Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ -. -.-.-.-.-.-.-.-.-. -.-.-. -.-.-.-.-.-. -.-.-.-. -. -. -. -.-. -.-.-. -.-.-.-.-. -.. hindI jana gItakAvya meM karma-siddhAMta 0 (sva0) pro0 zrIcandra jaina mohana nivAsa, koThI roDa, ujjaina (ma0 pra0) jaina darzana meM karma-siddhAnta kA jo gahana vivecana kiyA gayA hai vaha vaijJAnika hai tathA sAtha hI sAtha tAttvika bhii| jainAcAryoM ne niSpakSabhAva se karma-mImAMsA ko isa prakAra nirUpita kiyA hai ki yaha sAmAnya jana ko bhI grAhya hai aura manISiyoM ke lie bhI buddhi-saMgata hai| __ yaha to spaSTa hI hai ki AtmA ke sahaja svarUpa ko kaluSita karane vAle karma hI haiN| yadi sAdhanA kI Aga meM karma dagdha kara diye jAyaM to niSkalaMka banakara AtmA alaukika divya AbhA se zIghra hI prakAzita ho uThatI hai evaM apane lakSya kI pUrti meM saphala ho jAtI hai| lekina karma-pAza meM Abaddha yaha jIva svalakSya ko bhUlakara rAgadveSa ke kardama meM patita hotA hai evaM apanI pratibhA ko kalaMkita karatA rahatA hai| mahAkavi daulatarAma ne jIva kI isa dUSita pravRtti kA citraNa isa prakAra kiyA hai jIva tU anAdi hI tai bhUlyo ziva gailavA / / mohamadavAri piyau, svapada visAra diyo| para apanAya liyo, indriya sukha meM raciyo / bhavata na bhiyau na tajiyo mana-mailavA / jIva tU anAdi hI tai bhUlyo ziva gailavA // mithyA jJAna Acarana dharikara kumarana / tIna loka kI dharana tAmaiM kiyA hai phirana // pAyau na sarana, na lahAyau sukha-zailavA / jIva tU anAdi hI tai bhUlyo ziva-gailavA / / aba narabhava pAyau, suthala sukula Ayau / jina upadesa bhAyau, daula jhaTa jhittkaayo|| para paranati dukhadAyinI curailvaa| jIva tU anAdi hI tai bhUlyo ziva gailavA // karmoM ke vazIbhUta hokara isa prANI ne sva-para viveka ko bhulAyA, jinendra bhagavAna kI bhakti kI ora AkRSTa na huA, viSaya-sukha meM ullasita hokara usane aise duSkRtya kiye jo usakI naisargika pragati ke lie ghAtaka siddha hue tathA bhogoM meM nimagna rahakara vaha apanA hI vidrohI bnaa| bhagavanta-bhajana kyoM bhUlA re? yaha saMsAra raina kA supanA, tana dhana vAri babUlA re ! bhagavanta-bhajana kyoM bhUlA re?
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa .-.-.-. -.-.-.-.-.-.-. -.-.-.-. -. -.-. isa jIvana kA kauna bharosA pAvaka meM tRNa-pUlA re kAla kudAla liye sira ThAr3A kyA samajhai mana phUlA re ! bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re ! svAratha sAdhai pAMca pAMva tU, paramAratha ko lUlA re ! kahu kaise sukha paihe prANI kAma karai dukha mUlA re ! bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re? / moha pizAca chalyau mati mArai, nija kara kaMdha vasUlA re ! bhaja zrIrAjamatIvara bhUdhara, do duramati sira dhUlA re ! bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re ? sAdhaka ke Atma-vikAsa meM jisa zakti ke kAraNa bAdhA upasthita hotI hai, use jaina zAstra karma kahate haiN| bhAratIya dArzanikoM ne karma zabda kA vibhinna arthoM meM prayoga kiyA hai| vaiyAkaraNa jo kartA ke lie atyanta iSTa ho use karma mAnate haiM / yajJa Adi kriyAkANDa ko mImAMsA-zAstrI karma jAnate / vaizeSika darzana meM karma kI isa prakAra paribhASA dI hai jo eka dravya meM samavAya se rahatA ho, jisameM koI guNa na ho aura jo saMyoga tathA vibhAga meM kAraNAntara kI apekSA na kre| sAMkhya darzana meM saMskAra artha meM karma kA prayoga huA hai| gItA meM kiyAzIlatA ko karma mAna akarNayatA ko hIna batAyA hai| mahAbhArata meM AtmA ko bA~dhane vAlI zakti ko karma mAnate hae zAntiparva 240-7 meM likhA hai-prANI karma se ba~dhatA hai aura vidyA se mukta hotA hai| bauddha sAhitya meM prANiyoM kI vividhatA kA kAraNa karmoM kI vibhinnatA kahA