Book Title: Jain Agam Sahitya
Author(s): Kanakprabhashreeji
Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210567/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama sAhitya sAdhvI kanakazrI jaina sAhitya Agama aura Agametara- ina do bhAgoMmeM vibhakta hai| jaina vAGamaya kA prAcIna bhAga Agama kahalAtA hai| Agama sAhitya cAra vibhAgoMmeM vibhakta hai- 1. aMga 2. upAMga 3. cheda aura 4. mUla / AgamasAhityakA yaha vargIkaraNa prAcIna nahIM hai| isakA prAcIna vargIkaraNa aMga-praviSTa aura aMga-bAhyake rUpameM upalabdha hotA hai| __ aMga-praviSTa sAhitya mahAvIrake pramukha-ziSya gaNadharoM dvArA racita honeke kAraNa sarvAdhika maulika aura prAmANika mAnA jAtA hai ahaMta apane ananta jJAna aura ananta darzanake AlokameM vizva-darzana kara satya ko ubhAsita karate hai aura gaNadhara zAsana-hitake lie use sUtra rUpameM gUMthate haiM / vaha vizAla grantha-rAzi sUtra yA Agamake nAmase pukArI jAtI hai|' amitajJAnI kevalI tapa, niyama aura jJAnake vRkSa para ArUr3ha hokara bhavya janoMko prabodha dene hetu jJAna kI varSA karate haiM aura gaNadhara apane buddhimaya paTameM usa sampUrNa jJAna-varSAko grahaNa kara lete haiM / isa prakAra ve tIrtha-hitakI dRSTise tIrthaMkarakI vANIko sUtrarUpameM gUMthate haiM / yahI gaNadhara sandRbdha sAhitya-rAzi aMga praviSTa kahalAtI hai / sthaviroMne jisa sAhityakI racanA kI vaha anaMga-praviSTa hai| dvAdazAMgI aMga-praviSTa hai| usake atirikta sampUrNa sAhitya anaMga-praviSTa hai| aisA bhI mAnA jAtA hai ki gaNadharoMke prazna para bhagavAnne tripadI-utpAda, vyaya aura dhrauvya kA upadeza diyaa| usake AdhAra para jo sAhitya racA gayA, vaha aMga-praviSTa kahalAyA aura bhagavAnke mukta vyAkaraNake AdhAra para jo sAhitya racA gayA, vaha anaMgapraviSTa khlaayaa| digambara sAhityameM AgamoMke ye do hI vibhAga upalabdha hote haiM-aMga-praviSTa aura aMga-bAhya / anaMga praviSTa ke nAmoMmeM avazya antara hai| 1. A. ni. 92- atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / sAsaNassa diyaTThAe, tao suttaM pavattaI // 2. A0 ni0 89-90 - tava niyamaNANarukkhaM ArUDho kevalI amiynaannii| to muyai nANavuTTi bhaviyajaNa vivohaNaTThAe / taM buddhimaeNa paDeNa gaNaharA gihiuM niravasesa / titthayara bhAsiyAI gathanti taopavayaNaTThA // 3. vizeSAvazyaka bhASya, 550-gaNahara therakakaMvA AesA mukka vAgaraNato vA / dhuva cala visesato vA aMgANaMgesu nANattaM / / 4. tattvArthasUtra, 1-20 ( zrutasAgarIya vRtti ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara paramparAmeM bhI prAcIna vibhAga yahI rahA hai| sthAnAMga, nandI AdimeM yahI ullekha hai / Agama viccheda kAlameM pUrvo aura aMgoMke jo ni!haNa yA zeSAMza bAkI rahe unheM pRthak saMjJAe~ milii| aMga-praviSTa aMga praviSTa kA svarUpa sadA saba tIrthaMkaroMke samaya meM niyata hotA hai| ise dvAdazAMgI yA gaNipiTaka bhI kahate hai| jaisA ki dvAdazAMgI nAmase hI spaSTa hai| aMga-sAhitya bAraha vibhAgoM yA granthoMmeM vibhakta hai, jo isa prakAra hai1. AcArAMga 2. sUtrakRtAMga 3. sthAnAMga 4. samavAyAMga 5. bhagavatI 6. jJAtAdharmakathA 7. upAsakadazA 8. antakRddazA 9. anuttaropapAtikadazA 10. prazna-vyAkaraNa 11. vipAkazruta 12. dRSTivAda dRSTivAda vartamAnameM