Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra samagra rUpa meM paryAvaraNa para yadi ciMtana kiyA jAye to samUcA jaina dharma hamAre sabhI prakAra ke paryAvaraNoM ko ahiMsAtmaka DhaMga se saMtulita karane kA vidhAna prastuta karanA hai aura vaiyaktika tathA sAmAjika zAMti ke nirmANa meM sthAyitva kI dRSTi se naye AyAmoM para vicAra karane ko vivaza karatA hai / jaina AcAra : punarmUlyAMkana kI AvazyakatA zrI rAjIva pracaMDiyA nyU eksaTeMzana eriyA sadara nAgapura 440 - 001 AcAra pakSa eka aisA AdhAra stambha hai jisa para jIvana rUpI vRkSa puSpita - pallavita hai| yaha jIvana kI yathArthatA ko prakaTa karane kA eka sazakta evaM sapATa sAdhana hai| isI ko dhyAna meM rakhate hue 'AcAra - pakSa' para vizva ke samasta darzanoM, dharmoM meM apane-apane stara para vivecana huA hai| jaina darzana, dharma bhI isase achUtA nahIM rahA hai| isa vyAvahArika evaM parama upayogI viSaya para cintana karane se pahile hameM yaha socanA hogA ki hamAre jIvana kA lakSya kyA hai? hamAre sAmane tIna sthitiyA~ haiM eka AdhyAtmika dUsarI sAMsArika aura tIsarI mizrita rUpa / sAmAnyataH Aja hama jisa daura se gujara rahe haiM usameM tIsare sthiti hI samagra jIvana kA AyAma sthira karatI hai| yaha to ho sakatA hai isameM vyaJjita bahutAyata kabhI AdhyAtmikatA kI to kabhI sAMsArikatA kI jhalakane lge| kAraNa spaSTa hai vartamAna paristhitiyoM meM nitAnta phlii| dUsarI sthiti paraka lakSya kA sAkAra honA asambhava sA lagatA hai| isalie dezakAla samAja ke AdhAra para jo saTIka ho, nyAyasaMgata ho, upayogI evaM upAdeyI ho, usakA samaya-samaya para mUlyAMkana- punarmUlyAMkana hotA rahA hai, honA cAhiye / mUlyAMkana karate samaya samAja vyakti kA lakSya suspaSTa honA caahie| deza kAla ke AdhAra para paristhitiyA~ parivartita hotI rahatI haiM, tadnurUpa jIvana bhI saMcAlita hotA rahatA hai| udAharaNa ke lie pUrva meM jo sahanazakti, sahiSNutA vidyamAna thI vaha Aja utanI mAtrA sImA meM adarzita hai aura jo Aja jisa rUpa meM hai vaha kala Ane vAla samaya meM dRSTigocara nahIM hogI / ataH jo samIcIna hai usa para Aja ke sandarbha meM hameM vicAranA hogaa| usameM vyaJjita bhAvoM kI sUkSmatA ko pakar3anA hogA aura tAratamya baiThAnA hogA usakI sArthakatA ko, samIcInatA ko / Aja jaba hama apanI najara cAroM ora daur3Ate haiM to pAte haiM ki vyakti yA samAja cAhe vaha AdhyAtmika-sAmAjika Adi kisI bhI varga vizeSa se sambandhita kyoM na ho apane nirdhArita kartavyoM se vimukha hone ke udyata hai| kyoM? aisA kyoM? jo niyama, saMvidhAna, saMhitAe~ usa kAla kI sthiti ke dekhate hue banAe gae the yA nirdhArita kie gae the yA to una para kaTTaratA se cala jAya yA phira unameM yugAnurUpa saMzodhana- saMvardhana kara naI saMhitAe~ Adi sthApita kara usa para calA jaae| yahI do rUpa hamAre sAmane Ate haiN| purAnI AcAra - paddhati