Book Title: Itihas Darshan Sanskruti Samrakshan aur Acharya Hastimalj
Author(s): Prem Suman Jain
Publisher: Z_Jinvani_Acharya_Hastimalji_Vyaktitva_evam_Krutitva_Visheshank_003843.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229904/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa - darzana, saMskRti saMrakSaNa aura AcArya zrI atIta kI ghaTanAe~, vicAra-darzana, sabhyatA ke badalate pratimAna evaM saMskRti ke vibhinna unmeSa saba milakara kisI yuga vizeSa ke itihAsa kA nirmANa karate haiM / ataH itihAsa vaha darpaNa hai, jahA~ sabhyatA aura saMskRti ke pratibimba jhalakate haiM / aise itihAsa kI vibhinna kar3iyoM ko milAkara use eka sunizcita svarUpa pradAna karane se itihAsakAra kI bahuzrutatA evaM kaThora parizrama kA digdarzana hotA hai / itihAsa - ratna prAcArya zrI sva. pUjya hastImalajI mahArAja sA. ne "jaina dharma kA maulika itihAsa" ke cAra bhAgoM kA nirmANa kara jaina saMskRti ke kSetra meM aitihAsika kArya kiyA hai| jaina saMgha aura saMskRti kI paramparA hajAroM varSa prAcIna hai| deza-videza ke vistRta bhU-bhAga meM phailI huI hai| saikar3oM prAcAryoM evaM saMghoM ke upabhAgoM meM baMTI huI hai / vibhinna bhASAoM ke, kalA-sAdhanoM ke ghaTakoM meM antarnihita hai / una sabako eka sUtra meM bA~dhakara jaina dharma ke itihAsa ke bhavana ko nirmita karanA pUjya AcArya zrI jaise mahArathI, manISI santa ke puruSArtha kI hI bAta thI, anya sAmAnya itihAsakAra isameM samartha nahIM hotA / AcArya zrI ke puruSArtha aura itihAsa- darzana se jo yaha " jaina dharma kA maulika itihAsa" likhA gayA hai, vaha jaina saMskRti kA saMrakSaNa- gRha bana gayA hai / yaha eka aisI prAdhArabhUta bhUmi banI hai, jisa para jaina saMskRti ke vikAsa ke kitane hI bhavana nirmita ho sakate haiM / 1. jaina dharma kA yaha taTastha aura prAmANika itihAsa hai / DaoN. prema deza-videza ke mUrdhanya vidvAnoM ne AcArya zrI dvArA nirmita isa itihAsa grantharatna kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai / usa sabako saMkSepa meM sameTanA cAheM to isa grantha kI nimnAMkita vizeSatAe~ ujAgara hotI haiM Jain Educationa International sumana jaina - paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA ( ahamadAbAda ) 2. jaina dharma ke itihAsa sambandhI AdhAra - sAmagrI kA jo saMkalana isameM huA hai, vaha bhAratIya itihAsa ke lie upayogI hai / - DaoN. raghubIrasiMha (sItAmaU ) For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 123 3. digambara evaM zvetAmbara paramparA ke prasiddha puruSoM ke caritroM kA isameM dohana kara liyA gayA hai| -sva. paM. hIrAlAla zAstrI (byAvara) 4. itihAsa ke aneka naye tathya isameM sAmane Aye haiN| -sva. zrI agaracanda nAhaTA (bIkAnera) 5. caubIsa tIrthaMkaroM ke carita ko tulanAtmaka dRSTi se prastuta kiyA gayA hai| __ -sva. DaoN. zrI jyotiprasAda jaina (lakhanaU) 6. isa itihAsa se aneka mahattvapUrNa naI bAtoM kI jAnakArI hotI hai / -pro. DaoN. ke. sI. jaina (ujjaina) 7. jaina tIrthaMkara-paramparA ke itihAsa ko tulanAtmaka aura vaijJAnika paddhati se mUlyAMkita kiyA gayA hai / -DaoN. nemIcanda jaina (indaura) 8. aitihAsika tathyoM kI gaveSaNA ke lie brAhmaNa aura bauddha sAhitya kA bhI upayoga kiyA gayA hai| -zramaNa (vArANasI) meM samIkSA 6. phuTanoTsa ke mUla granthoM ke sandarbha se yaha kRti pUrNa prAmANika bana -DaoN. kamalacanda sogAnI (udayapura) 10. isa grantha meM zAstra ke viparIta na jAne kA vizeSa dhyAna vidvAn lekhaka ne rakhA hai| -DaoN. bhAgacanda jaina bhAskara (nAgapura) ina mantavyoM se spaSTa hai ki prAcArya zrI ne isa itihAsa ke nirmANa meM vibhinna AyAmoM kA dhyAna rakhA hai| yaha kevala kisI dharma vizeSa kA itihAsa nahIM hai apitu jaina dharma kI paramparA meM hue dhArmika mahApuruSoM, AcAryoM aura lekhakoM ne apane jIvana ke vibhinna kSetroM meM jo mahattvapUrNa kArya kiye, una sabakA itivRtta aitihAsika dRSTi se isameM prastuta kiyA gayA hai| AcArya zrI kA yaha kathana satya hai ki "dhArmika puruSoM meM prAcAra-vicAra, unake deza meM pracAra evaM prasAra tathA vistAra kA itivRtta hI dharma kA itihAsa hai|" ata: 'jaina dharma ke maulika itihAsa' ke ina cAra bhAgoM meM jaina dharma ke Adi pravartaka, kulakara aura unake vaMzaja Adideva RSabha tIrthaMkara se lekara pandrahavIM zatAbdI ke dhArmika krAnti-pravartaka lokAzAha ke samaya taka kA jaina saMgha kA itihAsa upalabdha jaina Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 124 * vyaktitva evaM kRtitva srotoM ke AdhAra para, prastuta kiyA gayA hai| isa itihAsa meM prastuta sAmagrI dharma, darzana, sAhitya, samAja evaM saMskRti ke liye kaI dRSTiyoM se upayogI hai / ___ isa itihAsa ke prathama bhAga meM jaina paramparA meM kulakara-vyavasthA para prakAza DAlA gayA hai| bhagavAn RSabha deva se lekara bhagavAna mahAvIra taka ke caubIsa tIrthaMkaroM kA jIvana carita isameM varNita hai| prasaMgavaza sindhu sabhyatA, vaidika kAla evaM mahAkAvya yuga ke itihAsa kI pramukha ghaTanAoM, rAjAoM evaM samAja kA vizleSaNa bhI isameM huA hai| grantha ke dvitIya bhAga meM mahAvIra ke nirvANa se lekara 1000 varSa taka kA dhArmika itihAsa prastuta kiyA gayA hai| isameM kevalikAla, dasa pUrvadharakAla, zrutakevalikAla evaM sAmAnya pUrvadharakAla kA vivaraNa hai| yaha sAmagrI digambara evaM zvetAmbara paramparA ke udbhava evaM vikAsa ko jAnane ke liye mahattvapUrNa hai| prAgama sAhitya evaM usake vyAkhyA sAhitya para bhI isase prakAza par3atA hai / mauryayuga aura usake paravartI rAjavaMzoM, videzI AkrAntAoM tathA vicAraka AcAryoM ke sambandha meM bhI yaha grantha kaI naye tathya prastuta karatA hai| prAkRta evaM saMskRta meM likhita maulika aitihAsika sAmagrI ke parijJAna ke lie. yaha khaNDa vizeSa mahattva hai| isa khaNDa kI katipaya mAnyatAe~ evaM niSkarSa itihAsajJoM kA dhyAna apanI ora AkarSita karate haiM, jina para abhI bhI gahana cintana-manana kI AvazyakatA hai| 'jaina dharma kA maulika itihAsa' kA tRtIya bhAga kina kaThinAiyoM meM likhA gayA, isakA vivaraNa sampAdaka mahodaya zrI gajasiMha rAThaur3a ne prastuta kiyA hai| devaddhi kSamA zramaNa ke svargArohaNa ke uparAnta 475 varSoM ke jaina dharma kA itihAsa isa bhAga meM hai / arthAt