anupalabdha hai / anaMga-praviSTa anaMga-praviSTa sAhitya tIna bhAgoM vibhakta hai-upAMga,mUla, aura cheda-sUtra / anaMga-praviSTa sAhitya niyata nahIM hotaa| upAMga upAMga sAhitya kA pallavana sthavira-AcAryoMne aMga-sAhityake AdhAra para hI kiyA thA, aisA usake nAma aura saMkhyA-sAmyase pratIta hotA hai| upAMga bAraha haiM1. aupapAtika 2. rAjapraznIya 3. jIvAbhigama 4. prajJApanA 5. jambUdvIpa prajJapti 6. sUryaprajJapti 7. candraprajJapti 8. nirayAvalikA 9. kalpavata~sikA 10. puSpikA 11. puSpacUlikA 12. vRSNi-dazA aMga-praviSTake bArahave aMga-dRSTivAdake lupta ho jAne para bhI usakA upAMga "vRSNidazA kaise surakSita raha gayA, yaha bhI zodha-vidvAnoMke lie vicAraNIya prazna hai| mUla cAra haiM dazavakAlika, uttarAdhyayana, anuyogadvAra aura nndii| cheda sUtra cAra haiM nizItha, vyavahAra, bRhatkalpa aura dazAzrutaskandha / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtva jaina-paramparAmeM arhat prokta, gaNadhara-sUtrita, pratyeka buddha mUtrita, aura sthAvara racita vAMgamayako pramANabhUta mAnA hai| ataH Agama-vAGgamayakI kartRtAkA zreya unhIM mahanIya vyaktitvoM ko upalabdha hotA hai / ___ aGga-sAhityake arthake udgAtA svayaM tIrthaMkara haiM aura usake sUtrayitA hai prajJApurUSa gaNadhara / zeSa sAhitya pravAhita huA hai caturdazapUrvI, dazapUrvI aura pratyeka buddha AcAryoM aura muniyoMke manISA himAlayase / AcArya vaTTa karane bhI gaNadhara kathita, pratyekabuddha kathita, zrutakevalI kathita aura abhinnadazapUrvI kathita sUtroM ko pramANa mAnA hai / isa dRSTise hama isa tathya taka pahu~cate haiM ki vartamAna aMga praviSTa sAhitya ke udgAtA hai, svayaM bhagavAn mahAvIra aura racayitA hai unake anantara ziSya AcArya sudharmA / anaMga-praviSTa sAhitya kartRtvakI dRSTise do bhAgoMmeM ba~Ta jAtA hai-kucheka Agama sthaviroM dvArA racita hai aura kucha dvAdazAMgoMse nirmUr3ha-uddhRta haiM / racanAkAla jaisAki pahale batAyA jA cukA hai, aMga-sAhityakI racanA gaNadhara karate haiM aura upalabdha aMga gaNadhara sudharmAkI vAcanAke haiN| sudharmA svAmI bhagavAna mahAvIrake anantara ziSya honeke kAraNa unake samakAlIna the| isalie vartamAna aGga sAhityakA racanAkAla I0 pU0 chaThI zatAbdI siddha hotA hai| aMga-bAhya sAhitya bhI eka kartRka nahIM hai, isalie unakI eka sAmayikatAkI to kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| phira bhI AgamoMke kAla-nirNayakI dRSTise hamAre pAsa eka Thosa AdhAra hai| vaha yaha hai ki zvetAmbara paramparAmeM sarvamAnya battIsa sUtroMkA vyavasthita saMkalana AcArya devaddhigaNIke sAnnidhyameM sampanna huA thaa| unakA samaya hai IsAkI cauthI zatAbdI / ataH Agama-saMkalanakI dRSTise AgamoMkA racanAkAla yahI upayukta ThaharatA hai| vaise IsvI pUrva chaThI zatAbdIse IsvI cauthI zatAbdI takakA samaya Agama racanAkAla mAnA kA sakatA hai| digambara paramparAke anusAra vIra nirvANake 683 varSake pazcAta AgamoMkA maulika-svarUpa naSTa ho gayA / ataH use vartamAnameM upalabdha Agama sAhityakI prAmANikatA mAnya nahIM haiN| digambara AmnAyameM Agama lopake pazcAt jo sAhitya racA gayA usameM sarvopari mahattva SaT khaNDAgama aura kaSAyaprAbhUtakA hai| jaba pUrvo aura aMgoMke bace-khuce aMzoMkI bhI lupta honekI