meM prachanna jo vaijJAnikatA hai use hama sAmane lAe~ tabhI usakI samIcInatA siddha hogI / prastuta lekha kA uddezya bhI yahI hai (202)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki kriyAe~ jo ajJAna dharAtala para kendrita haiM, unheM samUla naSTa kara jo upAdeyI haiM unheM aMgIkAra kara jIvana caryA ko samRddha kiyA jAe kyoMki korI kriyAeM, nirarthaka sAdhanAe~ vyakti, sAdhaka ko ubAUpana utpanna karane ke atirikta aura kyA de skeNgii| 'jaina- AcAra' meM jo bAteM samAviSTa haiM ve nizcaya hI Atmahita evaM lokahitakArI haiM, sAtha hI parama vaijJAnika upayogI evaM upAdeyI bhI haiN| AcAra (kriyA) aura vicAra (jJAna) ye do saMvAhaka jIvana ratha ko saMcAlita karate haiN| jaina AcAra kA mUla hai ahiMsA aura vicAra hai - anekAnta / ahiMsA eka vyApaka zabda hai| vaha jaina dharma kA prANa hai| ahiMsAtmaka jIvana ko kendrita karane ke lie jaina dharma meM tapa vrata aura saMyamAdi ke svarUpa aura mahattA kA samyak rUpa se udghATana huA hai| hama vartamAna sandarbha meM inakI kyA upayogitA hai, Adi ko dhyAna meM rakhate hue saMkSipta carcA kreNge| tapa bhAratIya sAdhanA kA prANa tatva hai kyoMki usase vyakti kA bAhara-bhItara samagra jIvana pariSkRta, parizodhita hotA huA usa carama bindu para pahu~catA hai jahA~ se vyakti, vyakti nahIM raha jAtA hai apitu paramAtma avasthA arthAt paramapada, siddhatva ko prApta ho jAtA hai| vAstava meM tapa meM tRpti hai, isakI sAdhanA se labdhi-upalabdhi, Rddhi-siddhi, taijas zaktiyA~, agaNita vibhUtiyA~ sahaja hI prakaTa hone lagatI haiM arthAt tapa se sarvottama padArthoM kI prApti hotI hai| isa jagata meM aisA koI padArtha nahIM hai jisakI prApti tapa se na ho sake / tapaH sAdhanA se samasta bAdhAe~, ariSTa upadrava, zamana tathA kSamA zAnti, karuNA premAdi durlabha guNajIvana meM vyApta hote haiM ataH yaha laukika aura alaukika donoM hI hita kA sAdhaka hai| tapaH sAdhanA vyakti ko sthUla se sUkSma kI ora vahirjagata se antarjagata kI ora le jAne meM preraNA-sphUrti kA saMcAra karatI hai kyoMki bAhara kolAhala - halacala hai, dUSaNa- pradUSaNa hai, jabaki bhItara niHstabdhatA, nizcalatA aura zuddhatA hai| jainadarzana- dharma meM tapa ke samasta aMgoM para vaijJAnika vizleSaNa huA hai| Atma-vikAsa hetu sAdhanA kA nirUpaNa jaina darzana kA mukhya lakSya rahA hai| isa lakSya hetu jo sAdhanA kI jAtI hai vaha sAdhanA vastutaH tapa kahalAtI hai| isa darzana meM sAMsArika sukhoM, phalecchAoM, eSaNAoM, sAMsArika pravaMcanAoM hetu kie jAne vAle tapa kI apekSA samyagdarzana (AstavAditatvoM ko sahI-sahI rUpa meM jAnanA aura una para zraddhAna rakhanA) jJAna (para-sva bheda buddhi ko samajhanA ) cAritra (bheda vijJAna pUrvaka sva laya karanA) rUpI ratnatraya kA AvirbhAva karane ke lie, iSTAniSTa, indriya-viSayoM kI AkAMkSA kA virodha karane kI apekSA