Book Title: Jain Bhakti Sahitya
Author(s): Mahendra Raijada
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210824/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. .. ........................................................ ...... jaina bhakti sAhitya pro0 mahendra rAyajAdA adhyakSa, snAtakottara hindI vibhAga, zrIkalyANa rAjakIya mahAvidyAlaya, sIkara bhAratavarSa meM vaidika, vaiSNava, zAkta, bauddha, jaina, sikkha tathA liMgAyata Adi dharma ke aneka pantha pracalita evaM prasiddha haiN| ye vibhinna dharmapantha hamAre deza kI saMskRti kI adhyAtmaparaka cintanadhArAeM haiN| ina dharmadhArAoM ke pravartakoM, sAdhuoM, pracArakoM evaM kaviyoM ne apane dArzanika evaM AdhyAtmika vicAroM ke pariprekSya meM mAnava-jIvana ko vizuddha, samRddha evaM kRtArtha banAne hetu navIna-navIna kSetra khoje haiM evaM jIvana kA vipula adhyayana evaM sAkSAtkAra kiyA hai| dharma pracArakoM evaM kaviyoM ne samaya-samaya para apane pantha kI mUla pravRttiyoM evaM siddhAntoM kA rahasyodghATana tathA vivecana karate samaya apane maulika vicAroM evaM nijI anubhavoM kA bhI usameM thor3A bahuta samAveza kiyA hai| mUla Arya eka saritA kI bhAMti apane udgama se pravAhita hotA huA apane sudIrgha pravAha meM mArga meM par3ane vAle sthaloM ke jala ko bhI grahaNa evaM AtmasAta karatA huA nirantara pravahamAna rahatA hai| vaidika dharma Age bar3hakara sanAtana dharma huA aura Aja hindU-dharma ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai| eka hI dharma kI dhArA se aneka panthoM kI dhArAe~ tathA zAkhA-prazAkhAe~ phUTI haiN| hamAre deza ke sabhI dharmoM meM AdAna-pradAna bhI hotA rahA hai aura isI kAraNa hamArA sAMskRtika jIvana atyanta sahiSNu evaM samRddha rahA hai / lagabhaga sabhI dharmoM meM bhakti ko adhika mahattva diyA gayA hai| eka bhI dharma aisA nahIM hai jisameM bhakti ko pradhAnatA nahIM dI gaI ho / jJAnamArgI evaM advaitavAdI jagadguru zaMkarAcArya jo ki 'jJAnAdeva tu kaivalyam' meM vizvAsa rakhate the unheM bhI yaha kahanA par3A 'mokSakAraNasAmagryAM bhaktireva griiysii'| isI prakAra jJAnamArga meM aTUTa vizvAsa rakhane vAle jainiyoM ko bhI bhakti kI mahimA ko svIkAra karanA par3A / vAstava meM bhakti hI nirantara pravAhita rahane vAlI rasamayI pravRtti hai| jaina jIvana dRSTi ne jinendra Adi cAheM koI bhI nAma svIkArA ho; kintu unhoMne apanI niSThA Atmatattva ko samarpita kI hai; kyoMki AtmA kA arpaNa to Atmadeva ko hI ho sakatA hai aura isI Atmadeva kI bhakti ko sabhI ne apane DhaMga se upAsanA karane ke lie apanAyA hai / dharma ke vividha panthoM kI jIvana paddhatiyoM meM kitanA bhI antara rahA ho, kintu sabhI dharmoM ke anuyAyiyoM, bhaktoM enaM kaviyoM ne apanI AtmA evaM hRdaya kI vANI ko pUrNa niSThA evaM zraddhA ke sAtha apane ArAdhya deva ko arpita kiyA hai| DaoN0 hajArI prasAda dvivedI ke matAnusAra hindI bhaktikAla ke Arambha meM usa samaya pracalita bAraha sampradAya nAtha sampradAya meM antarbhukta the| unameM 'pArasa' aura 'nemI' nAmaka do sampradAya bhI ye / jainiyoM ke bAIsaveM tIrthakara neminAtha ke nAma para nemIsampradAya tathA teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha ke nAma para 'pArasa-sampradAya' pracalita huaa| nemIsampradAya dakSiNa meM tathA pArasa-sampradAya uttarI bhArata meM adhika phailA thaa| hindI