sambhAvanA spaSTa dikhAI dene lagI taba AcArya dharasena ( vikrama dUsarI zatAbdI ) ne apane do prAjJa ziSyoM-bhUtabalI aura puSpadantako zrutAbhyAsa kraayaa| ina donoMne SaTkhaNDAgamakI rcnaakii| lagabhaga isI samayameM AcArya guNadharane kaSAya-prAbhRtako racanAkI / ye pUrvoke zeSAMza haiM, isalie inheM pUrvose uddhRta mAnA jAtA hai / ye hI digambara paramparAke AdhArabhUta grantha haiN| 1. arhatproktaM gaNadharadRbdhaM pratyekabuddhadRbdhaM ca / __ sthaviragrathitaMca tathA, pramANabhUtaM tridhA sUtram / / 2. droNasUri, o. ni. pR. 3 3. mUlAcAra, 5.80-suttaM gaNadharakathidaM, taheva pattaya buddhakathidaM ca / sudakevaliNA kathidaM abhiNNadazapavikathidaM ca // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara mAnyatAke anusAra tIvra gatise hrAsakI ora bahatI zrutasrotasvinIko samaya-samaya para honevAlI Agama-vAcanAoMke mAdhyamase bacA liyA gyaa| phalataH nAnA parivartanoMke bAvajUda bhI vartamAnameM upalabdha zrutAMzakI maulikatA asaMdidha hai| isI vizvAsake AdhAra para zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA 45 Agama-sUtroMko pramANabhUta mAnatI hai tathA sthAnakavAsI aura terApaMthI paramparAe~ 32 sUtroM ko| prakIrNakoMke atirikta 32 sUtroMkI prAmANikatAmeM tInoM hI paramparAe~ eka mata haiN| prastuta nibandhake mAdhyamase hameM zvetAmbara-paramparA sammata inhIM 32 Agama granthoMko AdhAra mAnakara kucha carcA karanI hai / maiM eka-eka Agama-granthakA aupacArika paricaya denekA prayatna na kara sIdhe tathyoMke prAMgaNameM utara jAnA cAhatI huuN| tAki hama Agama-sAhityakI pradeya-bhUmikAoM para samagratAse vicAra kara skeN| AgamoMkI bhASA dUsaroMke sAtha samparka sthApita karanekA sazakta mAdhyama hai bhASA / bhASAkA prayojana hai, apane bhItarake jagatko dUsaroMke bhItarI jagatmeM utAra denaa| isa dRSTise bhASA eka upayogitA hai| kintu usa samaya bhASA mAtra upayogitA na rahakara alaGkaraNa aura bar3appanakA mAnadaNDa bana gii| vidvAn loga usa saMskRta bhASAmeM bolane lage, jo janasAdhAraNake lie agama bhASA thii| - mahAvIrakA lakSya thA-sabako jgaanaa| sabako jagAneke lie sabake sAtha samparka sAdhanA Avazyaka hotA hai / mAtra AbhijAtya bhASA yA paNDitoMkI bhASA jana-sAmAnyake sAtha samparka sthApita karanemeM sahayogI nahIM bana sktii| ataH mahAvIrane jana bhASAko hI jana-samparkakA mAdhyama bnaayaa| vaha thI usa samayakI loka bhASA-prAkRta / vaha bhASA magadhake Adhe bhAgameM bolI jAtI thI, ataH vaha arddha mAgAdhI bhI kahalAtI thI / ardhamAgadhI usa samayakI pratiSThita bhASA thii| vaha Arya-bhASA mAnI jAtI thii| usa bhASAkA prayoga karanevAle bhASA-Arya kahalAte the / prAkRtakA artha hai-prakRti-janatAkI bhaassaa| bhagavAn mahAvIra janatAke lie, janatAkI bhASAmeM bole the, ataH ve janatAke bana ge| prAkRta bhASAmeM nibaddha hote hue bhI jaina Agama sAhityako bhASAkI dRSTise do yugoMmeM bA~Ta sakate haiM / I0 pU0 400 se I0 100 takakA pahalA yuga hai| isameM racita aGgoMkI bhASA ardha-mAgadhI hai / dUsarA yuga I0 100 se I0 500 takakA hai / isameM racita yA niyUr3ha AgamoMko bhASA jaina-mahArASTrI prAkRta hai| vaise samakAlIna granthoMkI prAkRta bhASAmeM bhI paraspara paryApta bhinnatA hai| jaise sUtrakRtAMgakI bhASA