Book Title: Jain Adhyatma
Author(s): 
Publisher: Z_Mahendrakumar_Jain_Nyayacharya_Smruti_Granth_012005.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210558/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina adhyAtma padArthasthiti 'nA'sato vidyate bhAvo nA'bhAvo vidyate sataH' jagatameM jo sata hai usakA sarvathA vinAza nahIM ho sakatA aura sarvathA nae kisI asatkA sadrUpameM utpAda nahIM ho sktaa| jitane maulika dravya isa jagatmeM anAdise vidyamAna hai ve apanI avasthAoM meM parivartita hote rahate haiN| anantajIva, anantAnanta pudgalaaNu, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAza aura asaMkhya kAlANu, inase yaha loka vyApta hai| ye chaha jAtike dravya maulika haiM, inameMse na to eka bhI dravya kama ho sakatA aura na koI nayA utpanna hokara inakI saMkhyAmeM vRddhi kara sakatA hai| koI bhI dravya anyadravyarUpameM pariNamana nahIM kara sakatA, jIva jIva hI rahegA, pudgala nahIM ho sakatA / jisa taraha vijAtIya dravyarUpa meM kisI bhI dravyakA pariNamana nahIM hotA usI taraha eka jIva dUsare sajAtIya jIva-dravyarUpa yA eka pudgala dUsare sajAtIya pudgaladravyarUpameM sajAtIya pariNamana bhI nahIM kara sktaa| pratyeka dravya apanI paryAyoM-avasthAoMkI dhArAmeM pravAhita hai kisI bhI vijAtIya yA sajAtIya dravyAntarakI dhArAmeM usakA pariNamana nahIM ho sktaa| yaha sajAtIya yA vijAtIya dravyAntarameM asaMkrAnti hI pratyeka dravyakI maulikatA hai / ina dravyoMmeM dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravyoMkA pariNamana sadA zuddha hI rahatA hai, inameM vikAra nahIM hotA, eka jaisA pariNamana pratisamaya hotA rahatA hai| jIva aura pudagala ina do dravyoMmeM zaddhapariNamana bhI hotA hai tathA azaddha pariNamana bhii| ina do dravyoMmeM kriyAzakti bhI hai jisase inameM halana-calana, AnA-jAnA Adi kriyAe~ hotI haiN| zeSa dravya niSkriya haiM ve jahA~ hai vahIM rahate haiN| AkAza sarvavyApI hai / dharma aura adharma lokAkAzake barAbara hai| pudgala aura kAla aNurUpa hai / jIva asaMkhyAtapradezI haiM aura apane zarIrapramANa vividha AkAroMmeM milatA hai| eka pudgaladravya hI aisA hai jo sajAtIya anya pudgaladravyoMse milakara skandha bana jAtA hai aura kabhI-kabhI itanA rAsAyanika mizraNa ho jAtA hai ki usake aNuoMkI pRthak sattAkA bhAna karanA bhI kaThina hotA hai| tAtparya yaha ki jIvadradhya aura pudgaladravyameM azuddha pariNamana hotA hai aura vaha eka dUsareke nimittse| pudgalameM itanI vizeSatA hai ki usakI anya sajAtIyapudgaloMse milakara skandha-paryAya bhI hotI hai para jIvakI dUsare jIvase milakara skandha paryAya nahIM hotii| do vijAtIya dravya ba~dhakara eka paryAya nahIM prApta kara skte| ina do dravyoMke vividha pariNamanoMkA sthalarUpa yaha dRzyajagat hai / dravya-pariNamana pratyeka dravya pariNAmInitya hai| pUrvaparyAya naSTa hotI hai uttara utpanna hotI hai para mUladravyakI dhArA avicchinna calatI hai| yahI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA pratyeka dravyakA nijI svarUpa hai| dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoMkA sadA zuddha pariNamana hI hotA hai| jIvadravyameM jo mukta jIva haiM unakA pariNamana zuddha hI hotA hai kabhI bhI azaddha nahIM hotaa| saMsArI jIva aura ananta pudgaladravyakA zuddha aura azuddha donoM hI prakArakA pariNamana hotA hai| itanI vizeSatA hai ki jo saMsAro jIva eka bAra mukta hokara zaddha pariNamanakA adhikArI huA vaha phira kabhI bhI azuddha nahIM hogA, para pudgaladravyakA koI niyama nahIM hai| ve kabhI skandha banakara azuddha pariNamana karate haiM to paramANurUpa hokara apanI zuddha avasthAmeM A jAte haiM phira skandha bana jAte haiM isa taraha unakA vividha pariNamana hotA rahatA hai / jIva aura pudgalameM vaibhAvikI zakti hai jisake kAraNa ve vibhAva pariNamanako bhI prApta hote haiM / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha dravyagatazakti dharma, adharma, AkAza ye tIna dravya eka-eka haiN| kAlANu asaMkhyAta haiM / pratyeka kAlANumeM eka-jaisI zaktiyAM haiN| vartanA karanekI jitane avibhAgapraticchedavAlI zakti eka kAlANameM hai vaisI hI dUsare kAlANumeM / isa taraha kAlANuoMmeM paraspara zakti-vibhinnatA yA pariNamana-vibhinnatA nahIM hai| pudgaladravyake eka aNumeM jitanI zaktiyA~ haiM utanI hI aura vaisI hI zaktiyA~ pariNamana-yogyatA anya pudgalANuoMmeM haiN| mUlataH pudgala-aNadravyoMmeM zaktibheda, yogyatAbheda yA svabhAvabheda nahIM hai / yaha to sambhava hai ki kucha pudgalANu mUlataH snigdha sparzavAle hoM aura dUsare mUlataH rUkSa, kucha zIta aura kucha uSNa para unake ye guNa niyata nahIM, rUkSaguNavAlA bhI snigdhaguNavAlA bana sakatA hai tathA snigdhaguNavAlA bhI rUkSa / zIta bhI uSNa bana sakatA hai uSNa bhI zIta / tAtparya yaha ki pudgalANuoMmeM aisA koI jAtibheda nahIM hai kasI bhI padagalANakA padagalasambandhI koI pariNamana na ho sakatA ho| padgaladravyake jitane bhI pariNamana ho sakate haiM una sabakI yogyatA aura zakti pratyeka pudgalANu meM svabhAvataH hai, yahI dravyazakti kahalAtI hai| skandha-avasthAmeM paryAyazaktiyA~ vibhinna ho sakatI hai| jaise kisI agniskandhameM sammilita paramANukA uSNasparza aura tejorUpa thA, para yadi vaha agniskandhase judA ho jAya to usakA zItasparza tathA kRSNarUpa ho sakatA hai / aura yadi vaha skandha hI bhasma bana jAya to sabhI paramANakA rUpa aura sparza Adi badala sakate haiN| sabhI jIvadravyoMkI mala svabhAvazaktiyA~ eka jaisI haiM, jJAnAdi anantaguNa aura ananta caitanya-pariNamanakI pratyeka zakti mUlataH pratyeka jIvadravyameM hai| hA~, anAdikAlIna azuddhatAke kAraNa unakA vikAsa vibhinna prakArase hotA hai| cAhe ho bhavya yA abhavya, donoM hI prakArake pratyeka jova eka-jaisI zaktiyoMke AdhAra hai, zuddha dazAmeM sabhI mukta eka-jaisI zaktiyoMke svAmI bana jAte haiM aura pratisamaya akhaNDa zuddha pariNamanameM lIna rahate haiM / saMsArI jIvoMmeM bhI malataH sabhI zaktiyAM haiN| itanA vizeSa hai ki abhavya-jIvoMmeM kevalajJAnAdizaktiyoMke AvirbhAvakI zakti nahIM mAnI jaatii| uparyakta vivecanase eka bAta nirvivAdarUpase spaSTa ho jAtI hai ki cAhe