nirodha karane ke lie kie jAne vAle tapa hI sArthaka tathA kalyANakArI mAne gae haiN| sAdhanA kI dRSTi se yahAM tapa do prakAra ke mAne gae haiM eka bAhya tapa jisake antargata anazana, unodarI- avamaudarya, vRtti parisaMkhyAna-bhikSAcArI, rasaparityAga, kAyakleza, pratisaMlInatA- vivikta zayyAsana haiM tathA dUsarA Abhyantara tapa hai jisameM prAyazcita vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna, vyutsarga-kAyotsarga hai / bAhya tapa bAhya dravya ke avalamba se hotA hai, ise dUsaroM ke dvArA dekhA jA sakatA hai| isameM indriya - nigraha hotA hai kintu Abhyantara bAhya dravya kI apekSA aMtaraMga pariNAmoM kI pramukhatA rahatI hai, dUsaroM kI darzanIyatA rahatI hai| sAdhanA meM jAne vAlA sAdhaka sarvaprathama bAhyatapAntargata 'anazana' meM praveza karatA hai tadanantara zanaiH-zanaiH abhyAsa karatA huA tathA anavarata sAdhanA meM praveza karatA hai tadanantara zanaiH-zanaiH abhyAsa karatA huA tathA anavarata sAdhanA krama-binduoM se gujaratA huA AbhyAntara tapAntargata dhyAna- vyutsarga meM praveza kara sAdhanA kI paripUrNatA ko prApta karatA huA AtmA kI caramotkarSa sthiti meM pahu~ca jAtA hai| sAdhanA kI isa prakriyA meM tapa (203)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi sAdhaka bAhyatapa meM darzita binduoM-bhedoM meM kadAcita paripakvatA prApta nahIM kara pAtA to nizcaya hI vaha * Abhyantara tapa sAdhanA ke kSetra meM sahI rUpa meM praveza nahIM kara sakatA arthAt bAhyatapa ke binA antaraMga tapa aura antaraMga tapa ke binA bAhyatapa nirarthaka pramANita hote haiM, inakA sambandha anyonyAzrita hai, zAzvata hai| ___bAhyatapa dvArA sAdhaka asadRttiyoM se haTakara sadvRttiyoM meM apane mana-vacana-zarIra ko tanmaya karatA huA supta antazcetanA ko jAgrata kara sakatA hai| kAma-vAsanA, ahaMbhAvanA, krodha jvAlA, kapaTa, chala, pravaMcanA, tathA dUsaroM ke dhana sampatti har3apane kI prakriyA kI vahni jo Aja prajvalita hai jisase parivAra-samAja-rASTra aura antarrASTrIya stara para asthiratA, asAmAjikatA tathA arAjakatA-AtaMkavAditA kA zora-zarAbA parilakSita hai zAnta-zamana ho sakatI hai| jaba sAdhaka bAhya tapAnurUpa apanI jIvanacaryA sthira kara letA hai taba use yaha anubhava hone lagatA hai ki jIvana jIne kA lakSya mAtra udarapUrta ke sAdhana-upakaraNa juTAne-ekatra karane arthAt indriya janya vyApAroM meM khapAne kI apekSA Atmazodhana vikAsa meM hI honA zreyaskara evaM sArthaka hai| tapa-sAdhanA ke prathama cAra caraNa (anazana, unodara, bhikSAcarI, rasa parityAga) AhAra-tyAga se sambandhita hai kyoMki binA AhAra-zuddhi ke zarIra zuddhi aura tajjanya cita zuddhi kA honA nitAnta asambhava hai| zeSa do caraNoM (kAyakleza, prati-saMlInatA) meM zarIra kI zucitA para bala diyA gayA hai jisase mana vikRti se haTakara nivRtti kI ora unmukha hotA huA sAdhanA-patha