Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ to o too to o jaina darzana aura Izvara kI parikalpanA DaoN0 mahAvIra sarana jaina [snAtakottara hindI va bhASA vijJAna vibhAga, jabalapura vizvavidyAlaya, jabalapura (ma0pra0)] isa vizAla pRthvI para jaba koI laghu mAnava sRSTi vidhAna, jIvoM kI utpatti tathA unake bhAgya kA nirmAtA Adi viSayoM para vicAra karane ke lie udyata hotA hai tathA sRSTi ke vividha jIvoM meM sukha-duHkha kI viSamatAe~ pAtA hai to jagata ke nirmAtA, pAlaka evaM saMhAraka kisI adRzya evaM parama zakti ke rUpa meM Izvara kI kalpanA karake, usI ko jIvoM kI utpatti evaM unake bhAgya vidhAna kA kAraNa mAnakara santoSa kara letA hai| isI bhAvanA se abhibhUta ho vaha isa prakAra kI vicAradhArA abhivyakta karatA hai ki jIvoM kA bhAgya Izvara ke hI adhIna hai, vahI vizva-niyaMtA hai, vahI unheM utpanna karatA hai, saMrakSaNa detA hai tathA unake bhAgya kA nirdhAraNa karatA hai| ina viSayoM para gaharAI se vicAra karane para aneka prazna utpanna hote haiM / kyA Izvara hI manuSya ke bhAgya kA nirmAtA hai ? kyA vahI usakA bhAgyavidhAtA hai ? yadi koI manuSya satkarma na kare to bhI kyA vaha usako anugraha se acchA phala de sakatA hai ? manuSya ke jitane karma haiM ve sabake saba kyA pUrvanirdhArita hai? usake isa jIvana ke karmoM kA usakI bhAvI niyati se kyA kisI prakAra koI sambandha nahIM hai ? manuSya IzvarAdhIna hokara hI kyA saba karma karatA hai yA usakI apanI svatantra katRtva zakti bhI hai jisake kAraNa vaha apanI nijI cetanA zakti ke kAraNa karmoM ke pravAha ko badala sakatA hai ? yadi Izvara hI bhAgya nirmAtA hotA taba to vaha manuSya ko binA karma ke hI svecchA se phala pradAna kara detA / yadi Izvara yaha kArya kara sakatA hotA to manuSya ke puruSArtha, dharma, AcaraNa, tyAga evaM tapasyAmUlaka jIvana vyavahAra kI sArthakatA hI samApta ho jaatii| yadi jIva IzvarAdhIna hI hokara karma karatA hotA to isa saMsAra meM duHkha evaM pIr3A kA abhAva hotaa| hama dekhate haiM ki isa saMsAra meM manuSya aneka kaSToM ko bhogatA hai / yadi Izvara yA paramAtmA ko hI nirmAtA, niyaMtA evaM bhAgya vidhAtA mAnA jAve to isake artha hote haiM ki Izvara itanA para pIr3AzIla hai ki vaha aise karma karAtA hai jisase adhikAMza jIvoM ko duHkha prApta hotA hai / nizcaya hI koI bhI parapIr3AzIla svarUpa kI kalpanA nahIM karanA caahegaa| isa sthiti meM jIva meM karmoM ko karane mAnanI par3atI hai| vyakti Izvara kI kI svAtantrya zakti yaha jijJAsA zeSa raha jAtI hai ki karmoM ko sampAdita karane kI zakti yA puruSArtha kI svIkRti mAnane ke anantara kyA paramAtmA karmoM ke phala kA vibhAjana eka nyAyAdhIza ke rUpa meM karatA hai athavA karmAnusAra phala prApti hotI hai| dUsare zabdoM meM phalodbhoga meM paramAtmA kA avalambana aMgIkAra karanA Avazyaka hai athavA nahIM ? tArkika dRSTi se yadi vicAra kareM to Izvara ko niyAmaka evaM pApa-puNya kA phala dene vAlA mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai| kAraNa kArya ke siddhAnta ke AdhAra para vizva kI samasta ghaTanAoM kI tArkika vyAkhyA karanA sambhava hai / yadi aisA na hotA to prakRti ke niyamoM kI koI bhI vaijJAnika zodha sambhava na ho pAtI / .