dUsare granthoMkI bhASAse bhinna hI par3a jAtI hai| usameM aise aneka zabda prayukta hue haiM, jo vyAkaraNake niyamoMse siddha nahIM hote| isase sUtrakRtAMgakI prAcInatA siddha hotI hai| AcArAMga prathama aura dvitIyakI bhASAkA pravAha to ekadama badala gayA hai / zailI Agama granthoMmeM gadya, padya aura campU-ina tInoM hI zailiyoMkA prayoga huA hai| AcArAMga (prathama) campU-zailIkA utkRSTa udAharaNa hai| phira bhI kisI granthameM Adise lekara anta taka eka hI zailIkA nirvAha 1. samavAo, 34.1 bhaganaM caNaM addhamAgadIe bhAsAe dhamma maaikkhi| 2. pannavaNA 1162 bhAsAriyA je NaM addhamAgahAe bhAsAe bhAsaMti / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA ho aisA nahIM lagatA / yahA~ taka ki eka hI granthakI zailI meM vibhinna sthaloM para paryApta antara A gayIM hai / jJAtAdharmakathAke prathama adhyayanako par3hanese lagatA hai, hama 'kAdambarI' kI gaharAImeM gotA lagA rahe haiM / AThaveM nauveM aura solahaveM adhyayanameM AjakI upanyAsa zailIke bIja prasphuTita hote pratIta hote haiM / anyatra ekadama sAdhAraNa zailI bhI apanAyI gayI hai / gadya bhAgake bIca yA antameM gadyokta arthako padya-saMgrahameM gUMthA gayA hai| aisI zailI upaniSadoMkI rahI hai / jaise praznopaniSadmeM likhA hai-sa eSo'kalo'mRto bhavati, tadeSa zlokaH arA iva rathanAbhau kalA yasmin prtisstthitaa| taM vedyaM puruSaM veda (yathA) mA vo mRtyuH parivyathAH / / (prazno0 6 / 5 / 6 ) tulanA kareM cautthaM payaM bhavai, bhavai ya ittha silogo-pedei hiyANusAsaNaM sussUsai taM ca puNo ahie / nayamANaM--bhaeNaM majjai, viNayasamAhI AyayaTThIe / ' anuSTubha yA anya vattoM vAle adhyayanoMke antameM bhinna chanda vAle zlokoMkA prayoga kara AgamasAhityameM mahAkAvya zailIkA bhI saMsparza huA hai| Agama granthoM chandakI dRSTi se "caraNa' meM akSaroMkI nyUnAdhikatA bhI upalabdha hotI hai| vaidika yugameM bhI aisA hotA thaa| vahA~ jisa caraNameM eka akSara kama adhika ho use kramazaH nicita aura bhUrika kahA jAtA hai tathA jisa caraNameM do akSara kama yA adhika ho use kramazaH virAja aura svarAjya kahA jAtA hai / viSaya-vastu aura vyAkhyA AcArya AryarakSitane vyAkhyAkI suvidhAke liye Agama-granthoMko cAra anuyogoMmeM vibhakta kara diyaa| jaise-dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dhrmkthaanuyog'| isa vargIkaraNake pazcAt amukaamuka AgamoMkI vyAkhyA amuka-amuka dRSTikI pradhAnatAse kI jAne lgii| vaise sampUrNa Agama-vAGgamaya vizaddha adhyAtma-dhArAkA pratinidhitva aura pratipAdana karatA hai phira bhI usameM anekAneka viSayoMkI pUrNa spaSTatA aura unmuktatAke sAtha prastuti huI hai / Ayurveda, jyotiSa, bhUgola, khagola, zilpa, saMgIta, svapnavidyA, vAdya-yantra, yuddha-sAmagrI Adi samagna viSayoMkI paryApta jAnakArI hameM AgamoMse prApta ho sakatI hai / eka hI sthAnAMgameM kama-se-kama 1200 viSayoMkA vargIkaraNa huA hai| bhagavatIsUtra to mAnoM prAcyavidyAoMkA Akara grantha hai| viSaya vaividhyakI daSTise vidvAnoMne sthAnAMga aura bhagavatIko vizvakoSa jaisA mahattva diyA hai| __AgamoMmeM aise sArvabhauma siddhAntoMkA pratipAdana huA hai, jo Adhunika vijJAna-jagatmeM mUlabhUta siddhAntoMke rUpa meM svIkRta hai| jahA~ taka maiMne par3hA aura jAnA hai, sthAnAMga