ke santa kavi kabIradAsa para bhI isa sampradAya kA thor3A-bahuta prabhAva avazya par3A thaa| kabIra kI 'nirguNa' meM 'guNa' aura 'guNa' meM 'nirguNa' vAlI bAta (niraguna meM guna aura guna meM niraguna) ki guNa nirguNa kA tathA nirguNa guNa kA virodhI nahIM hai tathA saMsAra ke ghaTa-ghaTa meM nirguNa kA vAsa hai / nirguNa kA artha hai guNAtIta aura guNa kA artha hai prakRti kA vikAra sat, raja aura tm| kabIra ke isI nirguNa ko sAtavIM zatAbdI meM apabhraMza bhASA ke jaina kaviyoM ne niSkala kahA hai / jaina muni rAmasiMha ne 'dohApAhaDa' meM likhA hai- 'tihuyaNidIsai deujiNa jiNavari tihuvaNu eu|' ve brahma ko saMsAra meM basA batAte haiM to Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +1. 626 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha paMcama khaNDa dvaita kI carcA karate haiM aura jaba saMsAra ko brahma meM batAte haiM to advaita kI bAta karate haiN| isI 'dvatAdvaita' kI jhalaka kabIra kI vANI meM pAI jAtI hai| madhyakAlIna jaina bhaktakaviyoM meM anekAntAtmaka pravRtti pAI jAtI hai jisameM eka hI brahma ke ekAneka, mUta mUrta, virodhAvirodha, bhinna-bhinna Adi aneka rUpa draSTavya haiM / madhyakAla ke jaina bhakta kavi zrI banArasIdAsa ne brahma ke 'ekAneka' rUpa ke sambandha meM likhA hai desI yaha brahma virAjita yAkI dasA saba pAhI ko sohai / eka meM aneka aneka meM eka liye duvidhA maha dI hai| Apa saMsAra ta apanI pada, Ayu bisAri ke Ahi mohe / vyApaka rUpa yahai ghaTa antara gyAna meM kauna agyAna meM ko hai / / muni Anandaghana ne kuNDala aura kanaka kA prasiddha udAharaNa prastuta kiyA hai ki kuNDala Adi paryAya meM aneka - rUpatA rakhate hue bhI svarNa ke rUpa meM eka hI hai| usI prakAra brahma apane ekAneka svarUpa ko prakaTa karatA hai / hindI nirguNa bhakti kAvya ke mUla srota meM jaina bhaktidhArA bhI mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai / madhyakAla meM aneka jaina bhakta kavi hue hai jinhoMne tIrthakaroM ke mAdhyama se jaina bhakti kAvya kI pracura mAtrA meM sRSTi kI hai| tIyaMkara kA janma hotA hai, pAlana-poSaNa, zikSA-dIkSA hotI hai| vaha svayaM apane tapa aura dhyAna ke dvArA dharma kA pravartana karate haiM, unakI AtmA tama hotI hai aura ve zarIra se mukta ho siddha ho jAte haiN| kina janma hotA hai aura na maraNa yahI hai nirvANa aura niHsaMga sIra ko saguNa aura siddha ko nirguNa brahma kahA jA sakatA hai eka hI jIna tIrthakara aura siddha donoM hI ho sakatA hai / ataH usakA nitAnta vibhAjana sambhava nahIM / ' DA0 premasAgara jaina / " jaina bhaktikAvya saMskRta, prAkRta aura apabhraMza meM stuti stotroM ke rUpa meM upalabdha hotA hai| vikrama kI prathama zatAbdI se isakA krama prArambha hokara nirantara calatA rhaa| muktaka kAvya racanA kA yaha pravAha Age calakara hindI padakAvya maMdAkinI ke rUpa meM nirantara pravahamAna rhaa| vAstava meM hindI jaina pada- sAhitya apane Apa meM alaga se zodha kA viSaya hai / hindI jaina- bhakti sAhitya prabandha-kAvya ke rUpa meM bhI upalabdha hotA hai| rAmakAvya kI to isameM eka lambI paramparA upalabdha hotI hai| inameM kahIM-kahIM kRSNa kI kathAeM bhI nibaddha haiN| vikrama kI pahalI zatAbdI meM prAkRta ke prasiddha kavi vimalasUri kA paumacariyaM' eka prasiddha racanA hai| isa grantha kI sabase bar3I vizeSatA hai rAmAyaNa ke