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana aura Izvara kI parikalpanA 207 yaha tarka diyA jA sakatA hai ki izvara ne hI prakRti ke niyamoM kI avadhAraNA kI hai| inhIM ke kAraNa jIva sAsAMrika kArya-prapaMca karatA hai| isakA uttara yaha hai ki yadi Izvara ke dvArA hI prakRti ke niyamoM kI avadhAraNA huI hotI to usameM jAgatika kArya-prapaMcoM meM parivartana karane kI bhI zakti hotI / hama dekha cuke haiM ki yaha satya nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadi aisA hotA to paramakaruNa Izvara ke dvArA nirdhArita saMsAra ke jIvoM ke jIvana meM kiMcit bhI duHkha, azAnti, kleza nahIM hotaa| yadi hama Izvara kI kalpanA prazAnta, paripUrNa, rAga-dveSarahita, mohavihIna, vItarAgI, AnandaparipUrNa rUpa se karate haiM to bhI use phala meM hastakSepa karane vAlA nahIM mAnA jA sktaa| usa sthiti meM vaha rAga, dveSa tathA moha Adi durbalatAoM se parAbhUta ho jAvegA / yadi jIva svecchAnusAra evaM sAmarthyAnukUla karma karane meM svatantra hai, usameM paramAtmA ke sahayoga kI koI AvazyakatA nahIM hai tathA vaha apane hI karmoM kA pariNAma bhogatA hai, phala pradAtA bhI dUsarA koI nahIM hai to kyA unakI utpatti evaM vinAza ke hetu rUpa meM kisI parama zakti kI kalpanA karanA Avazyaka hai ? isI prakAra kyA sRSTi-vidhAna ke lie bhI kisI paramazakti kI kalpanA Avazyaka hai ? yadi nahIM to phira paramAtmA yA Izvara kI parikalpanA kI kyA sArthakatA hai ? kartAvAdI sampradAya padArtha kA tathA usake pariNamana kA kartA (utpattikartA, pAlanakartA tathA vinAzakartA) Izvara ko mAnate haiN| isa vicAradhArA ke dArzanikoM ne Izvara kI parikalpanA sampUrNa brahmANDa kI parama zakti ke rUpa meM kI hai jo vizva kA kartA tathA niyAmaka hai tathA samasta prANiyoM ke bhAgya kA vidhAtA hai| isake viparIta cArvAka, nirIzvara sAMkhya, mImAMsaka, bauddha evaM jaina ityAdi dArzanika paramAtmA ke astitva meM vizvAsa nahIM karate haiN| vaizeSika darzana bhI mUlataH IzvaravAdI nahIM hai| bhAratIya darzanoM meM nAstika darzana to Izvara kI satA meM vizvAsa nahIM karate, zeSa SaDdarzanoM meM prAcInatama darzana sAMkhya haiM / isakA paravartI dArzanikoM para prabhAva par3A hai| isa dRSTi se sAMkhya darzana ke IzvaravAda kI mImAMsA Avazyaka hai| sAMkhya darzana meM do prameya mAne gaye haiM (1) puruSa, (2) prakRti / ' puruSa cetana hai, sAkSI hai, kevala hai, madhyastha hai, draSTA hai aura akartA hai / prakRti jar3a hai, kriyAzIla hai aura mahat se lekara dharaNi paryanta sampUrNa tattvoM kI janmadAtrI hai, triguNAtmikA hai, sRSTi kI utpAdikA hai, aja evaM anAdi hai tathA zAzvata evaM avinAzI hai / 2 IzvarakRSNa kI sAMkhyakArikAoM meM Izvara, paramAtmA, bhagavAna yA paramezvara kI koI kalpanA nahIM kI gayI hai| kapila dvArA praNIta sAMkhya sUtroM meM, IzvarAsiddhaH (Izvara kI aziddhi hone se) sUtra upasthApita karake Izvara ke viSaya meM aneka tarkoM ko prastuta kiyA gayA hai| yahA~ pramukha tarkoM kI mImAMsA kI jaavegii| 1. kusumavaccamaNi' sUtra ke AdhAra para sthApanA kI gayI hai ki jisa prakAra zuddha sphaTikamaNi meM lAla phUla kA pratibimba par3atA hai usI prakAra asaMga, nirvikAra, akartA puruSa ke samparka meM