yA bhagavatI jaise eka hI aMgakA 1. dazavakAlika 9 / 4 / 21 2. Rk prAtizAkhya, pAtAla 1; "etannyUnAdhikA saiva nivRdUnAdhikA bhUrika / " 3. zaunaka Rk prAtizAkhya, pAtAla 1712 ___ virAjastUttarasyAhubhyAM yA viSaye sthitAH / svarAjyaM evaM pUrvasya yAH kAzcainaM gatA Rca / / 4. AvazyakakathA, zloka 174 - 197 - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMgopAMga parizIlana kara lenese hajAroM vividha pratipAdyoMke bheda-prabhedoMkA gambhIra jJAna tathA sAtha hI bhAratIya jJAna-garimA aura sauSThavakA antaraMga paricaya prApta ho sakatA hai| kyA Agama sAhitya nIrasa hai ? ___ jarmana vidvAn DaoN. vinTaranitjane likhA hai-"kucha apavAdoMke sivAya jainoM ke pavitra-grantha dhUlakI taraha nIrasa, sAmAnya aura upadezAtmaka haiN| sAmAnya manuSyoMkI hama unameM Aja taka bhI bahuta kama ruci pAte haiM / isaliye ve vizeSajJoMke liye hI mahattvapUrNa haiM / ve sAmAnya pAThakoMkI rucikA dAvA nahIM kara skte|' DaoN. vinTaranitjake isa kathanameM AMzika sacAI ho sakatI hai, para unake ina vicAroMse maiM sarvathA sahamata nahIM haiN| kyoMki ve vizeSajJoMke liye hI mahattvapUrNa hai-ina vicAroMkA nirasana svayaM DaoN. vinTaranitjakI agrima paMktiyoMse ho jAtA hai| Age unhoMne likhA hai-jainoMne hamezA yaha dhyAna rakhA hai ki unakA sAhitya janatA taka pahuMce, isIliye unhoMne saiddhAntika grantha va prAcIna sAhitya prAkRta-bhASAmeM likhaa| ataH ve mAtra vizeSajJoMke liye hI upayogI hoM, aisA nahIM lgtaa| hA~ prAkRta bhASAke adhyayana-adhyApanakI paramparA chUTa jAne yA usakI loka-bhASAke rUpameM pratiSThA na rahaneke kAraNa sAmAnya janatAke liye ve sugama yA sujJeya nahIM raha ske| lekina hara yugake manISI AcAryoM aura vidvAnoMne vizAla Agama-granthoMke pratipAdyako yuga bhASAmeM prastuta karanekA sadA prayatna kiyA hai / yugapradhAna AcArya zrI tu lasIke vAcanA pramukhatvameM cala rahe Agama-sampAdanakA upakrama usI zrRGkhalAkI eka sudRr3ha kar3I hai| dUsarI bAta hai nIrasatAkI, lekina vastu sthiti yaha hai ki viSayoMkI vividhatAke kAraNa inheM par3hane meM ruci aura jJAna-donoM paripuSTa hote haiM / jaina Agama-sAhitya upamAoM aura dRSTAntoMse bharA par3A hai| deza, kAla, kSetra, sabhyatA aura saMskRtike anurUpa aneka upamAe~ va dRSTAnta pracalita hote haiN| inake prayogase pratipAdyameM prANa bhara jAte haiM / vaha sahaja hI hRdayaMgama ho jAtA hai| Agama-sAhityameM gambhIra artha bhI sUbodha aura sarasa zailImeM prakaTa huA hai| isameM upamAoM aura dRSTAntoMkA ananya yoga rahA hai| uttarAdhyayana eka pavitra dharmagrantha hai| para usameM prayukta upamAoMkI bahulatAke kAraNa aisA lagatA hai, yaha koI kAvya-grantha hai / sambhava hai isI liye svayaM vidvAna vinTaranitjane ise zramaNa-kAvya kahA hai / ve Age likhate haiM-jaina-AgamoMmeM udAharaNoM aura upamAoMke mAdhyamase siddhAntoMkI bAta kahanekA advitIya tarIkA dRSTigata hotA hai| unake isa kathanameM paryApta yathArthatAke darzana hote haiN| kyoMki aneka sthaloM para aisI vyAvahArika upamAoMkA prayoga huA hai, jinake mAdhyamase varNya viSayameM sajIvatA A gaI hai / jaise-"NAiNaM sarai bAle, itthI vA buddhgaaminnii|" samudrameM tIvra gatise daur3atI huI jahAjako jisake vizAla pAla bandhe