hai / karma kI baMdhana nAma kI eka avasthA kA varNana karane vAlA tathA cAlIsa hajAra zloka pramANa vAlA mahAbaMdha nAma kA jaina grantha prAkRta bhASA meM abhI vidyamAna hai| jainAcArya batAte haiM ki AtmA ke pradezoM meM kaMpana hotA hai aura usa kaMpana se pudgala (Matter) kA paramANu-puMja AkarSita hokara AtmA ke sAtha mila jAtA hai, use karma kahate haiN| pravacanasAra ke TIkAkara amRtacandrasUri likhate haiM-AtmA ke dvArA prApya hone se kriyA ko karma kahate haiN| usa kriyA ke nimitta se pariNamana-vizeSa ko prApta pudagala bhI karma kahalAtA hai| jina bhAvoM ke dvArA pudgala AkarSita ho jIva ke sAtha sambandhita hotA hai use bhAvakarma kahate haiM aura AtmA meM vikRti utpanna karane vAle pudgalapiNDa ko dravyakarma kahate haiN| svAmI akalaMkadeva kA kathana hai-jisa prakAra pAtravizeSa meM rakhe gaye aneka rasa vAle bIja, puSpa tathA phaloM kA madyarUpa meM pariNamana hotA hai, usI prakAra AtmA meM sthita pudgaloM kA kA krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAyoM tathA mana, vacana, kAya ke nimitta se AtmapradezoM ke parispandanarUpa yoga ke kAraNa karmarUpa pariNamana hotA hai| paMcAdhyAyI meM yaha batAyA hai ki AtmA meM eka vaibhAvika zakti hai jo pudgala-puMja ke nimitta ko pA AtmA meM vikRti utpanna karatI hai| jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara pudgala svayameva karmarUpa pariNamana karate haiN| tAttvika bhASA meM AtmA pudagala kA sambandha hote hue bhI jar3a nahIM banatA aura na pudgala isa sambandha ke kAraNa sacetana banatA hai| . pravacanasAra kI saMskRta TIkA meM tAttvika dRSTi ko lakSya kara yaha likhA hai-dravyakarma kA kartA kauna hai ? svayaM pudgala kA pariNamana-vizeSa hii| isalie pudgala hI dravya karmoM kA kartA hai, Atma pariNAma rUpa bhAvakoM kA nhiiN| ata: AtmA apane-apane svarUpa se pariNamana karatA hai| pudgala svarUpa se nhiiN| karmoM kA AtmA ke sAtha sambandha hone se jo abasthA utpanna hotI hai use bandha kahate haiN| isa bandha paryAya meM jIva aura pudgala kI aisI navIna avasthA utpanna ho jAtI hai jo na to zuddha jIva meM pAyI jAtI hai aura na zuddha pudgala meM hI / jIva aura pudgala apane apane guNoM se cyuta hokara eka navIna avasthA kA nirmANa karate haiN| rAga, dveSa, yukta AtmA pudgala puMja ko apanI ora AkarSita karatA hai| jaise cumbaka lohA Adi padArthoM ko AkarSita karatA hai| yaha ajJAnI jIva iSTa-aniSTa saMkalpa dvArA vastu meM priya-apriya kalpanA karatA hai jisase rAga-dvapa utpanna hote haiM / isa rAga-dveSa se dRr3ha karma kA bandha hotA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina gItakAvya meM karma-siddhAnta isa vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki yaha karmacakra rAga-dveSa ke nimitta se satata calatA rahatA hai aura jaba taka rAga-dveSa, moha ke vega meM nyUnatA na hogI taba taka yaha cakra abAdha gati se calatA rhegaa| rAga-dveSa ke binA jIva kI kriyAe~ bandhana kA kAraNa nahIM hotiiN| isa viSaya ko kundakunda svAmI samayaprAbhRta meM samajhAte hue likhate haiM ki koI vyakti apane zarIra ko taila se lipta kara dhUlipUrNa sthAna meM jAkara zastra-saMcAlana rUpa vyAyAma karatA hai aura tAr3a, kelA, bAMsa Adi ke vRkSoM kA chedana-bhedana bhI karatA hai| usa samaya dhUli ur3akara usake zarIra se cipaTa jAtI hai / yathArtha meM dekhA jAya to usa vyakti kA zastra-saMcAlana zarIra meM dhUli cipakAne kA kAraNa nahIM hai| vAstavika kAraNa to taila kA lepa hai, jisase dhUli kA sambandha hotA hai| yadi aisA na ho to vahI vyakti jaba binA taila lagAye pUrvokta zastra-saMcAlana kArya karatA hai taba usa samaya vaha dhUli zarIra meM kyoM nahIM lipta