dravya cetana ho yA acetana, pratyeka mUlataH apanI-apanI cetana-acetana zaktiyoMkA dhanI hai unameM kahIM kucha bhI nyanAdhikatA nahIM hai| azuddhadazAmeM anya paryAyazaktiyA~ bhI utpanna ho jAtI haiM aura vilIna hotI rahatI haiN| pariNamanake niyatatvako sImA uparyakta vivecanase yaha spaSTa hai ki dravyoMmeM pariNamana honepara bhI koI bhI dravya sajAtIya yA vijAtIya dravyAntararUpameM pariNamana nahIM kara sakatA / apanI dhArAmeM sadA usakA pariNamana hotA rahatA hai / dravya svabhAvakI apekSA pratyeka dravyake apane pariNamana niyata hai| kisI bhI pudgalANa ke ve sabhI pudagalasambandhI pariNamana pratisamaya ho sakate haiM aura kisI bhI jIvake jIvasambandhI ananta pariNamana / yaha to saMbhava hai ki kucha paryAyazaktiyoMse sIdhA sambandha rakhanevAle pariNamana kAraNabhUta paryAyazaktike na honepara na hoN| jaise pratyeka pudgalaparamANu yadyapi ghaTa bana sakatA hai phira bhI jabataka amuka paramANuskandha miTTIrUpa paryAyako prApta na hoMge tabataka unameM miTTIrUpa paryAyazaktike vikAsase honevAlI ghaTaparyAya nahIM ho sktii| parantu miTTI-paryAyase honevAlI ghaTa, sakorA Adi jitanI paryAyeM sambhAvita haiM ve nimittake anasAra koI bhI ho sakatI haiN| jaise jIvameM manuSyaparyAyameM A~khase dekhanekI yogyatA vikasita hai to vaha amuka samayameM jo bhI sAmane AyegA use dekhegaa| yaha kadApi niyata nahIM hai ki amuka samayameM amaka padArthako hI dekhanekI usameM yogyatA hai zeSakI nahIM yA amuka padArtha meM usa samaya usake dvArA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 355 hI dekhe jAnekI yogyatA hai, anyake dvArA nhiiN| matalaba yaha ki paristhitivaza jisa paryAyazaktikA dravyameM vikAsa huA hai usa zaktise honevAle yAvatkAryoM meMse jisa kAryakI sAmagrI yA balavAn nimitta mila jAyeMge usake anusAra usakA vaisA pariNamana hotA jAyagA / eka manuSya gaddIpara baiThA hai usa samaya usameM ha~sanAronA, Azcarya karanA, gambhIratAse socanA Adi aneka kAryoMkI yogyatA hai / yadi bahurUpiyA sAmane A jAya aura usakI usameM dilacaspI ho to ha~sanerUpa paryAya ho jaaygii| koI zokakA nimitta mila jAya to ro bhI sakatA hai| akasmAt bAta sunakara Azcarya meM DUba sakatA hai aura tattvacarcA sunakara gambhIratApUrvaka soca bhI sakatA hai / isalie yaha samajhanA ki pratyeka dravyakA pratisamayakA pariNamana niyata hai, usameM kucha hera-phera nahIM ho sakatA aura na koI hera-phera kara sakatA hai, dravyake pariNamanasvabhAvako gambhIratAse na socaneke kAraNa bhramAtmaka hai| dravyagata pariNamana niyata hai amuka sthUlaparyAyagata zaktiyoMke pariNamana bhI niyata ho sakate haiM jo usa paryAyazaktike avazyaMbhAvI pariNamanoMmeMse kisI ekarUpameM nimittAnusAra sAmane Ate haiM / jaise eka aMgulI agale samaya Ter3hI ho sakatI hai, sIdhI raha sakatI hai, TUTa sakatI hai, ghama sakatI hai, jaisI sAmagrI aura kAraNa-kalApa mileMge usameM vidyamAna ina sabhI yogyatAoMmeMse anukala yogyatAkA vikAsa ho jaaygaa| usa kAraNazaktise vaha amuka pariNamana bhI niyata karAyA jA sakatA