pAtroM kA mAnavIkaraNa / madhyakAla meM bhaktakavi raviSeNa ke padmapurANa ke aneka anuvAda hindI meM race gye| isake atirikta rAmacandra kA 'sItAcarita' bhAva aura bhASA donoM hI dRSTiyoM se eka utkRSTa kRti hai / 17vIM zatI meM paM0 bhagavatIdAsa ne 'bRhatsItAsutu' kI racanA kii| usake atirikta brahmajayasAgara kA 'sItAharaNa' eka mahattvapUrNa racanA hai jo ki eka khaNDakAvya ke rUpa meM likhI gaI hai| bhaTTAraka mahIcanda kA lavakuzachappaya' rAmakathA ke AdhAra para likhA gayA hai| isI 17vIM zatI kI eka anya sundara kRti hai brahmarAmamalla kA 'hanumaccarita' / jaina paramparA ke 22veM tIrthaMkara ariSTanemi ke sAtha kRSNa aura vasudeva kA nAma bhI jur3A huA hai / kavi bhAU kA 'nemIzvararAsa' nAmaka eka grantha aura upalabdha huA hai, isameM 155 pada haiM / jaina bhakti sAhitya ke nirmANa meM bhaTTArakoM, sUriyoM aura santoM kA vizeSa yogadAna rahA hai| vAstava meM jaina bhaktikAvya kI racanA karane vAle eka hI nAma ke aneka kavi hue haiN| jJAnabhUSaNa nAma ke cAra bhaTTAraka hue haiM, inameM se 'Adizvara phAgu' grantha ke vAstavika racayitA kI khoja karanA atyanta kaThina hai| isI prakAra cAra rUpacanda aura cAra bhagavatIdAsa milate haiN| AnandaghanoM kI bhI bahutAyata hai / kavi ratnabhUSaNa ne hindI meM 'jyeSTha jinavarapUjA,' 'tripulapuNNa', 'ratnabhUSaNastuti' tathA 'tIrthanayamAlA' granthoM kI racanA kI hai| brahma jayasAgara jaina bhakti sAhitya ke sAmarthyavAna kavi mAne jAte haiM, inhoMne 'sItAharaNa', 'aniruddhaharaNa' aura 'sAgaracarita' ve tIna prabandhakAra likhe haiN| ina granthoM kA kathAnaka va prabandhanirvAha atyanta sundara bana par3A hai / . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .... . .... jaina bhakti sAhitya 627 ................................................................... ..... ___ 'adhyAtma-savaiyA' jaina bhaktakavi pANDe rUpacanda kI kRti batalAI jAtI hai| DA0 kastUracanda kAsalIvAla kA yaha mata hai ki prastuta grantha ke anta meM 'itizrI adhyAtma rUpacanda kRta kavitta samApta' likhA hai kintu rUpacanda nAma ke cAra kavi hue haiM inameM se do samakAlIna the jo ki uccakoTi ke vidvAna the| jaina bhakti meM 'niSkala' aura 'sakala' zabdoM kA vizeSa mahattva hai| AcArya yogIndu ne apane grantha 'paramAtmaprakAza' meM 'siddha' ko niSkala kahA hai / brahmadeva ne likhA hai-'paJcavidhazarIrarahitaH niSkala:' / arhanta 'sakala' brahma kahalAte haiM / arhanta use kahate haiM jo cAra ghAtiyA karmoM kA nAza karake paramAtmapada ko prApta hotA hai| arhanta kA kA parama audArika zarIra hotA hai| ata: ye sazarIra kahalAte haiN| niSkala' aura 'sakala' meM azarIra aura sazarIra kA hI bheda hai anyathA donoM hI AtmA paramAtmatattva kI dRSTi se samAna haiM / pratyeka niSkala' pahale 'sakala' banatA hai, kyoMki binA zarIra dhAraNa kiye aura binA kevalajJAna prApta kiye koI bhI jIva sakala niSkala nahIM bana sktaa| jaina bhaktakaviyoM ne niSkala aura arhanta athavA sakala donoM ke hI guNoM kA gAna kiyA hai / bhaTTAraka zubhacandra ne 'tattva sAradUta' grantha meM aura muni caritrasena ne apanI 'sammAdhi' kRti meM niSkala aura sakala ke aneka gIta gAye haiN| jaina bhakti-sAhitya meM dAmpatya rati pramukha hai| jaina kaviyoM ne cetana ko pati aura sumati ko patnI batAyA hai / pati-patnI ke prema meM jo zAlInatA