para nairantarya Age bar3hane ko pravRtta ho ske| jainAcArAttargata tapa sAdhanA zarIra ko kaSTa dene kI apekSA use vikAra-vivarjita banAtI hai| isameM antaH karaNa ko zuddha kiyA jAtA hai| sAdhaka kabhI anazana karake to kabhI bhUkha se kama khAkara, kabhI sImita padArtha grahaNa kara to kabhI kisI rasa ko taja kara zarIra ko niyantrita karatA huA cetana-avacetana mana meM praviSTa vAsanAoM para vijaya prApta karatA hai| ina sabake lie jJAna-dhyAna, paThana-pAThana-ciMtavana Adi meM vaha lIna rahatA hai| saMsArI bAhya prabhAvoM se apane ko alaga karatA huA sAdhaka antatogatvA AtmasvarabhAva arthAt AtmasvarUpa kI prApti meM jIvana ko adhyAtma-sAdhanA meM khapA detA hai| isalie tapa jIvana kA eka anivArya aMga hai| asthiratA, azAnti, baicenI, eka ajIba prakAra kI ukatAhaTa-nirAzAdi ke vAtAvaraNa meM yaha jIvana ko eka nayA AyAma detA hai, sphUrti aura zakti kA saMcAra karatA hai| jainAcAra meM vratoM para bala diyA gayA hai| vartamAna sandarbha meM jahA~ cA~da-sitAre para pahu~cane kI, tAla-pAtAla bhI atala gaharAiyoM ko chUne kI hor3a cala rahI ho, Adhunika-atyAdhunika upakaraNoM ke nirmANa meM jIvana khapAyA jA rahA ho, vahA~ vratoM kI bhUmikA kyA hogI? yaha eka vicAraNIya tathya hai| vyakti cAhe kitanI hI upalabdhi arjita kara le, vijJAna kitanA hI vikasita ho jAe yadi usameM maryAdA, anuzAsana kA abhAva hai, ucchaMkhalatA, svacchandatA kA prabhAva hai to vikAsa kI apekSA vinAza, nirmANa kI apekSA saMhAranartana karatA dikhAI degaa| vrata, vyakti, parivAra samAja aura rASTra ke lie suvyavasthita, surakSita sukha-zAnti tathA sauhArda pUrNa jIvana jIne kA mArga prastuta karatA hai| jainadharma ke anusAra vrata meM parakIya kI apekSA svecchA kI pradhAnatA rahatI hai| isalie vrata dhAraNa karane vAle ko apanI yogyatA, pAtratA tathA kSamatA ko dhyAna meM rakhakara hI vrata dhAraNa karanA caahie| vratI kA vrata ke prati agAdya niSThA tathA lakSya suspaSTa honA caahie| vyakti ke vrata dhAraNa karane kI zakti-samarthatA ke AdhAra para jaina AcAra meM vratoM ko do bhAgoM meM eka AMzika rUpa meM (aNuvrata, guNavrata, zikSAvrata) tathA dUsare pUrNarUpoM meM (mahAvrata) vibhakta kiyA gayA hai| (204)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti ko cAhe vaha gRhastha rUpa meM ho, cAhe vaha sAdhanA-patha para ho, suvyavasthita-maryAdita jIvana caryA ke lie vratoM kI zaraNa meM jAnA hotA hai| vrata se vyakti meM samatva jagatA hai arthAt mAnasika aura zArIrika santulana arthAt tanAvoM se mukta jIvana jIne kI paddhati vikasita hotI hai| Aja saMsAra ke samakSa 'tanAva' kI sabase bar3I samasyA hai| tanAva jIvana ke pratyeka caraNa meM gaharAtA jA rahA hai| isakI samApti ke lie aneka anusaMdhAna ho rahe haiN| vratoM kI isa dizA meM eka aham bhUmikA rahI hai| prAcInakAla se lekara arvAcIna taka