hai jisakI pUrI sAmagrI avikala ho pratibandhaka kAraNakI sambhAvanA na ho aisI antimakSaNaprApta zaktise vaha kArya niyata hI hogA para isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki pratyeka dravyakA pratikSaNakA pariNamana sunizcita hai usameM jise jo nimitta honA hai niyaticakrake peTameM par3akara hI vaha usakA nimitta banA rhegaa| vaha ati sunizcita hai ki haraeka dravyakA pratisamaya koI na koI pariNamana honA hI cAhie / purAne saMskAroMke pariNAmasvarUpa kucha aise nizcita kAryakAraNabhAva banAe jA sakate haiM jinase yaha niyata kiyA jA sakatA hai ki amuka samayameM isa dravyakA aisA pariNamana hogA hI, para isa kAraNatAkI avazyaMbhAvitA sAmagrIkI avikalatA tathA pratibandhakakAraNakI zUnyatApara hI nirbhara hai| jaise haldI aura canA donoM eka jalapAtrameM DAle gaye to yaha avazyaMbhAvI hai ki unakA lAlaraMgakA pariNamana ho| eka bAta yahA~ yaha khAsataurase dhyAnameM rakhane kI hai ki acetana paramANuoMmeM buddhi pUrvaka kriyA nahIM ho sktii| unameM apane saMyogake AdhArase kriyA to hotI rahatI hai / jaise pRthivImeM koI bIja par3A ho to saradI, garamIkA nimitta pAkara usameM aMkura A jAyagA aura vaha pallavita, puSpita hokara punaH bIjako utpanna kara degaa| garamIkA nimitta pAkara jala bhApa bana jAyagA / punaH bhApa saradIkA nimitta pAkara jalake rUpameM barasakara pRthivIko zasyazyAmala banA degA / kucha aise bhI acetana dravyoMke pariNamana haiM jo cetana nimittase hote haiM jaise miTTIkA ghar3A bananA yA ruIkA kapar3A bananA / tAtparya yaha ki atItake saMskAravaza vartamAna kSaNameM jitanI aura jaisI yogyatAe~ vikasita hoMgI aura jinake vikAsake anukUla nimitta mileMge, dravyoMkA vaisA-vaisA pariNamana hotA jaaygaa| bhaviSyakA koI nizcita kAryakrama dravyoMkA banA huA ho aura usI sunizcita ananta kramapara yaha jagat cala rahA ho, yaha dhAraNA hI bhramapUrNa hai / niyatA'niyatatvavAda jaina daSTise dravyagata zaktiyA~ niyata haiM para unake pratikSaNake pariNamana anivArya hai / eka dravyakI usa samayakI yogyatAse jitane prakArake pariNamana ho sakate haiM unameMse koI bhI pariNamana jisake ki nimitta aura anukUla sAmagrI mila jAyagI, ho jAyagA / tAtparya yaha ki pratyeka dravyakI zaktiyA~ tathA unase honevAle pariNamanoMkI jAti sunizcita hai| kabhI bhI pudgalake pariNamana jIvameM tathA jIvake pariNamana pudgala meM nahIM ho sakate / para pratisamaya kaisA pariNamana hogA, yaha aniyata hai| jisa samaya jo zakti vikasita hogI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 : DA~0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha tathA anukUla nimitta mila jAyagA usake bAda vaisA pariNamana ho jAyagA / ataH niyatatva aura aniyatatva donoM dharma sApekSa haiM / apekSAbhedase sambhava haiM / niyativAda nahIM jo honA hogA vaha hogA hI, hamArA kucha bhI puruSArtha nahIM hai, isa tarahake niSkriya niyativAdake vicAra jainatattvasthitike pratikUla haiM / jo dravyagata zaktiyA~ niyata haiM unameM hamArA koI puruSArthaM nahIM, hamArA puruSArthaM to