hotI hai jaina bhaktakaviyoM ne usakA sundara nirvAha kiyA hai / kavi banArasIdAsa kI "adhyAtmapadapaMkti", bhaiyA bhagavatIdAsa kI 'ataaSTottarI', muni vinayacanda kI 'cUnarI', dyAnata rAya, bhUdharadAsa tathA jagarAma Adi ke padoM meM dAmpatya rati ke aneka udAharaNa draSTavya haiN| isa dAmpatyarati ke citraNa meM jaina bhaktakaviyoM ne pUrNa maryAdA kA pAlana kiyA hai / "AdhyAtmika vivAha" eka rUpaka kAvya hai| merunandana upAdhyAya kA 'jinodayasUrI vivAhaula', upAdhyAya jayasAgara kA 'neminAtha vivAhalo', kumudacanda kA 'RSabha vivAhalo' tathA ajayarAja pATaNI kA 'zivaramaNI kA vivAha' isa prakAra ke granthoM meM mahattvapUrNa sthAna rakhate haiN| "AdhyAtmika phAguoM' kI racanAe~ bhI jaina bhakta kaviyoM ne kI hai jisameM jaina bhakta cetana aura sumati Adi aneka patniyoM ke sAtha holI khelatA rahA hai / cetana kI patniyA~ 'AdhyAtmika cUnar3I' pahanatI hai| kabIra kI 'bahuriyA' ne bhI cUnar3I pahanI hai| neminAtha aura rAjImatI se sambandhita muktaka aura khaNDakAvyoM meM jisa prema kI abhivyaMjanA huI hai, vaha bhI laukika nahIM, divya hai / vairAgI pati ke prati patnI kA prema saccA hai aura vaha bhI vairAgya se yukta hai| ___ madhyakAlIna jaina bhakta kaviyoM ne apabhraMza se prabhAvita hokara rahasyavAda kI to carcA kI hai, kintu ve tantravAda se mukta haiN| ina kaviyoM meM bhAvAtmaka anubhUti kI pradhAnatA hai| AcArya kundakunda meM bhI bhAvAtmaka anubhUti kA Adhikya hai| pANDe rUpacanda ne apane grantha 'adhyAtma-savaiyA' meM likhA hai ki Atmabrahma kI anubhUti se yaha cetana divya prakAza se yukta ho jAtA hai| usameM divya jJAna prakaTa hotA hai aura vaha apane Apa meM hI lIna hokara paramAnanda kA anubhava karatA hai| jaina bhakta kaviyoM meM rahasyavAdI-gItoM kI sRSTi karane vAloM meM sakalakIti kA 'ArAdhanApratibodhasAra', caritrasena kA 'sammAdhi', zubhacandra kA tattvasAradUta', sundaradAsa kI 'sundara satasaI', hemarAja kA hitopadeza bAvanI' tathA kizanasiMha kA 'cetanagIta' Adi prasiddha kRtiyA~ haiN| jaina bhakti sAhitya meM sataguru kA atyanta mahattvapUrNa sthAna hai| unhoMne arhanta aura siddha ko hI sataguru kI saMjJA dI hai jo ki brahma kA paryAya hai / kabIra kA guru brahma se alaga hai / kabIra ne guru ko brahma se bar3A kahA hai / jaina bhaktoM ke anusAra guru samyak-patha (mokSa-mArga) kA nirdezaka hai / jaina guru-bhakti meM anurAga kA atyanta mahattvapUrNa sthAna hai / ralha kI 'jinadatta caupAI' kuzalalAbha kA 'zrIpUjyavAhaNagItam', sAdhukIti kA 'jinacandra sUrigItama' tathA jIvarAja kA 'suguruzataka' anusayAtmaka bhakti kI zreSTha kRtiyA~ haiN| jaina bhakta kaviyoM ne bhagavAna se yAcanAe~ kI haiM, kyoMki unakA yaha dRr3ha vizvAsa hai ki jinendra kI preraNA se hI unheM sAmarthya prApta hotI hai, jise preraNAjanya kartavya kI saMjJA bhI dI jAtI hai| jinendra kA saundarya preraNA kA akSaya puja hai| 'svayambhU stotra' meM AcArya samantabhadra ne Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana pranya : paMcama khaNDa ............ ............................................................. likhA hai-"na pUjArthastvayi vItarAgena nindayA nAtha vivAntavaire / tathApi te puNyaguNasmRtina: punAticittaM duritAJjanebhyaH / " dyAnatarAya ne jinendra ke preraNAjanya kartavya ko eka upAlambha ke dvArA prakaTa kiyA hai tuma prabhu kahiyata dInadayAla / Apana jAya mukati meM baiThe, hama ju rulata jagajAla // tumaro nAma japaM hama nIke, mana baca tInauM kAla / tuma to hama ko kachU deta nahi, hamAro kona havAla / bure-bhale hama bhagata tihAre, jAnata ho hama hAla / aura kachU nahIM yaha cAhata hai, rAga dveSa kauM TAla // hama soM cUka parI so bakaso, tuma to kRpA vizAla / dyAnata eka bAra prabhu jaga tai, hamako lehu nikAla / / jaina bhakta kaviyoM ne dAsyabhAva se bhI jinendra kI upAsanA kI hai| jaina bhakta bhagavAna kA ananya dAsa hai aura usakA ArAdhya atyanta udAra hai tathA vaha apane dAsa ko bhI apane samAna banA letA hai| kavi banArasIdAsa ne jJAnI ke lie sevAbhAva kI bhakti anivArya batAI hai / jainabhakta 'dInadayAlu' ko pukAratA hai "aho jagadaguru eka suniyo araja hmaarii| tuma prabhu dIna dayAlu, maiM dukhiyA saMsArI // " jaina bhakta kaviyoM ne hindI ke bhakta kaviyoM kI bhA~ti apane ArAdhya kI mahattA kA pratipAdana kiyA hai| jaba bhakta apane ko laghu tathA apane ArAdhya ko atyanta mahAn samajhatA hai tabhI vaha zreSTha bhakta kahalAtA hai| hindI ke zIrSa kavi tulasIdAsa evaM sUradAsa ne apane ArAdhya rAma aura kRSNa ko brahmA aura maheza se bhI bar3A batalAyA hai to jaina bhakta kaviyoM ne bhI jinendra ko anya devoM se bar3A mAnA hai| ArAdhya kI mahattA ke samakSa bhakta apane ko atyanta tuccha evaM akiMcana samajhatA hai / bhakta apane ko jitanA akiMcana evaM laghu anubhava karatA hai vaha utanA hI vinamra hogA aura apane ArAdhya ke samIpa pahu~ca jaayegaa| tulasI ne laghutA ke bhAva ko 'vinaya patrikA' meM parAkASThA para pahuMcA diyA hai| jaina bhakta kavi kA jagajIvana, manarAma, banArasIdAsa tathA rUpacanda Adi ne apane padoM meM apanI laghutA ko pramukhatA pradAna kI hai| laghutA ke sAtha hI bhakta ke hRdaya meM dInatA kA bhAva bhI jAgRta hotA hai / jaina bhakta kaviyoM ne dInatA ko lekara 'dInadayAlu' ke sambandha meM pracura padoM kI racanA kI hai| ina bhakta kaviyoM meM daulatarAma kI 'adhyAtma bArahakhar3I', bhaiyA bhagavatIdAsa kA 'brahmavilAsa', bhUdharadAsa kA 'bhUdhara vilAsa' Adi ullekhanIya haiN| jinendra 'dInadayAlu' evaM 'azaraNazaraNa' haiN| jaina bhakta kaviyoM ne jinendra ke isa rUpa ko lekara pracura mAtrA meM Atmaparaka padoM kI racanA kI hai| isa sandarbha meM paM0 daulatarAma kA nimna pada draSTavya hai jAUM kahAM taji zaraNa tihaarii| cUka anAditanI yA hamarI, mApha karau karuNA gunadhAre / DUbata hauM bhavasAgara meM aba, tuma binu ko mohi pAra nikAre // jaina bhakta kaviyoM ne jinendra ke nAma jApa kI mahimA sadaiva svIkArI hai| hindI ke sUra, tulasI Adi bhakta kaviyoM ke samAna hI ina jaina bhakta kaviyoM ne bhI jinendra kA nAma japane kI mahimA gAyI hai| jinendra meM asIma gaNa haiM aura mAnava hai ssiim| ataH asIma ko kahane ke lie sasIma atizayokti kA sahArA letA hai| jaina kavi dyAnatarAya ne likhA hai prabhu maiM kihiM vidhi thuti karauM terii| gaNadhara kahata pAra nahiM pAvai, kahA budhi hai merI // prAk janama bhari sahajIbha dhari tuma jasa hota na pUra / eka jIbha kaise guNa gAvai ulU kahai kimi sUra / - 0 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina bhakti sAhitya 626 ......................................................... . ... .. . .... sabhI bhakta apane ArAdhya kA smaraNa