IsA kI lagabhaga caturtha zatAbdI se navIM zatAbdI taka kI aitihAsika ghaTanAe~ isameM samAyI huI haiN| yaha kAla sAhitya aura darzana kA utkarSa kAla hai, kintu isa samaya meM aitihAsika sAmagrI kI pracuratA nahIM hai| isaliye yaha khaNDa vibhinna tulanAtmaka sandarbho se yukta hai| yaha bhAga yApinI saMgha, bhaTTAraka paramparA, dakSiNa bhArata meM jaina dharma, dArzanika jainAcAryoM ke yogadAna, gupta yuga ke zAsakoM Adi para vizeSa sAmagrI prastuta karatA hai| sAhityika sandarbho se itihAsa ke tathya nikAlanA duSkara kArya hai, jise AcArya zrI jaise khojaka santa hI kara sakate haiN| svabhAvataH isa khaNDa meM prastuta kaI niSkarSa vibhinna paramparAoM ke itihAsajJoM evaM dhArmika pAThakoM ko punaH cintana-manana kI preraNA dete haiM / itihAsa kA adhyayana karavaTa badale, yahI isa khaNDa kI sArthakatA hai| __vIra nirvANa samvat 1476 se 2000 varSa taka arthAt lagabhaga IsA kI dasavIM zatAbdI se pandrahavIM zatAbdI taka ke jaina dharma ke itihAsa ko itihAsa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. granthamAlA ke caturtha bhAga meM prastuta kiyA gayA hai / AcArya zrI kI preraNA aura mArgadarzana meM isa bhAga kA lekhana zrI gajasiMha rAThaur3a ne kiyA hai / jaina dharmaM aura itihAsa ke marmajJa lekhaka ne isa bhAga ko bar3e zramapUrvaka likhA hai aura upayogI sAmagrI prastuta kI hai / isa bhAga meM sAmAnya zrutadhara jaina AcAryoM kA prAmANika vivaraNa upalabdha hai / jinacandrasUri, abhayadevasUri, AcArya hemacandra, jinaprabhasUri Adi aneka prabhAvaka AcAryoM ke yogadAna kI isameM carcA hai / kintu sambhavataH vistAra bhaya se digambara jainAcAryoM kA ullekha nahIM hai / yaha khaNDa zve0 paramparA ke pramukha jaina gacchoM aura saMghoM kA itihAsa prastuta karatA hai / prasaMgavaza mugala zAsakoM, pramukha jaina zAsakoM aura zrAvakoM kA vivaraNa bhI isameM diyA gayA hai / madhyayugIna bhAratIya itihAsa ke lie isa khaNDa kI sAmagrI bahuta upayogI hai / yaha yuga dhArmika krAntiyoM kA yuga thaa| jaina dharma aura saMgha ke anuyAyiyoM meM bhI usa samaya pArasparika pratispardhA evaM uthala-puthala thI / itihAsa lekhaka isake prabhAva se baca nahIM sakatA / ataH isa khaNDa meM vahI sAmagrI prastuta kI jA sakI hai, jisase jaina dharma ke itihAsa kI kar3iyA~ jur3a sakeM aura usake siddhAnta / svarUpa meM koI byavadhAna na par3e / grantha ke AkAra kI, samaya kI bhI sImA hotI hai ataH bahuta kucha jaina itihAsa ke ve tathya isameM raha bhI gaye haiM, jinase jaina paramparA kI kaI zAkhAe~ - prazAkhAe~ pallavati - puSpita huI haiM / " jaina dharma kA itihAsa" vibhinna AyAmoM vAlA hai| tIrthaMkaroM, mahApuruSoM, prabhAvaka zrAvaka-zrAvikAoM, rAjapuruSoM, dArzanikoM, sAhityakAroM, saMghoMgacchoM, AcAryoM Adi ko dRSTi meM rakhakara itihAsa likhA jA sakatA hai / yaha suniyojita evaM vidvAnoM ke samUha ke athaka zrama kI apekSA rakhatA hai / pUjya AcArya zrI hastImalajI mahArAja sA. ne "jaina dharma kA maulika itihAsa " ke cAra bhAgoM kA nirmANa evaM prakAzana karAkara eka aitihAsika kArya kiyA hai / tIrthaMkaroM evaM