koyalekI hIrAparyAyake vikAsa karAne meM hai / yadi koyale ke lie usakI hIrAparyAyake vikAsake lie Avazyaka sAmagrI na mile to yA to vaha jalakara bhasma banegA yA phira khAnimeM hI par3e-par3e samApta ho jAyagA / isakA yaha artha nahIM hai ki jisameM upAdAna zakti nahIM hai usakA pariNamana bhI nimittase ho sakatA hai yA nimitta meM yaha zakti hai jo nirupAdAnako pariNamana karA sake / ubhaya kAraNoM se kArya kAryotpatti ke lie donoM hI kAraNa cAhie upAdAna aura nimitta; jaisA ki svAmI samantabhadrane kahA hai ki " yathA kAryaM bahirantarupAdhibhiH " arthAt kArya bAhya Abhyantara donoM kAraNoMse hotA hai / yahI anAdyananta vaijJAnika kAraNa- kAryadhArA hI dravya hai jisameM pUrvaparyAya apanI sAmagrI ke anusAra sadRza, visadRza, ardhasadRza, alpasadRza AdirUpase aneka paryAyoMkI utpAdaka hotI hai / mAna lIjie eka jalabindu hai usakI paryAya badala rahI hai, vaha pratikSaNa jalabindu rUpase pariNamana kara rahI hai para yadi garamIkA nimitta milatA hai to turanta bhApa bana jAtI hai| kisI miTTImeM yadi par3a gaI to sambhava hai pRthivI bana jAya / yadi sA~pake mu~hameM calI gaI jahara bana jAyagI / tAtparya yaha ki ekadhArA pUrva uttara paryAyoMko bahatI hai usameM jaise-jaise saMyoga hote jAyeMge usakA usa jAti meM pariNamana ho jAyagA / gaGgAkI dhArA haridvArameM jo hai vaha kAnapurameM nahIM aura kAnapurakI gaTara AdikA saMyoga pAkara ilAhAbAda meM badalI aura ilAhAbAdakI gandagI Adi kAraNa kAzIkI gaGgA judI hI ho jAtI hai / yahA~ yaha kahanA ki "gaGgAke jalake pratyeka paramANukA pratisamayakA sunizcita kAryakrama banA huA hai usakA jisa samaya pariNamana honA hai vaha hokara hI rahegA" dravyakI vijJAna-sammata kAryakAraNaparamparAke pratikUla hai / 'jaM jassa jammi' Adi bhAvanAe~ haiM svAmikArtikeyAnuprekSAmeM samyagdRSTi ke cintanameM ye do gAthAe~ likhI haiMjaM jassa jammi dese jeNa vihANeNa jammi kAlammi | NAdaM jiNeNa NiyadaM jammaM va ahava maraNaM vA / / 321 // taM tassa tammi dese teNa vihANeNa tammi kAlammi | ko cAledu sakko iMdo vA aha jiNi vA // 322 // arthAt jisakA jisa samaya jahA~ jaise janma yA maraNa honA hai use indra yA jinendra koI bhI nahIM TAla sakatA, vaha hogA hI / ina gAthAoMkA bhAvanIyArtha yahI hai ki jo jaba honA hai, hogA, usameM koI kisIkA zaraNa nahIM hai| Atmanirbhara rahakara jo Ave vaha sahanA cAhie / isa taraha citta samAdhAna ke lie bhAI jAnevAlI bhAvanAoMse vastuvyavasthA nahIM ho sakatI / anityabhAvanAmeM hI kahate haiM ki jagat svapnavat hai isakA artha yaha kadApi nahIM ki zUnyavAdiyoMkI taraha jagat padArthoMkI sattAse zUnya hai balki yahI usakA tAtparya hai ki svapnakI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 357 taraha vaha Atmahitake lie vAstavika kAryakArI nahIM hai / yahA~ samyagdRSTike cintana-bhAvanAmeM svAvalambanakA upadeza hai| usase padArthavyavasthA nahIM kI jA sktii| sabase bar3A astra sarvajJatva niyativAdI yA tathokta adhyAtmavAdiyoMkA sabase baDA tarka hai ki sarvajJa hai yA nahIM? yadi sarvajJa hai to vaha