prakRti ke sAtha-sAtha rahane se usameM usa akartA puruSa kA pratibimba par3atA hai| isase jIvAtmAoM ke adRSTa karma saMskAra phalonmukhI ho jAte haiM tathA sRSTi pravRtta hotI hai| yaha sthApanA ThIka nahIM hai / isake anusAra cetana jIvAtmAoM ko pahale prakRti meM lIna rahane kI kalpanA karanI par3egI tathA unheM prakRti se utpanna mAnane para jar3a ko cetana kA kAraNa mAnanA pdd'egaa| isake atirikta yadi adRSTa karma saMskAra phala pradAna karate haiM to phira paramAtmA ke sahakAra kI kyA AvazyakatA hai ? 2. akAryatvepitadyogaH pAravazyAt sUtra ke AdhAra para sthApanA kI gaI hai ki prakRti kAraNa rUpa hai, kArya nahIM hai| ananta, vibhu jIvAtmA puruSoM 1. sAMkhya tatva kaumudI, kArikA 18, 16. 2. vahI, kArikA, 11, 12, 14. 3. sAMkhya sUtra 35, prakAza 2 / 4. sAMkhya sUtra 55, prakAza 3 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa .-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-....................................... ke adRSTa karma saMskAra sahita sarva saMskAra prakRti meM lIna rahatA hai| cUMki prakRti jar3a hai ataeva sRSTi ke lie usameM puruSa ke yoga kI AvazyakatA hotI hai, yaha tarka bhI saMgata nahIM hai / hAiDrojana ke do evaM AksIjana ke eka paramANu ke saMyoga se jala bana jAtA hai / isameM paramAtmA ke sahakAra kI anivAryatA dRSTigata nahIM hotii| yadi sarva cetana puruSoM kA sarvAtIta puruSottama meM lIna hokara sRSTi ke samaya utpanna honA mAnA jAye to bIjAMkura nyAya se sarvAtIta puruSottama sahita samasta jIvAtmAoM kI utpati nAza kI doSApatti karatI hai| 3. eka sthApanA yaha hai ki paramAtmA sarvavit evaM sarvakartA hai aura vaha prakRti se ayaskAnvat (cumbaka sadRzya) sRSTi karatA hai| vaha preraka mAtra hai| yadi isa sthApanA ko mAnA jAye to paramAtmA ko asaMga, nirguNa, nirlipta, nirIha kaise mAnA jA sakatA hai ? jisa prakAra senA kI jaya evaM parAjaya kA Aropa rAjA para kiyA jAtA hai usI prakAra prakRti ke kriyAkalApoM kA mithyA Aropa paramAtmA para kiyA jAtA hai / tattvataH paramAtmA kartA nahIM hai prakRti hI darpaNavat usake pratibimba ko prApta karake sRSTi vidhAna meM pravRtta hotI hai / sRSTi vidhAna meM prakRti kI pravRtti tarkasaMgata hai kintu puruSAdhyAsa kI siddhi ke lie puruSa pratibimba kI kalpanA vyartha pratIta hotI hai| alipta kartA kI zakti se mAyArUpa prakRti kA zaktimAna banakara jagata kI sRSTi karanA saMgata nahIM hai / yuddha meM rAjA senA sahita svayaM lar3atA hai athavA yuddha evaM vijaya ke lie samasta udyama karatA hai| isa sthiti meM rAjA ko akartA nahIM kahA jA sktaa| cetana, sUkSma, nirvikalpa, nirvikAra, nirAkAra kA acetana, sthUla, AzAvikalpoM se vyApta, savikAra evaM sAkAra prakRti jaisI pUrNa viparIta prakRti kA saMyoga sambhava nahIM hai / jIvAtmA kA prakRti se sambandha bandhana ke kAraNa hai kintu kyA paramAtmA jaisI parikalpanA ko bhI bandhanagrasta mAnA jA sakatA hai jisase usakA azAnta evaM jar3a svabhAvI prakRti se sambandha kiyA jA sake / niSkAma paramAtmA meM sa STi kI icchA kyoM ? pUrNa se apUrNa kI utpatti kaisI ? Ananda svarUpa meM nirAnanda kI sRSTi kaisI ? jisakI sabhI icchAyeM pUrNa haiM, jo AptakAma hai usameM sRSTi-racanA kI