haiM, kaisI sajIva aura virala upamAse upamita kiyA gayA hai 1. A History of Indian Literature P. 466 2. , , , , P. 443 3. suuygdd'o-31|1|16 - 198 - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vitata pakkhA iva garur3a juvaI / ' -jaise koI garur3a-yuvatI paMkha phailAe bhAgI jA rahI ho / donoM kAnoMmeM jhUlate camakIle kuNDala yugalake madhya sthita divya AkRtiko varNita karate hue likhA hai-mAno pUnamakI rAtameM zani aura maGgala nakSatroMke bIca nayanAnanda zAradIya candra uga AyA ho / samudrI tUphAnase pratAr3ita uchalatI-giratI aura DUbatI-tairatI naukAkA utprekSAoMke mAdhyamase kitanA sajIva citra khIMcA gayA hai "jJAtA" ke nauveM adhyayanameM "bhayaMkara samudrI tUphAnake kAraNa naukA Upara uchalatI hai aura eka jhaTakeke sAtha punaH nIce giratI hai; jaise karatalase Ahata geMda bAra-bAra pattharake AMganameM uchalatI-giratI hai| Upara uchalatI huI vaha aisI lagatI hai jaise vidyA-siddha koI vidyAdhara-kanyA ho aura nIce giratI huI vaha aisI lagatI hai, jaise bhraSTa koI vidyAdhara bAlA AkAzase gira rahI ho| tejI se idhara-udhara daur3atI huI vaha aisI laga rahI hai, mAno garur3akI teja gatise bhayabhIta koI nAga-kanyA idhara-udhara daur3a rahI ho| tIvra-gatise Age bar3hatI vaha aisI lagatI hai; mAno janatAke kolAhalase ghabarAkara koI azva-kizorI sthAna-bhraSTa ho; bhAgI jA rahI ho| ....gAMThoMse Tapakate jala kaNoMse vaha aisI lagatI hai mAno koI navor3hA patike viyogameM AMsU bahA rahI ho / kSaNabharakI sthiratAse vaha aisI lagatI hai, mAno koI yoga-parivrAjikA dUsaroMko Thaganeke liye kapaTapUrNa dhyAna kara rahI ho / astu, jahA~ taka maiM socatI hU~ Agama-sAhityake prati yadi hamArA dRSTikoNa samyak ho jAtA hai to koI kAraNa nahIM, usakI rasAtmakatA aura layAtmakatAmeM bhI hameM nIrasatA yA visaMgatiyoMkI pratIti ho| jaisA ki pUrva meM batAyA jA cukA hai, jaina-Agama vizuddha adhyAtma-zAstra hai| adhyAtmakI yAtrA para yAnAyita vyakti inakA anuzIlana kara caitanya jAgaraNa-samyaktvase lekara mokSaprApti takakI samagra prakriyA jAna-samajha sakatA hai| phira bhI vartamAnake sandarbhameM yadi hama pUrva mAnyatAoM aura pratibaddhatAoM se Upara uThakara vyApaka dRSTise AgamoM kA adhyayana-anuzIlana kareM to pAeMge ki Adhunika yugako sarvAdhika carcita aura mAnya sabhI jJAna-zAkhAoM kA vikasita aura prAmANika AdhAra hameM yahAM upalabdha hotA hai| zarIra vijJAna (( Physics) gativijJAna ( Dynamics) rasAyana-zAstra ( Chemistry ) fora ( Mathematics ) cikitsA-vijJAna ( Biology ) manovijJAna ( Psychology ) parAmanovijJAna ( Parapsychology ) ina samagra viSayoMse sambandhita pracura-sAmagrI AgamoMmeM bikharI par3I hai| 1. jJAtAdharmakathA-840 2. , , 1156 3. 9 / 10 - 199 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya ke zarIra-nirmANa aura vyaktitva nirmANakI dRSTise mAtA-pitA kA kyA anudAna rahatA hai, isa dRSTise ThANa (3-494-495) draSTavya hai / Agama-granthoMmeM nirdiSTa garbhAdhAna kRtrima garbhAdhAna aura garbhasaMkramaNakI prakriyAko jAnane vAlA vyakti vaijJAnika upalabdhi "parakhanalI zizu" para Azcaryacakita nahIM hotaa| yaha nirvivAda hai ki nyUTana dvArA udghoSita pRthvIke gurutvAkarSaNa siddhAntakI prasthApanAse pUrA