trikAlajJa hogA arthAt bhaviSyajJa bhI hogaa| phalataH vaha pratyeka padArthakA anantakAla taka pratikSaNa jo honA hai use ThIkarUpameM jAnatA hai / isa taraha pratyeka paramANu kI pratisamayakI paryAya sunizcita hai unakA paraspara jo nimittanaimittikajAla hai vaha bhI usake jJAnake bAhira nahIM hai / sarvajJa mAnanekA dUsarA artha hai niyativAdI honA / para, Aja jo sarvajJa nahIM mAnate unake sAmane hama niyaticakrako kaise siddha kara sakate haiM ? jisa adhyAtmavAdake malameM hama niyativAdako panapAte haiM usa adhyAtmadRSTise sarvajJatA vyavahAranayakI apekSAse hai| nizcayanayase to AtmajJatAmeM hI usakA paryavasAna hotA hai jaisA ki svayaM AcArya kundakundane niyamasAra ( gA. 158 ) meM likhA hai "jANadi passadi savvaM vyavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANo jANadi passadi NiyameNa appANaM / / " arthAt kevalI bhagavAna vyavahAranayase saba padArthoMko jAnate, dekhate haiM / nizcayase kevalajJAnI apanI AtmAko jAnatA, dekhatA hai| adhyAtmazAstrameM nizcayanayakI bhUtArthatA aura paramArthatA vyavahAranayakI abhUtArthatApara vicAra karanese to adhyAtmazAstrameM pUrNajJAnakA paryavasAna antataH AtmajJAnameM hI hotA hai| ataH sarvajJatvakI dalIlakA adhyAtmacintanamalaka padArthavyavasthAmeM upayoga karanA ucita nahIM hai / niyativAdameM eka hI prazna eka hI uttara niyativAdameM eka hI uttara hai 'aisA hI honA thA, jo honA hogA so hogA hI' isameM na koI tarka hai, na koI puruSArtha aura na koI buddhi / vastuvyavasthAmeM isa prakArake muta vicAroMkA kyA upayoga ? jagatmeM vijJAnasammata kAryakAraNabhAva hai| jaisI upAdAnayogyatA aura jo nimitta hoMge tadanasAra pariNamana hotA hai / puruSArtha nimitta aura anukUla sAmagrIke juTAnemeM hai / eka agni hai puruSArthI yadi usameM candanakA cUrA DAla detA hai to sugandhita dhuAM nikalegA, yadi bAla Adi DAlatA hai to durgandhita dhuA~ utpanna hogaa| yaha kahanA ki cUrAko usameM par3anA thA, puruSako usameM DAlanA thA, agniko use grahaNa karanA hI thaa| isameM yadi koI hera-phera karatA hai to niyativAdIkA vahI uttara ki 'aisA hI honA thaa| mAno jagatake pariNamanoMko 'aisA hI honA thA' isa niyati bhagavatIne apanI godameM le rakhA ho| adhyAtmakI akartRtva bhAvanAkA upayoga taba adhyAtmazAstrakI akartatvabhAvanAkA kyA artha hai ? adhyAtmameM samasta varNana upAdAnayogyatAke AdhArase kiyA gayA hai| nimitta milAnepara yadi upAdAnayogyatA vikasita nahIM hotI, kArya nahIM ho sakegA / eka hI nimitta-adhyApakase eka chAtra prathama zreNIkA vikAsa karatA hai jabaki dUsarA dvitIya zreNIkA aura tIsarA ajJAnIkA ajJAnI banA rahatA hai / ataH antataH kArya antimakSaNavartI upAdAnayogyatAse hI hotA hai| hA~, nimitta usa yogyatAko vikAsonmukha banAte haiM, taba adhyAtmazAstrakA kahanA hai ki nimittako yaha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ahaGkAra nahIM honA cAhie ki hamane use aisA banA diyA, nimittakAraNako socanA cAhie ki isakI upAdAnayogyatA na hotI to maiM kyA kara sakatA thA ataH apane meM kartRtvajanya