hamAre AdhyAtmika guru tanAvoM se mukti ke lie vratoM para sadA bala dete Ae haiN| yaha nirvivAda rUpa se kahA jA sakatA hai ki yadi hama vratoM kA vaijJAnika ThaMga se apane jIvana meM upayoga karate haiM to ve hamAre lie sarva prakAra kI svasthatA to pradAna karate hI haiM sAtha hI prasupta oja kA jAgaraNa bhI hotA hai| oja pradIpta se jIvana pramAda se rikta kintu samyak puruSArtha se sikta hotA hai| vAstava meM jana-jana ke abhyutthAna meM vratoM kI bhUmikA upayogI siddha huI hai| jaina AcAra pratyeka vyakti ko sapta vyasana (juA, mAMsAhAra, madyapAna, corI, parastrIgamana, vezyAgamana tathA zikAra) kA tyAga tathA aSTa pravacanaM tIna gupti (manogupti, vacanagupti, kAyagupti) pUrNa jIvana jIne ke lie nirdeza detA hai| inakA paripAlana eka prakAra se vratoM kI paridhi meM parigaNita kiyA jA sakatA hai| jaina AcAra ke ye pavitra vidhAna Aja bhI prAsaMgika hai| saptavyasanI meM viveka, dhIratA, sahanazIlatA, lagana, Atma vizvAsa tathA smaraNa zakti Adi mAnavIya guNoM kA nitAnta abhAva dikhAI detA hai| binA ina guNoM ke kyA vaha apanA aura apane rASTra kA vikAsa kara sakatA hai? kadApi nhiiN| vyasana to eka aisA Aveza hai jisake joza meM vyakti apanA hoza to kho baiThatA hI hai sAtha hI vaha samAja aura rASTra kA eka aMga hone ke kAraNa use bhI garta meM le jAtA hai| vAstava meM vyasana mAnavatA kA eka abhizApa hai| arthavyavasthA tathA sAmAjika jIvana mUlyoM ko kSatavikSata karane vAlA yaha pizAca apanI pAzuvikatA ke atirikta samAja ko aura kyA de skegaa| Ananda razmiyA~ to vyasana mukti jIvana se hI vikIrNa hotI haiN| dUsarA pavitra vidhAna hai aSTa pravacana maataa| samiti-gupti pUrNa jIvana se jIvana meM prAmANikatA AtI hai| vyakti apanI hara kriyA ke prati sajaga aura saceSTa rahatA hai| vaha kisI ko bhI duHkha, pIr3A pahu~cAe binA apanA jIvana yApana karatA hai| usakA jIvana ArtayA, raudratA kI apekSA, hitakArI vAtoM meM hI bItatA hai| usakA manana-cintana rAgadveSa se rahita, mAdhyastha bhAvoM se saMmpakta rahatA hai| vAstava meM aisA jIvana svayaM apane lie to upayogI hai hI sAtha hI rASTra ke lie vareNya bhI hai| vicAra kareM, jaina AcAra ke ina pavitra vidhAnoM meM mUla haiM -ahiNsaa| ye saba ahiMsA ke hI AyAma haiN| ahiMsA kA vistAra hai tapa, saMyama aura vrt| ahiMsA mAnava jIvana kA svabhAva hai| svabhAva pracchanna to ho sakatA hai kintu samApta nahIM hotaa| bhaya, saMdeha, avizvAsa, asurakSA, pArasparika vaimanasya, zoSaNa, atyAcAra tathA anyAya Adi kI vahni jo Aja prajvalita hai, usakA mUla kAraNa hai jIvana meM ahiMsA kA abhaav| ahiMsA meM kSamA, maitrI, prema, sadbhAvanA, sauhArdratA, ekatA, vIratA tathA mRdutA Adi mAnavIya guNa vidyamAna rahate haiN| isake dvArA hI vizva ke samasta prANiyoM meM kSamA karane kI bhAvanA tathA zakti jAgrata hotI hai| adhikAMza logoM kI yaha