icchA kaisI? isa prakAra IzvaropapAdita sRSTi kI anuprasannatA siddha hotI hai| karttAvAdI dArzanika ne vizva sraSTA kI parikalpanA isa sAdRzya para kI hai ki jisa prakAra kumhAra ghar3A banAtA hai usI prakAra Izvara saMsAra kA nirmANa karatA hai| binA banAne vAle ke ghar3A nahIM bana sakatA / sampUrNa vizva kA bhI isI prakAra kisI ne nirmANa kiyA hai / yaha sAdRzya ThIka nahIM hai / yadi hama isa tarka ke AdhAra para calate haiM, ki pratyeka vastu, padArtha yA dravya kA koI na koI nirmAtA honA jarUrI hai to phira prazna upasthita hotA hai ki isa jagata ke nirmAtA paramAtmA kA bhI koI nirmAtA hogA aura isa prakAra yaha cakra calatA jAyegA / antata: isakA uttara nahIM diyA jA sakatA / kumhAra bhI ghar3e ko svayaM nahIM bnaataa| vaha miTTI Adi padArthoM ko sammilita kara unheM eka vizeSa rUpa pradAna kara detA hai| yadi brahma se sRSTi vidhAna isa AdhAra para mAnA jAtA hai ki brahma apane meM se jagata ke AkAra banakara Apa hI krIr3A karatA hai taba pRthvI Adi jar3a ke anurUpa brahma ko bhI jar3a mAnanA par3egA athavA brahma ko cetana mAnane para pRthvI Adi ko cetana mAnanA pdd'egaa| yadi brahma ne sRSTi vidhAna kiyA hai to isakA artha yaha hai ki sRSTi vidhAna ke pUrva kevala brahma kA astitva mAnanA pdd'egaa| isI AdhAra para zUnyavAdI kahate haiM ki sRSTi ke pUrva zUnya thA, anta meM zUnya hogA, vartamAna padArtha kA abhAva hokara zUnya ho jAvegA tathA zaMkara vedAMtI brahma ko vizva ke janma, sthiti aura saMhAra kA kAraNa mAnate 1. sAMkhya sUtra, 56, 57, prakAza 3 / 2. vahI, 58, prakAza 3 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana aura Izvara kI parikalpanA 206 . -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. hue bhI' jagata ko svapna evaM mAyAra cita nagara ke samAna pUrNatayA mithyA evaM asatya mAnate haiN| kyA sRSTi vidhAna kA kAraNa paramAtmA hI hai ? kyA sRSTi kI Adi meM jagata na thA, kevala brahma thA tathA isakA astitva kyA zUnya ho jAvegA? Adi ke sambandha meM vicAra karate samaya prazna upasthita hote haiM ki sRSTi kI sattA satya hai yA mithyA hai, nitya hai yA anitya hai ? jar3a hai yA cetana hai ? yadi paramAtmA se sRSTi vidhAna mAnA jAtA hai to paramAtmA kI cetana rUpa parikalpanA ke anusAra pRthvI Adi ko bhI cetana mAnanA par3egA athavA pRthvI Adi ke anurUpa parama tmA ko jar3a mAnanA par3egA / satya svarUpa brahma se jagata kI utpatti mAnane para brahma kA kArya asatya kaise ho sakatA hai ? yadi jagata kI sattA satya hai to usakA abhAva kaisA? jagata ko svapna evaM mAyAracita gandharvanagara ke samAna pUrNatayA mithyA evaM asatya mAnanA kyA saMgata hai? kyA jagata ko mAyA ke vivartarUpa meM svIkAra kara rajju meM sarpa athavA sIpa meM rajata kI bhA~ti kalpita mAnA jA sakatA hai ? kalpanA guNa hai| guNa tathA dradhya kI pRthakatA nahIM ho sakatI / svapna binA dekhe yA sune nahIM AtA / satya padArthoM ke sAkSAt sambandha se vAsanArUpa jJAna AtmA meM sthita hotA hai| svapna meM unhIM kA pratyakSaNa hotA hai| svapna aura suSupti meM bAhya padArthoM kA ajJAna mAtra hotA hai, abhAva nhiiN| isa kAraNa jagata ko anitya bhI nahIM mAnA jA sakatA / jaba kalpanA kA kartA nitya hai to