ahaGkArake nivRttike lie upAdAnameM kartatvakI bhAvanAko daDhamala karanA cAhie tAki parapadArthakartatvakA ahaGkAra hamAre cittameM Aka rAgadveSakI sRSTi na kare / bar3ese bar3A kArya karake bhI manuSyako yahI socanA cAhie ki maiMne kyA kiyA ? yaha to usako upAdAnayogyatAkA hI vikAsa hai maiM to eka sAdhAraNa nimitta huuN| 'kriyA hI dravyaM vinayati nAdravyaM' arthAt kriyA yogyameM pariNamana karAtI hai, ayogyameM nahIM / isa taraha adhyAtmakI akartRtvabhAvanA hameM vItarAgatAkI ora le jAneke lie hai| na ki usakA upayoga niyativAdake puruSArtha vihIna kUmArgapara lejAneko kiyA jaay| samayasArameM nimittAdhIna upAdAna pariNamana samayasAra (gA086-88) meM jIva aura karmakA paraspara nimittanaimittika sambandha batAte hue likhA "jIvapariNAmahedu kammattaM puggalA pariNamaMti / puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamadi / / Na vi kuvvadi kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du kattA AdA saeNa bhAveNa / / puggalakammakadANaM Na du kattA savvabhAvANaM / / " arthAt jIvake bhAvoMke nimittase pudgaloMko karmarUpa paryAya hotI hai aura pudgalakarmoMke nimittase jIva rAgAdirUpase pariNamana karatA hai| itanA samajha lenA cAhie ki jIva upAdAna banakara pudgalake guNarUpase pariNamana nahIM kara sakatA aura na pudgala upAdAna banakara jIvake guNarUpase pariNati kara sakatA hai / hA~, paraspara nimittanaimittika sambandhake anusAra donoMkA pariNamana hotA hai| isa kAraNa upAdAna dRSTise AtmA apane bhAvoMkA kartA hai pudgalake jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarmAtmaka pariNamanakA kartA nahIM hai| isa spaSTa kathanase kundakundAcAryakI kartRtva-akartRtvakI dRSTi samajhameM A jAtI hai| isakA vizada artha yaha hai ki pratyeka dravya apane pariNamanameM upAdAna hai| dUsarA usakA nimitta ho sakatA hai, upAdAna nahIM / paraspara nimittase donoM upAdAnoMkA apane-apane bhAvarUpase pariNamana hotA hai| isameM nimittanaimittikabhAvakA niSedha kahA~ hai ? nizcayadRSTise paranirapekSa AtmasvarUpakA vicAra hai usameM kartRtva apane upayogarUpameM hI paryavasita hotA hai| ataH kundakundake matase dravyasvarUpakA adhyAtmameM vahI nirUpaNa hai jo Age samantabhadrAdi AcAryoMne apane granthoMmeM batAyA hai| mUlameM bhUla kahA~ ? ___ isameM kahA~ mUlameM bhUla hai ? jo upAdAna hai vaha upAdAna hai, jo nimitta hai vaha nimitta hI hai / kumhAra ghaTakA kartA hai, yaha kathana vyavahAra ho sakatA hai / kAraNa, kumhAra vastutaH apanI halana-calanakriyA tathA apane ghaTa banAneke upayogakA hI kartA hai, usake nimittase miTTIke paramANumeM vaha AkAra utpanna ho jAtA hai| miTTIko ghar3A bananA hI thA aura kumhArake hAtha vaisA honA hI thA aura hameM usakI vyAkhyA aisI karanI hI thI, Apako aisA prazna karanA hI thA aura hameM yaha uttara denA hI thaa| ye saba bAteM na anubhava siddha kAryakAraNabhAvake anukUla hI haiM aura na tarkasiddha / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 359 nizcaya aura vyavahAra nizcayanaya vastukI paranirapekSa svabhUta