hotI? isI prakAra rAga-dveSa rUpI taila se lipta AtmA meM karma-raja Akara cipakatI hai aura AtmA ko itanI malIna banA parAdhIna kara detI hai ki ananta zaktisampanna AtmA krItadAsa ke samAna karmoM ke izAre para nAcA karatI hai|' jaina darzana meM ATha karma mAne gaye haiN| ye hI AtmA ke nirmala svarUpa ko kisI na kisI prakAra dhUmila banAte rahate haiM / isa sandarbha meM 4 ghAtiyA karmoM (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya evaM aMtarAya) kA AtmavikAsa meM virodhI rUpa vizeSa carcita hai| AtmA ke guNoM kA ghAta karane ke hI kAraNa ye ghAtiyA karma kahe gaye haiN| zeSa karma (vedanIya, Ayu, nAma aura gotra) aghAtiyA haiM / yadyapi ye pratyakSa rUpa meM AtmA ke vikAsa meM ghAtaka nahIM haiM phira bhI mohanIya ke kuprabhAvazAlI zAsana meM rahakara ye (aghAtiyA karma) jIva ke vikAsa meM bAdhAe~ upasthita karate rahate haiM aura use saccidAnanda kI prApti se kosoM dUra rakhate haiN| ananta zakti sampanna AtmA apanI utkRSTa sAdhanA se karmoM kA kSaya karatI hai tathA inake nAza ho jAne para vaha mokSastha bana jAtI hai| siddha-svarUpa kI upalabdhi tapazcaryA kI carama phala-prApti hai| sarvajJatA se samalaMkRta AtmA nija svarUpa meM lIna rahatI huI arahaMta kahalAtI hai| yaha rUpa cAra ghAtiyA karmoM ke kSaya se prApta hotA hai| satya to yaha hai ki ratnatraya (samyagdarzana, samyakjJAna evaM samyagcAritra) rUpI talavAra ko yadi sAdhaka grahaNa karatA hai to phira karma-zatruoM kA vinAza avilamba nizcita hai| ina ATha karmoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai (1) jJAnAvaraNIya karma-AtmA ke jJAna guNa para aisA AvaraNa utpanna hotA hai jisake kAraNa saMsArAvasthA meM usakA pUrNa vikAsa nahIM hone pAtA, jisa prakAra ki vastra ke AvaraNa se sUrya yA dIpaka kA prakAza manda par3a jAtA hai| isakI jJAnoM ke bhedAnusAra pA~ca uttaraprakRtiyA~ haiM, jisase kramaza: jIva kA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryavajJAna va kevalajJAna AvRta hotA hai| (2) darzanAvaraNIya karma-yaha AtmA ke darzana nAmaka caitanyaguNa ko AvRta karatA hai| isa karma kI nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA, styAnagRddhi tathA cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNIya ye nau uttaraprakRtiyAM haiN| (3) mohanIya karma-jIva meM moha arthAt usakI ruci va cAritra meM aviveka, vikAra va viparItatA Adi doSa utpanna karatA hai / isake mukhya bheda do haiM---eka darzanamohanIya aura dUsarA cAritramohanIya, jo kramaza: darzana va cAritra meM ukta prakAra dUSaNa utpanna karate haiN| darzanamohanIya kI uttaraprakRtiyA~ tIna haiM-mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva / cAritramohanIya ke cAra bheda haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / ye cAroM hI pratyeka anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana ke bhedAnusAra cAra-cAra prakAra ke hote haiM, jinakI kula milAkara solaha uttara prakRtiyA~ hotI haiN| inameM hAsya, rati, arati, kheda, bhaya, glAni, evaM puruSa, strI va napuMsakaveda-ye nau nokaSAya milAne 1. zrI sumerucandra divAkara-jaina zAsana-karma siddhAnta nAmaka adhyAya se sAbhAra / 2. jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ -0 650 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa se mohanIya karma kI samasta uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA aTThAisa ho jAtI hai| mohanIya karma sabase adhika prabala va prabhAvazAlI hai, aura pratyeka prANI ke samagra jIvana meM atyanta vyApaka va usake loka caritra ke nirmANa athavA vinAza meM samartha siddha hotA hai| isa karma ke kuprabhAva se jIva bhramita hokara sva-para-bheda ko vismRta