usakI kalpanA bhI nitya honI cAhie anyathA vaha bhI anitya huA / jaise suSupti meM bAhya padArthoM ke jJAna ke abhAva meM bhI bAhya padArtha vidyamAna rahate haiM vaise hI pralaya meM bhI jagata ke bAhya rUpa ke jJAna ke abhAva meM bhI dravya vartamAna rahate haiN| koyalA ko jitanA cAhe jalAve, vaha rAkha bana jAtA hai, usakA bAhya rUpa naSTa ho jAtA hai kintu koyalA meM jo dravya tattva hai vaha sarvathA naSTa kabhI nahIM ho sktaa| vizva jina jIvoM (cetanAoM) evaM pudgala (padArthoM) kA samuccaya hai ve tattvataH avinAzI evaM Antarika hai| isa kAraNa jagata ko mithyA svapnavat evaM zUnya nahIM mAnA jA sakatA / kisI bhI navIna padArtha kI utpatti nahIM hotii| kisI bhI prayoga se naye jIva athavA nae paramANu kI utpatti nahIM ho sktii| padArtha meM apanI avasthAoM kA rUpAntara hotA hai| isa prakAra isa brahmANDa ke pratyeka mUla tattva kI apanI mUla prakRti hai| kArya-kAraNa ke niyama ke AdhAra para pratyeka mUla tattva apane guNAnusAra bAhya sthitiyoM meM pratitriyAe~ karatA hai| isa kAraNa jagata mithyA nahIM hai| saMsAra ke padArtha avinAzI haiM isa kAraNa vizva ko svapnavat nahIM mAnA jA sktaa| brahmANDa ke upAdAna yA tattva ananta, Antarika evaM avinAzI hone ke kAraNa anirmita hai| zUnya se kisI vastu kA nirmANa nahIM hotaa| zUnya se jagata mAnane para jagata kA astitva sthApita nahIM kiyA jA sktaa| jo vastu hai usakA abhAva kabhI nahIM hai| isa prakAra jagata satya hai tathA usakA zUnya se sadbhAva sambhava nahIM hai| isa prakAra jagata ko anAdi-ananta mAnanA tarkasaMgata hai| vijJAna kA bhI yaha siddhAnta hai ki padArtha avinAzI hai| vaha aise tattvoM kA samAhAra hai jinakA eka nizcita sImA ke Age vizleSaNa nahIM kiyA jA sakatA / aba prazna zeSa raha jAtA hai ki kyA paramAtmA yA Izvara ko samasta jIvoM ke aMzI rUpa se svIkAra kara jIvoM ko paramAtmA ke aMza rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai ? AtmAvAdI dArzanika AtmA ko avinAzI mAnate haiN| zrImadbhagavatgItA meM bhI isI prakAra kI vicAraNA kA pratipAdana huA hai / yaha jIvAtmA na kabhI utpanna hotA hai, na kabhI maratA hai, na kabhI utpanna hokara abhAva ko prApta hotA hai, apitu yaha ajanmA hai, nitya hai, zAzvata hai, purAtana hai, aura zarIra kA nAza hone para bhI naSTa nahIM hotaa| isa jIvAtmA ko avinAzI nitya, aja aura avyaya samajhanA caahie| jaise manuSya jIrNa vastroM kA tyAga karake navIna vastroM ko dhAraNa kara letA hai, vaise hI yaha jIvAtmA purAne zarIroM ko chor3akara navIna zarIroM ko grahaNa karatA rahatA hai / ise na to zastra kATa sakate haiM. na agni jalA sakatI hai, na jala bhigo sakatA hai aura na vAyu sukhA sakatI 1. taittiriiyopnissd3|1, 316 aura brahmasUtra 1 / 112 para zAMkara bhASya / 2. (ka) brahmasUtra 2 / 1 / 14, 2 / 2 / 26 (kha) viveka cUr3AmaNi 140, 142 (ga) vedAMtasAra, pR0 8 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa' hai| yaha acchedya, adAhya evaM azoSya hone ke kAraNa nitya, sarvagata, sthira, acala evaM sanAtana hai| isa dRSTi se kisI ko AtmA kA kartA svIkAra nahIM kara skte| yadi AtmA avinAzI hai to usake nirmANa yA utpatti kI kalpanA nahIM kI jA sktii| isakA kAraNa yaha hai ki yaha