Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-darzana : Astika-darzana manuSya jaba sAmpradAyikatA ke raMga meM raMga kara apane mata kA samarthana aura dUsare matoM kA khaNDana karane lagatA hai, taba vaha kabhI-kabhI bahuta bhayaMkara rUpa dhAraNa kara letA hai| kisI viSaya meM matabheda honA utanA burA nahIM hai, jitanA ki matabheda meM ghRNA kA jahara bhara jaanaa| bhAratavarSa meM yaha sAmpradAyika matabheda itanA ugra, kaTu evaM viSAkta ho gayA hai ki Aja hamArI akhaNDa rASTrIyatA bhI isake kAraNa chinna-bhinna ho rahI hai| hindU, musalamAnoM ko mleccha kahate haiM aura musalamAna, hinduoM ko kAphira kahate haiN| isI prakAra kucha mahAnubhAva jaina-dharma ko bhI nAstika kahate haiN| matalaba yaha ki jisake mana meM jo AtA hai, vahI A~kha banda karake apane virodhI sampradAya ko kaha DAlatA hai| isa bAta kA jarA bhI vicAra nahIM kiyA jAtA ki maiM jo kucha kaha rahA hU~, vaha kahA~ taka satya hai ? isakA kyA pariNAma nikalegA? kisI para mithyA doSAropaNa karanA tathA kisI ke prati ghRNA kA vAtAvaraNa phailAnA anucita hI nahIM, balki eka naitika aparAdha bhI hai| kyA jaina-dharma nAstika hai? jaina-dharma pUrNata: pAstika-dharma hai| use nAstika-dharma kahanA, sarvathA asaMgata hai| na to yaha kathana tarka-saMgata hai aura na satya hai| pUrNataH kapola-kalpita hai| bhArata ke kucha loga jaina-dharma ko nAstika kyoM kahane lage. isake pIche eka lambA itihAsa hai| brAhmaNa dharma meM jaba yajJa-yAga Adi kA pracAra huA aura dharma ke nAma para dIna-hIna mUka pazuoM kI hiMsA prArambha huI, taba bhagavAn mahAvIra ne isa aMdha-vizvAsa aura yajJIya hiMsA kA joradAra virodha kiyaa| yajJa-yAga Adi ke samarthana meM AdhAra-bhUta grantha veda the, ataH hiMsA kA samarthana karanevAle vedoM ko bhI aprAmANika siddha kiyA gyaa| isa para kucha matAgrahI brAhmaNoM meM bar3A kSobha phailaa| ve mana-hI-mana jhujhalA utthe| jaina-dharma kI akATya tarkoM kA to koI uttara diyA nahIM gayA, ulaTe yaha kaha kara zora macAyA jAne lagA ki jo vedoM ko nahIM mAnate haiM, jo vedoM kI nindA karate haiM, ve nAstika hai-'nAstiko ved-nindkH|' taba se lekara Aja taka jaina-dharma para yahI AkSepa lagAyA jA rahA hai| tarka kA uttara tarka se na dekara gAlI-galauja karanA, to spaSTa hI durAgraha aura sAmpradAyika abhiniveza hai| koI bhI taTastha prabuddha vicAraka kaha sakatA hai, yaha satya ke nirNaya karane kI kasauTI kadApi nahIM hai| vaidika-dharmAvalambI jaina-dharma ko veda-nindaka hone ke kAraNa yadi nAstika kaha sakate haiM, to phira jaina bhI vaidika-dharma ko jaina-nindaka hone ke kAraNa nAstika kaha sakate haiM--'nAstiko jaina-nindakaH / parantu yaha koI acchA mArga nahIM hai / yaha kauna-sA tarka hai ki brAhmaNa-dharma ke granthoM ko na mAnanevAlA nAstika kahalAe aura jaina-dharma ke granthoM ko na mAnane vAlA nAstika na kahalAe? saca to yaha hai ki koI bhI dharma apane se viruddha kisI anya dharma ke granthoM ko na mAnane mAtra se nAstika nahIM kahalA sktaa| yadi aisA hai, to phira vizva ke sabhI dharma nAstika ho jAe~ge, kyoMki yaha pratyakSa siddha hai ki sabhI dharma kriyA-kANDa Adi ke rUpa meM kahIM na kahIM eka-dUsare ke paraspara virodhI haiN| duHkha hai, Aja ke pragatizIla-yuga meM bhI ina thothI dalIloM jaina-darzanaH prAstika-darzana 81 Jain Education Intemational