vaijJAnika jagat upakRta huA hai, lekina parama vaijJAnika bhagavAn mahAvIrane vibhinna pRthiviyoMke gurutvAkarSaNake prabhAva kSetrakA tathA anya pRthiviyoMke nivAsiyoM para hone vAle usake prabhAvakA pratipAdana Aja se 2500 varSa pahale hI kara diyA thaa| (dekheM-aGgasuttANi bhAga 2 bhagavatI sU 2 / 119) isakA adhyayana antarikSa anusaMdhAna kAryameM apanA viziSTa mahattva rakhatA hai| jIva vijJAna, gaNita aura jyotiSa zAstra kI sAmagrI to AgamoM meM bharI pdd'ii| sAtha hI usa samaya kA bhAratIya rasAyana-zAstra aura cikitsA vijJAna kitanAsamRddha aura vikasita thA isakI bhI bharapUra sAmagrI upalabdha hotI hai| manovijJAna aura parAmanovijJAnake bIja to yatra-tatra bikhare par3e hI hai para anekatra una pallavita aura puSpita rUpa bhI dekhane meM AtA hai vahAM tAttvika viSayoMke vizleSaNake sAtha-sAtha sAhityika aura manovaijJAnika tathya bhI gambhIratAke sAtha vizleSita hue haiM / isa kramase manuSya kI zAzvata manobhUmikAoM, mAnavIya vRttiyoM tathA vastu satyoM kA mArmika udghATana huA hai|' vRkSa, phala, vastra Adi vyAvahArika vastuoMke mAdhyamase manuSyakI manaH sthitiyoMkA jaisA sUkSma vizleSaNa AgamoMmeM huA hai, vaha anyatra durlabha hai / svara-vijJAna aura svapna-vijJAnakI pracura sAmagrI prApta hotI hai / jaise Aja manovijJAna vyaktikI AkRti, lipi aura bolIke AdhAra para usake vyaktitvakA aGkana aura vizleSaNa karatA hai, vaise hI AgamoM meM vyaktike raGgake AdhAra para usake svarakI pahacAna batAI hai / jaise zyAmA strI madhara gAtI hai| kAlI strI paruSa aura rUkhI gAtI hai / kezI strI rUkhA gIta gAtI hai| kANI strI vilambita gIta gAtI hai| andhI strI druta gIta gAtI hai| piMgalA strI visvara gIta gAtI hai| anayogadvArameM bhI vyaktikI dhvani aura usake ghoSake AdhAra para usake vyaktitvakA bahuta hI sundara vizleSaNa kiyA gayA hai| zabda vijJAnakI dRSTise ThANaM ( 10 ke 2,3,4,5) sUtra vizeSa mananIya hai| jinameM dasa prakArake zabda, dasa prakArake atItake indriya-viSaya, dasa prakArake vartamAnake indriya-viSaya tathA dasa prakArake anAgata indriya-viSayoMkA varNana hai / ye isa bAtakI ora saGketa karate haiM ki jo bhI zabda bolA jAtA hai, usakI taraGge AkAzIya rikArDa meM aGkita ho jAtI hai / isake AdhAra para bhaviSyameM una taraGgoMke mAdhyamase uccArita zabdoMkA saGkalana kiyA jA sakatA hai| jaina-AgamoMkA kathA-sAhitya bhI samRddha hai| jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapA tikadazA aura vipAkazruta-ye aGga to vizeSataH kathAoMke mAdhyamase hI apane kathyako prastuta karate haiM / uttarAdhyayana, rAjapraznIya, bhagavatI AdimeM bhI tattva pratipAdanake lie kathAoMkA Alambana liyA gayA hai| 1. ThANaM 3225, 267 2. ThANaM 4 / 12. 34. 101. 107 3. ThANaM 7/48 - 200 - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamoMkI ye kathAe~ vastutaH manovijJAna aura parAmanovijJAnake khojiyoMke lie eka amUlya khajAnA siddha ho sakatI yadyapi Agamika kathAe~ eka-sI zailI, varNya-viSayakI samAnatA tathA kalpanA aura kalAtmakatAke abhAvameM pAThakako prathama daSTimeM bA~dha nahIM sktiiN| unameM atiprAkRtika tattvoMkI bhI bharamA hotI hai| phira bhI jaba-jaba tathyoMkI gaharAI meM utarakara rahasyakI eka-eka paratako