sambhava nahIM ki koI vastu nimita ho kintu usakA vinAza na ho / isa kAraNa jIva hI kartA tathA bhoktA hai / karmAnusAra aneka rUpa dhAraNa karatA rahatA hai|' jaina darzana kI bhA~ti cArvAka, nirIzvara sAMkhya, mImAMsaka evaM bauddha ityAdi bhI Izvara ke astitva meM vizvAsa nahIM karate / nyAya eva vaizeSika darzana mUlataH IzvaravAdI pratIta nahIM hote| vaizeSika sUtroM meM Izvara kA kahIM ullekha nahIM hai / nyAya sUtroM meM kathaMcit hai| ina darzanoM meM paramANu ko hI sabase sUkSma aura nitya prAkRtika mUla tattva mAnA gayA hai| sRSTi kI utpatti paramANuvAda siddhAnta ke AdhAra para mAnI gayI hai| do paramANuoM ke yoga se dvayaNuka, tIna dvayaNukoM ke yoga se tryaNuka, cAra tryaNukoM se caturaNuka aura caturaNukoM ke yoga se anya sthUla padArthoM kI sRSTi mAnI gayI hai| jIvAtmA ko agu, cetana, vibhu tayA nitya Adi kahA gayA hai| isa prakAra vaizeSika darzana meM paramANu ko mUla tattva mAnane ke kAraNa Izvara yA paramAtmA zakti ko svIkAra nahIM kiyA gayA / nyAya meM sUtrakAla meM IzvaravAda atyanta kSINaprAya thA / bhASyakAroM ne hI IzvaravAda kI sthApanA para vizeSa bala diyaa| AtmA ko hI - do bhAgoM meM vibhAjita kara diyA gayA, jIvAtmA evaM paramAtmA / jJAnAdhikaraNamAtmA / sa dvividhaH jIvAtmA paramAtmA ceti / tatrezvaraH sarvajJaH paramAtmA eka eva sukha duHkhAdi rahita: jIvAtmA prati zarIraM bhinnovibhunityazca / isa dRSTi se AtmA hI kendra bindu hai jisa para Age calakara paramAtmA kA bhavya prAsAda nirmita kiyA gyaa| AtmA ko hI brahma rUpa meM svIkAra karane kI vicAradhArA vaidika evaM upaniSad yuga meM bhI thii| 'prajJAne brahma,' 'ahaM brahmAsmi,' 'tattvamasi,' 'ayamAtmA brahma' jaise sUtra vAkya isake pramANa haiN| brahma prakRSTa jJAnasvarUpa hai / yahI lakSaNa AtmA kA hai / maiM brahma hU~, tU brahma hI hai, merI AtmA hI brahma hai, Adi vAkyoM meM AtmA evaM brahma paryAya rUpa meM prayukta hai| pataMjali ne Izvara para bala na dete hue AtmasvarUpa meM avasthAna ko hI parama lakSya, yoga yA kavalya mAnA hai| jaina darzana bhI puruSa vizeSa (Izvara) meM vizvAsa nahIM krtaa| pratyeka jIvAtmA meM paramAtmA banane kI zakti kA udghoSa karatA hai| dravya kI dRSTi se AtmA aura paramAtmA meM koI antara nahIM hai| donoM kA antara avasthAgata arthAt paryAyagata hai| jIvAtmA zarIra evaM karmoM kI upAdhi se yukta hokara saMsArI ho jAtA hai| muktajIva trikAla zuddha nitya niraMjana paramAtmA hai / jisa prakAra yaha AtmA rAga-dveSa dvArA karmoM kA upArjana karatI hai aura samaya para una karmoM kA vipAka phala bhogatI hai, usI prakAra yaha AtmA sarvakarmoM kA nAza kara siddha loka meM siddha pada ko prApta karatI hai| 1. gItA 2 / 20-24 evaM 2 / 51 para zAMkara bhASya / 2. (ka) brahmasUtra 2 / 3 / 33-36 (kha) zvetAzvataropaniSad, 4 / 6 / (ga) IzopaniSad 3 / 3. tarkabhASA, pR0 108 / 4. vahI, pR0 181 5. vahI, pR0 152-153. 6. tarka saMgraha, khaNDa eka / 7. jahA rAgeNa kaDANa kammANaM, pAvago phlvivaago| jaha ya parihINakammA, siddha siddhAlayamuveMti ||-auppaatik sUtra, 35. - 0