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ se kAma liyA jA rahA hai aura vyartha hI satya kI hatyA karake eka-dUsare ko nAstika kahA jA vedoM kA virodha kyoM? ___jaina-dharma ko vedoM se koI dveSa nahIM hai| vaha kisI prakAra kI dveSa buddhivaza vedoM kA virodha nahIM karatA hai| jaina-dharma jaisA samabhAva kA pakSapAtI dharma bhalA kyoM kisI kI nindA karegA? vaha to virodhI se virodhI ke satya ko bhI mastaka jhukA kara svIkAra karane ke lie taiyAra hai| Apa kaheMge, phira vedoM kA virodha kyoM kiyA jAtA hai ? vedoM kA virodha isIlie kiyA jAtA hai ki vedoM meM ajamedha, azvamedha Adi hiMsAmaya yajJoM kA vidhAna hai aura jaina-dharma hiMsA kA spaSTa virodhI hai| ata: jaina-dharma, dharma ke nAma para kie jAnevAle nirIha pazuoM kA vadha to talavAroM kI chAyA ke nIce bhI sahana nahIM kara sktaa| kyA jaina paramAtmA ko nahIM mAnate ? jaina-dharma ko nAstika kahane ke lie Ajakala eka aura kAraNa batAyA jAtA hai| vaha kAraNa bilkula hI besira-paira kA hai, nirAdhAra hai| loga kahate haiM ki 'jaina-dharma paramAtmA ko nahIM mAnatA, isalie nAstika hai|' lekina prazna yaha hai ki yaha kaise patA calA ki jaina-dharma paramAtmA ko nahIM mAnatA? paramAtmA ke sambandha meM jana-dharma kI apanI eka nizcita mAnyatA hai / vaha yaha ki jo prAtmA rAga-dveSa se sarvathA rahita ho, janma-maraNa se sarvathA mukta ho, kevalajJAna aura kevaladarzana ko prApta kara cukI ho, na zarIra ho, na indriyA~ hoM, na karma ho, na karmaphala ho--vaha ajara, amara, siddha, buddha, mukta prAtmA hI paramAtmA hai| jaina-dharma isa prakAra ke vItarAga-prAtmA ko paramAtmA mAnatA hai| vaha pratyeka prAtmA meM isI parama-prakAza ko chupA huA dekhatA hai| kahatA hai ki hara koI sAdhaka vItarAga-bhAva kI upAsanA ke dvArA paramAtmA kA pada pA sakatA hai| isa spaSTIkaraNa ke bAda bhI yaha socA jA sakatA hai ki jaina-dharma paramAtmA ko kaise nahIM mAnatA hai ? vaidika-dharmAvalambI vicAraka kahate haiM ki 'paramAtmA kA jaisA svarUpa hama mAnate haiM, vaisA jaina-dharma nahIM mAnatA, isalie nAstika hai|' yaha tarka nahIM, matAgraha hai| jinheM ve Astika kahate haiM, ve loga bhI paramAtmA ke svarUpa ke sambandha meM kahA~ ekamata haiM ? musalamAna khudA kA svarUpa kucha aura hI batAte haiM, IsAI kucha aura hii| vaidika-dharma meM bhI sanAtana-dharma kA Izvara aura hai, prAya-samAja kA Izvara aura hai| sanAtana-dhamakA Izvara avatAra dhAraNa kara sakatA hai, parantu prArtha-samAja kA Izvara avatAra dhAraNa nahIM kara sktaa| aba kahie kauna Astika hai aura kauna nAstika ? sirpha paramAtmA ko mAnane bhara se hI koI Astika hai, to jaina-dharma bhI apanI paribhASA ke anusAra paramAtmA ko mAnatA hai, ata: vaha bhI Astika hai, parama Astika hai| kucha vidvAna yaha bhI kahate haiM ki jaina loga paramAtmA ko jagat kA kartA nahIM mAnate, isalie nAstika hai| yaha tarka bhI Upara ke tarka ke samAna vyartha hai| jaba paramAtmA vItarAga hai, rAgadveSa se rahita hai, taba vaha jagata