dazAkA varNana karatA hai / vaha yaha batAyagA ki pratyeka jIva svabhAvase anantajJAna-darzana yA akhaNDa caitanyakA piNDa hai / Aja yadyapi vaha karmanimittase vibhAva pariNamana kara rahA hai para usameM svabhAvabhUta zakti apane akhaNDa nirvikAra caitanya honekI hai / vyavahAranaya parasAkSepa avasthAoMkA varNana karatA hai| vaha jahA~ AtmAko para-ghaTapaTAdi padArthoke kartRtvake varNanasambandhI lambI ur3Ana letA hai vahA~ nizcayanaya rAgAdi bhAvoMke kartRtvako bhI AtmakoTise bAhara nikAla letA hai aura AtmAko apane zuddha bhAvoMkA hI kartA banAtA hai, azuddha bhAvoMkA nahIM / nizcayanayakI bhUtArthatAkA tAtparya yaha hai ki vahI dazA AtmAke lie vAstavika upAdeya hai, paramArtha hai, yaha jo rAgAdirUpa vibhAvapariNati hai yaha abhUtArtha hai arthAt AtmAke lie upAdeya nahIM hai isake lie vaha aparamArtha hai, agrAhya hai / nizcayanayakA varNana hamArA lakSya hai nizcayanaya jo varNana karatA hai ki maiM siddha hU~, buddha hU~, nirvikAra hU~, niSkaSAya hU~, yaha saba hamArA lakSya hai| isameM hU~' ke sthAnameM 'ho sakatA hU~', yaha prayoga bhrama utpanna nahIM karegA / vaha eka bhASAkA prakAra hai| jaba sAdhaka apanI antarjalpa avasthAmeM apane hI AtmAko sambodhana karatA hai ki he Atman ! tU to svabhAvase siddha hai, buddha hai, vItarAga hai, Aja phira yaha terI kyA dazA ho rahI hai tU kaSAyI aura ajJAnI banA hai| yaha pahalA 'siddha hai buddha hai vAlA aMza dUsare 'Aja phira terI kyA dazA ho rahI hai ta kaSAyI ajJAnI banA hai' isa aMzase hI paripUrNa hotA hai / isalie nizcayanaya hamAre lie apane dravyagatamalasvabhAvakI ora saMketa karAtA hai jisake binA hama kaSAyapaGkase nahIM nikala sakate / ataH nizcayanayakA sampUrNa varNana hamAre sAmane kAgajapara moTe-moTe akSaroM meM likhA huA TaMgA rahe tAki hama apanI usa paramadazAko prApta karanekI dizAmeM prayatnazIla raheM / na ki hama to siddha hai karmose aspRSTa haiM yaha mAnakara mithyA ahaGkArakA poSaNa kareM aura jIvanacAritryase vimukha ho nizcayakAntarUpI mithyAtvako bar3hAveM / ye kundakundake avatAra sonagar3hameM yaha pravAda hai ki zrIkAnajIsvAmI kundakundake jIva hai aura ve kundakundake samAna hI sadgururUpase pujate hai| unheM sadgurubhakti hI viziSTa AkarSaNakA kAryakrama hai / yahA~se niyativAdakI AvAja aba phirase uThI hai aura vaha bhI kundakundake nAmapara / bhAvanIya padArtha judA haiM unase tattvavyavasthA nahIM hotI yaha maiM pahale likha cukA huuN| yoM hI bhAratavarSane niyativAda aura IzvaravAdake kAraNa tathA karmavAdake svarUpako ThIka nahIM samajhaneke kAraNa apanI yaha nitAnta paratantra sthiti utpanna kara lI thii| kisI taraha aba nava-svAtantryodaya huA hai| isa yugameM vastutattvakA vaha nirUpaNa ho jisase sundara samAjavyavasthA-ghaTaka vyaktikA nirmANa ho| dharma aura adhyAtmake nAmapara aura kundakundAcAryake sunAmapara Alasya-poSaka niyativAdakA pracAra na ho| hama samyak tattvavyavasthAko samajheM aura samantabhadrAdi AcAryoMke dvArA parizIlita ubhayamukhI tattva-vyavasthAkA manana kreN|