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana aura Izvara kI parikalpanA 211 AtmA deva-devAlaya meM nahIM hai, pASANa kI pratimA meM bhI nahIM hai, lepa tathA mUrti meM bhI nahIM hai / vaha deva akSaya avinAzI hai, karma phala se rahita hai, jJAna se pUrNa hai, samabhAva meM sthita hai|' jaisA karmarahita, kevalajJAnAdi se yukta prakaTa kArya samayasAra siddha paramAtmA parama ArAdhya deva mukti meM rahatA hai vaisA hI saba lakSaNoM se yukta zakti rUpa kAraNa paramAtmA isa deha meM rahatA hai| tU siddha bhagavAn aura apane meM bheda mata kara / he puruSa ! tU apane Apa kA nigraha kara, svayaM ke nigraha se hI tU samasta duHkhoM se mukta ho jaayegaa| he jIva ! deha kA jarA-maraNa dekhakara bhaya mata kara / jo ajara amara parama brahma hai use hI apanA mAna / jaina darzana ke anusAra pratyeka jIva kA lakSya parabrahmatva arthAt zuddha AtmasvarUpa ko prApta karanA hai / jo paramAtmA hai vahI maiM hU~ aura jo maiM hU~ vahI paramAtmA hai| isa prakAra maiM hI svayaM apanA upAsya hU~ / anya koI merA upAsya nahIM hai| jo vyavahAradRSTi se deha rUpI devAlaya meM nivAsa karatA hai aura paramArthata: deha se bhinna hai vaha merA upAsyadeva anAdi ananta hai / vaha kevalajJAna svabhAvI hai| ni:saMdeha vahI acalita svarUpa kAraNa paramAtmA hai| kAraNa-paramAtmAsvarUpa isa paramatattva kI upAsanA karane se yaha karmopAdhiyukta jIvAtmA hI paramAtmA ho jAtA hai jisa prakAra bAMsa kA vRkSa apane ko apane se ragar3a kara svayaM agni rUpa ho jAtA hai| usa paramAtmA ko jaba kevalajJAna utpanna hotA hai, yoga nirodha ke dvArA samasta karma naSTa ho jAte haiM, jaba vaha loka zikhara para siddhAlaya meM jA basatA hai taba usameM hI vaha kAraNa-paramAtmA vyakta ho jAtA hai| jaina darzana kI sRSTi vyavasthA ke sambandha meM Izvara kI kartRtva zakti kA niSedha tathA sarvavyApaka eka paramAtmA ke sthAna para pratyeka jIva kA mukta ho jAne para kArya-paramAtmA bana jAne sambandhI vicAradhArA kA prabhAva paravartI dArzanika sampradAyoM para par3A hai| vastutaH svabhAva evaM karma ina do zaktiyoM ke atirikta zarIra, indriya evaM jagata ke kAraNa rUpa meM Izvara nAmaka kisI anya sattA kI kalpanA vyartha hai| 1. deu Na devale Navi silae Navi lippaI Navi citti / akhau NiraMjaNu NANamau siu saMThiya samaciti ||--prmaatmprkaash, 123. 2. hau Nimmalu NANamau siddhihi Nivasai deu / tehau Nivasai vabhuM paru deha haM maM kari peu ||-prmaatmprkaash, 26. 3. purisA ! attANameva abhiNigijjha, evaM dukkhA pamokkhasi |-aacaaraagN 3 / 3 / 116. 4. deha ho pikkhivi jaramaraNu mA bhau jIva karehi / jo ajarAmaru baMbhu paruso ApANa murohi ||-paahudd dohA 1 / 33. (muni rAmasiMha) 5. yaH paramAtmA sa evAhaM yo'haM sa paramastataH / ahameva mayopAsyo, nAnyaH kazciditi sthitiH ||-smaadhishtk, 31 (pUjyapAda) 6. deha devali jo vasaI deu aNAi aNaMtu / kevalaNANaphuraMtataNu, so paramappu NibhaMtu ||-prmaatmprkaash 1133 (yogIndu deva) upAsyamAnamevAtmA jAyate paramo'thavA / mathitvAtmAnamAtvamaiva jAyate gniryathA truH||-smaadhishtk (pUjyapAda) 8. jJAnaM kevalasaMjJa yoganirodha: samagrakarmahatiH / siddhinivAsazca yadA, paramAtmA syAttadA vyaktaH ||-adhyaatm sAra 20124 (upAdhyAya yazovijaya) 6. tadanukaraNa bhuvanAdau nimitta kAraNatvAdIzvarasya na caitad siddhyaH |-aapt parIkSA 1151 /