utAranekA prayAsa hotA hai to ve gahare arthoM aura bhAvoMkA prakaTana karatI haiN| anveSaNakI nayI rAheM udghATita hotI haiN| yadyapi inako par3hanese sAmAnyataH koI hRdayasparzI mAnavIya saMvedanAe~ ubharatI hoM, aisA nahIM lagatA, para inameM jo pUrvajanma aura punarjanma sambandhI tathya ubharate haiM, ve nizcita hI AjakI manovizleSaNakI prakriyAko punAkhyAyita karate haiM / AgamoMkI janmAntarIya kathAe~ manovaijJAnika anveSaNakI dRSTise bahuta hI mahattvapUrNa haiM / ___ Ajake vaijJAnika yugameM, jabaki pratyeka cintana yA tattva prayoga aura parIkSaNakI kasauTI para car3hakara apanI mUlyavattA siddha karatA hai, nayI pratiSThA ajita karatA hai, vaisI sthiti bhI atiprAkRtika tattvako mAtra paurANika yA kAlpanika mAnakara upekSita nahIM kiyA jA sakatA hai| ati-prAkRtika Phenomenon ko TAlanA Ajake to-date jJAna-vijJAnake pariprekSya meM avaijJAnika hI pratIta hotA hai| kyoMki Aja bhautikavijJAna aura manovijJAnake kSetrameM atiprAkRtika ghaTanAe~ aura atIndriya anubhava bhI prayoga aura anusaMdhAnake viSaya bana cake haiN| antazcetanAke mala usakI khojameM ye aprAkRtikase pratIta honevAle tattva bhI anivA "DATA"ke rUpameM vaijJAnika svIkRti prApta kara cuke haiM / - jainakathA-sAhitya vizeSataH bhavAntara kathAoMmeM manovaijJAnika anveSaNakI bhArI sampadA aura sambhAvanAe~ sannihita haiM / unakI zailI aura zilpanakI ora dhyAna na dekara eka bAra mAtra unake kathyakA gaharAIse adhyayana karane para jJAta hotA hai ki jaina-AgamoMkI kathAe~ caitanya-jAgaraNakI janmAntaragAminI yAtrAmeM sArthaka kar3iyoMke rUpameM grAhya haiN| ullikhita samagra dRSTiyoMse jaina-Agama-sAhityakA anuzIlana karanese vidita hotA hai ki bhAratIya saMskRtikI saMracanA aura bhAratIya prAcya-vidyAoMke vikasanameM Arhat vAGmayakA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai / Agama sAhityane jisa taraha uttaravartI sAhitya aura saMskRtiko samRddha aura saMpuSTa kiyA hai, usakI kahAnI bahuAyAmI aura bahusopAnI hai| viSaya vaividhyakI dhArAoM-pradhArAoMmeM srotasvita Agama vAGmayane bhAratIya sAhityako prANavanta banAyA hai aura apanI maulika vizeSatAoMse uttaravartI samagra sAhityakI dhArA ko supuSTa kiyA hai / bhagavAna mahAvIrake uttaravartI manISI AcAryoMne prAkRta, saMskRta aura apabhraMzake mAdhyamase bhAratIya sAhityakI jo advitIya vyaktitva-racanAkI usakA AdhArabhUta tattva Agama-sAhitya hI rahA hai| vastutaH bhAratIya-saMskRtike sarvAGgINa adhyayanake lie jaina-Agama sAhityakI sAmagrI upayogI hI nahIM, anivArya bhI hai| jaina-AgamoMke adhyayana tathA jaina-paramparA kA pUrNa paricaya prApta kie binA hindI sAhityakA prAmANika itihAsa bhI nahIM likhA jA sktaa| astu, zodha vidvAnoMse yaha apekSA hai ki jaina Agama-sAhityake bAremeM apane pUrva dRSTikoNako badalakara nayI dRSTi nirmita kreN| vartamAna ko samagra jJAna-vijJAnako vidhAoMke sAtha unakA tulanAtmaka adhyayana prastuta kara Agama-sAhityakA punarmUlyAMkana kareM / yugapradhAna AcAryazrI tulasIkI vA canApramukhatAmeM yuvAcAryazrI mahAprajJajI dvArA sampAdita aura jaina vizva-bhAratI lADanaeN dvArA prakAzita yA prakAzyamAna Agama-sAhitya nizcita hI isa dizAmeM hamArA pathadarzana kara sakatA hai| - 201 -