karate haiM / jaina bhaktoM evaM AcAryoM ne smaraNa aura dhyAna ko paryAyavAcI kahA hai| 'kalyANamandira stotra' meM kahA gayA hai ki jinendra ke dhyAna se kSaNamAtra meM yaha jIva paramAtma-dazA ko prApta ho jAtA hai| bhakta ke hRdaya meM apane ArAdhya ke darzana kI utkaNThA sadaiva banI rahatI hai| jaina bhakta bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ne 'AdIzvara phAgu' meM bAlaka AdIzvara ke saundarya kA varNana kigA hai-"dekhane vAlA jyoM-jyoM dekhatA jAtA hai usake hRdaya meM vaha bAlaka adhikAdhika bhAtA jAtA hai / tIrthakara kA janma huA hai aura indra TakaTakI lagAkara use dekhane lage, kintu tRpta nahIM hue to sahasra netra dhAraNa kara liye, phira bhI tRpti na mila skii| mahAtmA Anandaghana ne likhA hai ki mArga ko nihArate-nihArate A~kheM sthira ho gayI haiN| jaise yogI samAdhi meM ho, viyoga kI bAta kisase kahI jAve, mana ko to bhagavAna ke darzana karane se hI zAnti prApta hotI hai paMtha nihArata loyaNe, draga lagI aDolA / jogI surata samAdhi meM, muni dhyAna akolA / kauna sunai kinahuM kahuM, kima mAMDU maiM kholA / tere mukha dIThe hale, mere mana kA colA / jaina bhakta kaviyoM ne apane antar meM 'AtmarAma' ke darzana kI bAta bahuta kahI hai| unake darzana se carama Ananda kI anubhUti hotI hai aura yaha jIva svayaM bhI 'paramAtama' bana jAtA hai| Anandatilaka ne apane grantha-"mahAnandideu" meM likhA hai-"appa bidu'Na jANati re| ghaTa mahi deva anntu|" kavi brahmadIpa ne "adhyAtmabAvanI" meM likhA hai-"jai nIkai dhari ghaTi mAhi dekhe, to darasanu hoi tabahi sabu pekhai|" kavivara banArasIdAsa ke kathanAnusAra 'ghaTa meM rahane vAle usa paramAtmA ke rUpa ko dekhakara mahA rUpavanta thakita ho jAte haiM, unake zarIra kI sugandha se anya sugandhiyA~ chipa jAtI hai / (grantha-banArasIvilAsa) __ bhakta ko jaba 'AtmarAma' ke darzana prApta hote haiM to use kevala hRdaya meM hI Ananda kI anubhUti nahIM hotI varana use sArI pRthvI Anandamagna dikhAI detI hai| kavi banArasIdAsa ne priya Atama ke darzana se sampUrNa prakRti ko zrI praphallita darasAyA hai / usI prakAra kavi jAyasI ne 'padamAvata' meM siMhaladvIpa se Aye ratanasena ko jaba nAgamatI ne dekhA to use sampUrNa vizva harAbharA dikhAI diyaa| jaina bhakta kaviyoM ne AdhyAtmika Ananda para hI adhika bala diyA hai| jaina bhakti meM samarpaNa kI bhAvanA kA prAdhAnya hai / AcArya samantabhadra ne 'stutividyA' meM likhA hai-"prajJA vahI hai, jo tumhArA smaraNa kare, zira vahI hai, jo tumhAre pairoM para vinata ho, janma vahI hai, jisameM Apake pAdapadmoM kA Azraya liyA gaya ho; Apake mata meM anurakta rahanA hI mAMgalya hai; vANI vahI hai jo ApakI stuti kare aura vidvAna vahI hai jo Apake samakSa rhe"| yazovijaya ne 'pArzvanAtha stotra' meM, zrI dharmasUri ne 'zrIpArzvajinastavanama' meM, AnandamANikyagaNi ne 'pArzvanAthastotra' meM bhI isI prakAra ke vicAra pragaTa kiye haiN| hindI bhakta kaviyoM ne bhI isI sarasa paramparA kA nirvAha kiyA hai| kabIra Adi hindI ke nirguNa bhakti kaviyoM kI sAkhiyoM aura padoM meM 'cetAvanI ko aMga' kA atyanta mahattvapUrNa sthAna hai| isa aMga meM santoM ne apane mana ko saMsAra ke mAyA-moha se sAvadhAna kiyA hai / jaina tathA bauddha bhakti sAhitya meM yaha cetAvanI vAlI bAta adhika milatI hai, kyoMki ye donoM dharma viraktipradhAna