kA kyoM nirmANa karegA? aura phira usa jagat kA, jo prAdhivyAdhi ke bhayaMkara duHkhoM se saMtrasta hai, tathA aneka hAsyAspada visaMgatiyoM se grasta hai| isa prakAra jagata kI racanA meM vItarAga-bhAva kaise sarakSita raha sakatA hai? aura binA zarIra ke, nirmANa hogA bhI kaise ? astu, paramAtmA ke dvArA jagat-kartRtva kathamapi siddha nahIM hotaa| - kisI vastu kA astitva hone para hI to use mAnA jAe ! manuSya ke paMkha nahIM hai| kala yadi koI yaha kahe ki manuSya ke paMkha honA mAno, nahIM to tume nAstika ho, taba to acchA tamAzA zurU ho jAegA! yaha bhI eka acchI balA hai| isa prakAra se to satya kA galA hI ghoMTa diyA jaaegaa| 82 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAstika kauna? vaidika-sampradAya meM mImAMsA, sAMkhya aura vaizeSika Adi darzana kaTTara nirAzvaravAdI darzana hai| jagata-kartA to dUra kI bAta rahI, ye to Izvara kA astitva taka hI svIkAra nahIM karate / phira bhI ve Astika hai| aura. jaina-dharma apanI paribhASA ke anasAra paramAtmA ko mAnatA huA bhI nAstika hai| yaha sirpha sva-mata ke prati mithyA rAga aura para-dharma ke prati mithyA dveSa nahIM, to aura kyA hai ? Aja ke buddhivAdI-yuga meM aisI bAtoM kA koI mahattva nhiiN| _ zabdoM ke vAstavika artha kA nirNaya vyAkaraNa se hotA hai| zabdoM ke sambandha meM vyAkaraNa hI vidvAnoM ko mAnya hotA hai, apanI manaHkalpanA nahIM / Astika aura nAstika zabda saMskRtabhASA ke zabda hai| ataH ina zabdoM ko prasiddha saMskRta vyAkaraNa ke AdhAra para vivecita karake, isakA yathArtha artha spaSTa kara lenA paramAvazyaka hai| yaha vyAkaraNa bhI vaidika-saMpradAya kAhI hai| maharSi pANini ke dvArA racita vyAkaraNa ke aSTAdhyAyI nAmaka graMtha ke cauthe adhyAya ke cauthe pAda kA sAThavA~ sUtra hai-'Asti nAsti diSTaM matiH' 41460 mahAn vyAkaraNAcArya bhaTTojI dIkSita ne apanI siddhAnta-kaumudI meM isakA artha kiyA __ "asti paralokaH ityevaM matiryasya sa prAstikaH, nAstIti matiryasya sa naastikH|" ___ hindI artha yaha hai---"jo paraloka ko mAnatA hai, vaha pAstika hai| aura, jo paraloka ko nahIM mAnatA hai, vaha nAstika hai|" koI bhI vicAraka yaha soca sakatA hai ki vyAkaraNa kyA kahatA hai aura hamAre ye kucha par3osI mitra kyA kahate haiM ? jana-darzana AtmA ko mAnatA hai, paramAtmA ko mAnatA hai, prAtmA kI ananta zaktiyoM meM vizvAsa karatA hai| prAtmA ko paramAtmA banane kA adhikAra detA hai| vaha paraloka ko mAnatA hai, punarjanma ko mAnatA hai, pApa-puNya ko mAnatA hai, baMdha aura mokSa ko mAnatA hai| phira bhI use nAstika kahane kA kauna-sA AdhAra zeSa raha jAtA hai? jisa dharma meM kadama-kadama para ahiMsA aura karuNA kI gaMgA baha rahI ho, jisa dharma meM satya-sadAcAra ke lie sarvasva kA tyAga kara kaThora sAdhanA kA mArga apanAyA jA rahA ho, jisa dharma meM parama vItarAga bhagavAn mahAvIra jaise mahApuruSoM kI vizva kalyANamayI vANI kA amara svara gUMja rahA ho, vaha dharma nAstika kadApi nahIM ho sktaa| yadi itane para bhI jaina-dharma ko nAstika kahA jA sakatA hai, taba to saMsAra meM eka bhI dharma aisA nahIM hai, jo Astika kahalAne kA dAvA kara ske| jaina-darzana Astika-darzana Jain Education Interational