dhAraNA hai ki ahiMsA nirbaloM (kAyaroM) kA astra hai| yaha una logoM kA korA bhrama hai| ahiMsA to vIroM kA (205)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhUSaNa hai| saccA ahiMsaka siMha kI bhA~ti nirbhIka niDara tathA zaktizAlI hotA hai| Aja AvazyakatA hai ahiMsA ke vyApaka svarUpa ko ThIka-ThIka samajhane kii| ahiMsA ko kevala nivRtti arthAt niSedhAtmaka rUpa meM hI nahIM apitu pravRtti arthAt vidheyAtmaka rUpa meM bhI use dekhA jaay| nivRtti rUpa meM kisI ko kaSTa na pahu~cAnA hI ahiMsA hai kintu pravRtti rUpa meM kamajora, ahasAya, dInaduHkhI, hatAza aura satAe hue vyakti kI rakSA karanA ahiMsA kA eka aMga hai| astu kisI ko bacAnA kAyaroM kA nahIM, zUravIroM kA parama kartavya hai| vAstava meM ahiMsaka AtmajayI hotA hai| Aja jaba sAre vizva meM azAnti hAhAkAra macA huA hai| eka rASTra dUsare rASTra ko har3apane kI prakriyA meM vyasta hai astu trasta-saMtrasta haiN| sArI zakti astra-zastra ke nirmANa meM lagI huI hai| vahA~ ahiMsA kA udghoSa nizcita hI varadAna siddha hogaa| itihAsa ke panne bolate haiM ki jahA~ hiMsA se kucha nahIM huA, vahA~ ahiMsA ne hI Akara sAmaJjasya sthApita kiyaa| vAstava meM ahiMsA jIvana kA eka anivArya aMga hai| vaha prANimAtra ke hita kI saMvAhikA hai| Aja hamArI dRSTi jaba jainasamAja para jAtI hai to yaha dekhakara daMga rahajAnA hotA hai ki jisakA AcAra aura vicAra pakSa itanA samujjvala va samanvaya vAditA se anuprANita hai vahA~ bhI bhed-prbhed| isakA mUlakAraNa hai 'AcAra' AcAra' kI itanI adhika vyAkhyAe~ huI haiM ki unase aneka vibhAjana uTha khar3e ho ge| jabaki Aja AvazyakatA hai AcAra ke bhItara pratiSThita jo mUla AtmA hai usako samajhane kI, hRdayagaMma karane kI, AtmasAta karane kI arthAt lakSya kii| digambara, zvetAmbara sthAnakavAsI, terApaMthI Adi antatogatvA sabakA lakSya to eka hI hai -ananta Ananda kI praapti| karma se vimukti mArga vibhinna ho sakate haiM kintu mArya to eka hI hai, to jo samIcIna lage, Atma aula lokahita meM jo upayukta ho usakA anusaraNa kara jIvana yAtrA ko taya karanA hI sArthaka hai| isa prakAra jainAcAra para jaba hama gaharAI ke sAtha cintana karate haiM to tIna bindu pAte haiM- eka darzana, dUsarA jJAna aura tIsarA caaritr| ye tInoM jaba samyaktva pUrNa hokara eka rUpa ho jAte haiM taba mokSa kA mArga khulatA hai| vyakti kA antima puruSArtha 'mokSa' hai| 'mokSa' arthAt baMdhanoM se mukti arthAt zAzvata svtntrtaa| jaina AcAra jahA~ eka ora vyakti meM naitika saMskAroM ko, samatva ko, vizvAsa-zraddhA ko apane prati niSThAvAna hone ko, kartavyadAyitva ke bodha Adi ko jagAtA hai vahIM dUsarI ora ananta catuSTaya ke dvAra bhI kholatA hai| nizcaya hI 'jainAcAra' Aja bhI apanI upayogitA evaM prAsaMgikatA ko sameTe hue hai| 'maMgalakalaza' 394, sarvodaya nagara, AgarA ror3a, alIgar3ha (u.pra) -202001 (206) .