haiM / jaina bhakti sAhitya meM aneka kaviyoM ne isI prakAra ke atyanta sarasa padoM kI racanA kI hai| udAharaNArtha-jaina bhakti kavi bhUdharadAsa ne aneka prasAda guNa-yukta zreSTha padoM kI racanA kI hai, unameM se nimna pada draSTavya hai bhagavaMta bhajana kyoM bhUlA re| yaha saMsAra raina kA sapanA, tana dhana vAri babUlA re / / isa jIvana kA kauna bharosA, pAvaka meM tUla pUlA re| kAla kudAla liye sira ThADA, kyA samajhe mana phUlA re|| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa .moha pizAca chalyo mati mAra, nija kara baMdha vasUlA re| bhaja zrI rAjamatIvara bhUdhara, do duramati sira dhUlA re|| -(bhUdhara vilAsa) jaina bhakta kaviyoM ne bhakti sambandhI aneka zreSTha kAvya granthoM kI racanA kI hai jo ki zataka, bAvanI, battIsI tathA chattIsI Adi ke rUpa meM upalabdha hote haiM / bArahakhar3I ke akSaroM ko lekara sImita padyoM meM kAvya-racanA karanA jaina bhakta kaviyoM kI apanI vizeSatA hai / paM0 daulatarAma kA "adhyAtma bArahakhar3I" bRhad kAvyagraMtha ullekhanIya haiN| bArahakhar3I ke akSaroM para likhA gayA yaha bRhad muktaka kAvya abhUtapUrva evaM ananya hai / jaina bhakta kaviyoM dvArA likhI gaI aneka bAvaniyA~ upalabdha hotI haiM, jinameM bhaktiparaka anupama bhAva sAmagrI bharI par3I hai / pANDe hemarAja kI "hitopadeza-bAvanI", udAmarAjajatI kI 'guNabAvanI', paM0 manamohanadAsa kI 'cintAmaNi-bAvanI', jinaraMbhasUri kI 'prabodhabAvanI' Adi jaina-bhakti-sAhitya kI ullekhanIya kRtiyA~ haiM / zataka granthoM meM pANDe rUpacanda kA paramArthIdohAzataka', bhavAnIdAsa kA 'phuTakarazataka' tathA bhaiyA kA 'paramAtmazataka' Adi mahattvapUrNa grantha haiN| jaina bhakta kaviyoM ne aneka battIsI, chattIsI aura paccIsiyA~ bhI racI haiM / banArasIdAsa kI 'dhyAnabattIsI' aura 'adhyAtma battIsI', manarAma kI 'akSarabattIsI', lakSmIvallabha kI 'cetanabattIsI', aura 'upadezabattIsI' kuzalalAbha kI sthUlabhaktachattIsI' sahajakIrti kI 'pratichattIsI' aura udayarAjajatI kI 'bhajana chattIsI', dyAnatarAya kI 'dharmapaccIsI', vinodIlAla kI 'rAjulapaccIsI' aura 'phUlamAla paccIsI' tathA banArasIdAsa kI 'zivapaccIsI' Adi ullekhanIya grantha haiN| jaina bhakta kaviyoM ne bhagavadviSayaka anurAga ko lekara aneka prema rUpakoM ko bhI racanA kI hai| ina granthoM meM sumati rUpI patnI kA cetana rUpI pati ke liye vyAkulatA kA bhAva abhivyakta kiyA gayA hai| isa prakAra ke granthoM meM pANDe jinadAsa kA 'mAlIrAso', udayarAjajatI kA 'vedavirahiNIprabandha', pANDe rUpacanda kA 'khaTolanAgIta', harSakIti kA 'karmahiNDolanA' aura bhaiyA bhagavatIdAsa kA 'suAbattIsI' aura 'cetanakarmacarita' Adi prasiddha rUpaka kRtiyA~ haiM / vAstava meM ye sarasa kAvya grantha hindI sAhitya ko jaina bhakta-kaviyoM kI anUThI dena haiN| jaina bhakta kaviyoM ne aneka prabandha kAvyoM (mahAkAvyoM) kI bhI sRSTi kI hai| ina granthoM meM jinendra athavA unake ananya bhaktoM ko pramukhatA pradAna kI gaI hai| ina granthoM kI racanA apabhraMza ke mahAkAvyoM kI paurANika evaM romAMcaka donoM prakAra kI zailiyoM kA sammizraNa karake kI gaI hai| sadhArU kA 'pradyumnacarita', kavi parimalla kA 'zrIpAlacaritra', mAla kavi kA 'bhojaprabandha', lAlacanda labdhodaya kA 'padminIcarita'; rAmacandra kA 'sItAcarita' tathA bhUdharadAsa kA pArzvapurANa' Adi mahattvapUrNa mahAkAvya