyA gayA to kalazArthI ko duHkha hogA / mukuTa icchuka ko prasannatA hogI kintu jo mAtra svarNa hI cAhatA hai use na harSa hogA na viSAda / vaha madhyastha rahegA / isI prakAra loka meM vibhinna vAda apanI-apanI mAnyatA ko lekara upasthita hote koI zUnyavAdI hai to koI sadaizvaravAdI / koI dva eta 1 500 uja vAdI hai to koI advaita ko mAnate haiM / koI nityavAdI hai to koI sarvathA anityavAdI hai, kSaNika vAdI hai / anekAnta kA jJAtA kabhI inase vivAda nahIM karatA / vaha apane anekAnta se vastu ke asalI svarUpa ko samajhakara naya-vivakSA lagAtA hai aura sabhI ko svIkAra karatA hai ki vastu kathaJcit nitya bhI hai aura anitya bhI hai, eka bhI hai aneka bhI hai / dvaita bhI hai aura advaita bhI hai / vaha saba dazAoM meM 'bhI' se kAma letA hai 'hI' se nahIM / vaha kabhI nahIM kahegA ki vastu nitya hI hai, anitya hI hai, eka hI hai, aneka hI hai, ataH spaSTa hI hai ki anekAntadarzana samasta vAdoM ko milAkara vastu tatva ko nikhAratA hai / anekAntI jAnatA hai ki vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai / na kevala sAmAnya hai to na kevala vizeSa / na sarvathA bhAva svarUpa hai to na sarvathA abhAva rUpa / svAmI samantabhadra ne isI tathya ko yuktyanuzAsana meM kahA hai vyatIta sAmAnya vizeSavAdvizvAkhilApA'rtha vikalpazUnyam / khapuSpavatsyAdasadeva tatvaM prabuddha tatvAdbhavataH pareSAm // arthAt ekAntavAdiyoM kA tatva sAmAnya aura vizeSa bhAvoM se paraspara nirapekSa hone ke kAraNa 'kha' puSpavat asat hai kyoMki vaha bheda vyavasthA se zUnya hai / tatva na sarvathA sat svarUpa hI pratIta hotA hai| aura na asatsvarUpa hI, paraspara nirapekSa sat asat pratIti koTi meM nahIM AtA kintu vivakSAvazAt aneka dharmoM se mizrita huA tatva hI pratIti yogya hotA hai / kucha kahate haiM ki jo vastu asti rUpa hai vaha nAsti rUpa kaise ho sakatI hai ? isI ke sAtha ubhaya rUpa, anubhaya rUpa, vaktavya avyaktavya kaise ho sakatI hai ? isakA uttara isa prakAra diyA jA sakatA hai ki - ukta sAtoM bhaMga vidhi pratiSedha rUpa prazna hone para sahI sthiti meM siddha hote haiM / kahA bhI hai saptama khaNDa : vicAra manthana sAdhvIratna grantha rivate & Personal Use Only 06017 www.jainelibrarg
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ "praznavazAdekatra vastUni avirodhena vidhi prati- ke abhiprAya ke anusAra eka dharma pramukha hotA hai taba Sedha kalpanA sptbhNgii|" dUsarA gauNa ho jAtA hai| isameM saMzaya aura mithyA(1) syAdasti,(2) syAdanAsti, (3) syAdasti- jJAnoM kI kalpanA bhI nahIM hai / anya matAvalambiyoM * nAsti, (4) syAd avaktavya, (5) syAdasti ava ne bhI anekAntavAda ko svIkAra kiyA hai / adhyAtma ktavya, (6) syAnnAsti avaktavya, (7) syAdasti upaniSada meM bhI kahA hainAstiavaktavya / ye sAtoM bhaMga vidhi pratiSedha bhinnApekSAyathaikatra, pitRputrAdi kalpanA / TH kalpanA ke dvArA virodha rahita vastu meM ekatra rahate nityAnityAdyanekAnta, stathaiva na virotsyate / / hai aura prazna karane para jAne jAte haiM / vastu svadravya, vaizeSika darzana meM kahA hai-saccAsat / svakSetra, svakAla aura svabhAva kI apekSA astirUpa yaccAnyadasadastadasata / hai to paradravya, parakSatra, parakAla aura parabhAva ko isa prakAra anya darzanoM meM bhI anekAnta kI apekSA nAstirUpa hai| ukta sAta bhaMgoM meM 'syAt' siddhi milatI hai| hamako anekAntadRSTi dvArA hI zabda jAgarUka praharI banA huA hai jo eka dharma se vastu ko grahaNa karanA caahie| ekAntadRSTi vastu dUsare dharma ko milane nahIM detA, vaha vivakSita sabhI tatva kA jJAna karAne meM asamartha hai| anekAnta dharmoM ke adhikAroM kI pUrNa surakSA karatA hai / isa kalyANakArI hai, aura yahI sarva dharma samabhAva meM syAt kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai / vaktA kAraNarUpa siddha ho sakatA hai / __(zeSTha pRSTha 467 kA) hai, usakA sahI mUlyAMkana karanA bahuta hI kaThina hai deha ko prastuta kiyA jAya / jo nArI mAtA-bhaginIsAmAjika kadarthanAoM ke yantra meM pisI jAkara bhI putro jaise garimAmaya pada para pratiSThita rahI, jo ikSu kI taraha vaha sadA madhura mAdhurya luTAtI rahI satya aura zIla kI sAkSAtmUrti rahI, unako canda cAMdI ke Tukar3oM ke lobha meM phaMse hue insAna jisa nAriyo ! yuga kI pukAra hai / tumheM jAganA hai| rUpa meM prastuta kara rahe haiM, vaha hamArI saMskRti ke vAsanA ke daladala se tumheM mukta honA hai| tumhArA sAtha dhokhA hai / bhAratIya saMskRti meM nArI nArAgaurava isameM nahIM ki vijJApanoM meM tumhAre ardhanagna yaNI ke rUpa meM pratiSThita rahI hai| 0000 MarPAGxe saptama khaNDa : vicAra-manthana 501 0 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jairr Education Internationar S a drinatandDarsanelivonlya