unake ziSyoM / paTTadharoM ko AdhAra banAkara yaha itihAsa likhA gayA hai / prasaMgavaza isameM sampUrNa jaina saMskRti kA saMrakSaNa ho gayA hai / AcArya zrI ne samAja ko be itihAsa cakSu pradAna kara diye haiM jo aura gahare gote lagAkara jaina dharma ke itihAsa ko pUrNa aura vividha AyAma vAlA banA sakate haiM / jaina dharma ke itihAsa kA adhyayana anusaMdhAna gatizIla ho, isake lie nimnAMkita Adhunika grantha upayogI ho sakate haiM : 1. jaina paramparAno itihAsa, bhAga 1 - 2 ( tripuTI ) 2. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 1, 2, 3, 4, bambaI * 125 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 126 * vyaktitva evaM kRtitva 3. bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA kA itihAsa (muni jJAnasundara), phalaudI jainijma ina sAutha iNDiyA (desAI), zolApura 5. dakSiNa bhArata meM jaina dharma (paM. kailAzacandra zAstrI), bArANasI 6. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA bhAga 1-4 (DaoN. nemicandra zAstrI) sAgara 7. jaina dharma ke prabhAvaka AcArya (sAdhvI saMghamitrA), lADanUM 8. jaina dharma - prAcIna itihAsa (paM. hIrAlAla zrAvaka), jAmanagara hai. jaina sAhitya aura itihAsa (paM. nAtharAma premI), bambaI 10. jaina sAhitya va itihAsa para vizada prakAza (paM. jugala kizora mukhtAra) 11. jaina paramparA kA itihAsa (muni nathamala), cUrU 12. jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga 1 (paM balabhadra jaina) dillI 13. jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga 2 (paM. paramAnanda zAstrI), dillI 14. tripiTaka aura Agama-eka parizIlana (muni nagarAja) 15. jainijma ina rAjasthAna (DaoN. ke. sI. jaina), zolApura 16. jaina dharma kA maulika itihAsa bhAga 1-4 (prAcArya hastImala), jayapura 17. jaina sorjeja oNpha da hisTrI oNpha enziyenTa iNDiyA (DaoN. jyotiprasAda jaina), dillI 18. jaina saMskRti aura rAjasthAna (DaoN. narendra bhAnAvata), jayapura jaina dharma ke itihAsa se sambandhita ukta granthoM kI sUcI meM aneka grantha abhI aura jur3a sakate haiM / itihAsa viSayaka sAmagrI se yukta saikar3oM prAcIna jaina grantha haiM, kucha aitihAsika kAvya grantha haiM evaM katipaya sAhityika granthoM meM, prazastiyoM meM itihAsa kI sAmagrI guMthI huI hai / idhara jaina sAhitya ke jo grantha prakAza meM Aye haiM, unake sampAdakoM ne itihAsa viSayaka sAmagrI kA mUlyAMkana bhI kiyA hai| isa saba aitihAsika sAmagrI kA tulanAtmaka vizleSaNa aura adhyayana kiyA jAnA Avazyaka hai| "jaina dharma kA bRhata itihAsa" kaI bhAgoM meM niSpakSa rUpa meM likhe jAne kI apekSA hai, taba kahIM jaina saMskRti ke sabhI pakSa vibhinna AyAmoM meM udghATita ho skeNge| AcArya zrI hastImalajI mahArAja ke isa itihAsa grantha ke bhAgoM ke naye saMskaraNoM meM bhI adyAvadhi prakAzita evaM upalabdha navIna tathyoM ke samAveza se grantha kI upayogitA dviguNita hogii| aise mahattvapUrNa aura vizAlakAya granthoM kI prakAzana saMsthA evaM anudAtA dharmapremI bandhu badhAI ke pAtra haiN| -vibhAgAdhyakSa-jainavidyA evaM prAkRta vibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only