haiM / ina mahAkAvyoM meM bIca-bIca meM muktaka stutiyoM kA bhI samAveza kiyA gayA hai| ina prabandhakAvyoM kI eka aura ullekhanIya vizeSatA yaha hai ki grantha ke antima adhyAya meM nAyaka kI kevalajJAna prApti kA bhI sarasa evaM bhAvapUrNa varNana kiyA gayA hai tathA nAyaka kI AtmA kA paramAtmA se tAdAtmya honA bhI darazAyA gayA hai / sAtha hI ye mahAkAvya saguNa (sakala) aura nirguNa (niSkala) kI bhakti kA nirUpaNa karane ke liye race gaye haiN| jaina bhakta kaviyoM dvArA aneka khaNDakAvyoM kI bhI racanA kI gaI hai| unameM se adhikAMza neminAtha aura rAjImatI kI kathA ko lekara gace gaye haiM / neminAtha vivAha-maNDapa se binA vivAha kiye hI vairAgya lekara tapa karane cale gaye the, kintu rAjImatI ne unheM apanA pati mAnA aura kisI anya ke sAtha vivAha nahIM kiyA aura saMyama lekara AtmasAdhanA meM apanA sampUrNa jIvana vyatIta kiyaa| neminAtha para likhe gaye khaNDakAvyoM meM rAjazekharasUri kA 'neminAthaphAgu', somanAthasUri kA 'neminAthaphAgu', kavi ThakurasI kI 'nemisUra kI velI' tathA ajayarAja pATaNI kA 'neminAthacarita' mahattvapUrNa kRtiyA~ haiM / ___ jaina bhakta kaviyoM ne apane lagabhaga sabhI prabandha kAvyoM kA prArambha sarasvatIvandanA se kiyA hai / muktakakAvyoM meM bhI sarasvatI kI stutiyA~ upalabdha hotI haiN| jaina bhakta kaviyoM ne vilAsa kA sambandha bhakti se nahIM jor3A hai| 'gItigovinda' kI rAdhA aura 'raTThaNemicariu' kI rAjula meM bahuta antara hai / neminAtha aura rAjula se sambandhita sabhI jaina kAvya viraha-kAvya haiM, kintu rAjula ke viraha meM kahIM bhI vAsanA athavA vilAsitA kI gandha nahIM Ane pAI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina bhakti sAhitya hai| jaina bhakta kaviyoM ne dAmpatya rati kA sambandha bhautika kSetra se na jor3akara AdhyAtmikatA se jor3A hai| sAtha hI vItarAgI bhakti se sampUrNa jaina bhakti sAhitya paripUrNa hai| svayaMbhU kA 'paumacariu' vi0 saM0 navamI zatI meM racA gayA apabhraMza bhASA kA grantha hai| isI prakAra kavi puSpadanta kA 'NAyakumAracariu' vi0 saM0 1026 meM racI gayI apabhraMza bhASA kI kRti hai, jise puSpadanta ne dezabhASA kI saMjJA dI hai| zrIcanda ne jaina bhakti sambandhI kathAoM ko lekara dezabhASA meM 'kathAkoSa' nAmaka grantha kI racanA kii| terahavIM zatI meM vinayacanda sUri ne 'neminAtha caupaI' grantha kA praNayana kiyaa| zAlinadrasUri kA bAhubalirAsa' (san 1184) eka ucca koTi kA grantha hai| mahendrasUri ke ziSya dharmasUri ne vi0 saM0 1266 meM 'jambUsvAmIcarita', 'sthUlacandrarAsa' tathA 'subhadrAsatI catuSpadikA' granthoM kI racanA kii| inake atirikta Izvara sUri, (saM0 1561), guNasAgara (saM0 1626), tribhuvanacandra (saM0 1652), sundaradAsa (saM0 1675), kanaka-kIrti, jinaharSa (saM0 1713), bihArIdAsa (saM0 1758) tayA paM0 daulatarAma (saM0 1777) Adi jaina bhakta sAhityakAroM ke nAma bhI ullekhanIya haiN| jaina bhakti sAhitya pracura mAtrA meM upalabdha hai, jo ki aneka jaina bhakta kaviyoM dvArA samaya-samaya para prAkRta, apabhraMza, dezabhASA tathA hindIbhASA meM racA gayA hai| isa lekha meM samUce jaina bhakti sAhitya kA vistRta vivecana to sambhava nahIM thA, ataH usakI mukhya-mukhya pravRttiyA~ evaM tatsambandhI vizeSakara hindI kI pramukha kRtiyoM tathA kRtikAroM kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA gayA hai|