karatA hai tathA paratva ko svakIya mAnakara usameM tanmaya ho jAtA hai / aneka durguNa isake mAdhyama se utpanna hote haiM aura prANI kukarma karatA huA bhI nahIM hicakatA moha-madirA ke vaza meM hokara yaha jIva ummata banatA hai aura kartavyAkartavya ke bheda ko bhUlakara aise nindya kukAryoM meM athavA kahie pApoM meM rama jAtA hai jisake kAraNa use durgatiyoM meM bhramaNa karanA par3atA hai| dharmakriyAe~ usake lie gauNa ho jAtI haiM tathA viSaya-bhoga hI aise mUr3ha ko sarvopari pratIta hote haiM jainAcAyoM aura jaina kaviyoM ne mohanIya karma ke kuprabhAva se bacane ke lie, jIva ko vividha rUpoM meM sambodhita kiyA hai evaM use aise manorama prabodhana die haiM jo nirantara smaraNIya hai| moha kA dUsarA nAma gAyA hai jisakI bhartsanA samasta santoM evaM vicArakoM ne kI hai| kavivara rUpacanda jI kahate haiM ki moha ke vazIbhUta hokara yaha cetana anya ke prema meM lIna ho rahA hai cetana parasyoM prema baDhyo || svapara-viveka binA bhrama bhUlyo meM maiM karata rhyo| cetana parasyoM prema baDhyo || 1 || nara bhava ratana jatana bahu taiM kari kara tere Ai caDhyo / sukyauM viSaya-sukha lAgi hArie, saba guna gaDhani gaDhyo || cetana parasyauM prema baDhyo || 2 || AraMbha ke kusiyAra kITa jyauM, Apuhi Apa maDhyo / rUpacaMda cita cetana nAhi sa~ suka jyoM vAdi paDhyo / cetana parasyoM prema baDhyo || 3 || mahAkavi daulatarAma ke kathanAnusAra yaha jIva moha-madirA pIkara ayAnA ( ajJAnI) banA huA hai tathA paraparaNati meM tallIna hokara nijasvarUpa ko bhUla cukA hai| yaha saba mohanIya karma kA hI prabhAva hai nipaTa ayAnA te ApA nahi jAnA, nAhaka bharama bhulAnA ve / nipaTa ayAnA, te ApA nahi jAnA || pIya anAdi mohamada mohyo para pada meM nija 2 mAnA ve| nipaTa ayAnA // 1 // cetana cihna bhinna jar3atA sauM, jJAna 'darasa rasa sAnA ve / tana meM chipyo lipyo na tadapi jyoM, jala meM kajadala mAnA ve / / sakala bhAva nija nija paranatimaya koI na hoya tU dukhiyA para kRtya mAni jyoM, nabha tAr3ana ajagana meM hari bhUla apanayo, bhayo daula suguru dhuni suni nija meM nija Apa nipaTa ayAnA // 2 // birAnA ve | zrama ThAnA ve // nipaTa ayAnA // 3 // dIna hairAnA ve lahyo sukha thAnA ve / ! nipaTa ayAnA // 4 // kavivara banArasIdAsa kI yaha eka mAnyatA hai ki yaha cetana moha ke vazIbhUta hokara ulTI cAla cala rahA hai| yaha to itanA vimUr3ha ho gayA hai ki pramudita hokara vaha apane gale meM svayaM viSaya-vAsanA kI phA~sI DAla rahA hai .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina gItakAvya meM karma-siddhAnta .................................................................. ..... cetana ulaTI cAla cale // jar3a saMgata ta~ jar3atA vyApI, nija guna sakala Tale / cetana ulaTI cAla cale // 1 // hita soM viraci ThaganisoM rAce, moha pizAca jle| ha~si hasi phaMda savAri ApahI, melata Apa gale / / cetana ulaTI cAla cale // 2 // Aye nikasi nigoda siMdhu se, phira tiha paMtha Tale / kaise paragaTa hoya Aga jo, dabI pahAra tale // cetana ulaTI cAla cale // 3 // bhale bhava-bhrama bIci banArasi, tuma sujJAna bhale / dhara zubha dhyAna jJAna naukA car3hi, baiThe te nikale // cetana ulaTI cAla cale // 4 // isa prakAra ke saikar3oM pada haiM jinameM mohanIya karma ke prabala prabhAva ko pradarzita karake cetana ko sajaga banAne kA prayAsa kiyA gayA hai| (4) antarAya karma-jo karma jIva ke bAhya padArthoM ke AdAna-pradAna aura bhogopabhoga tathA svakIya parAkrama ke vikAsa meM vighna-bAdhA utpanna karatA hai, vaha antarAya karma kahA gayA hai| usakI pA~ca uttaraprakRtiyA~ haiM-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / ye kramaza: jIva ke dAna karane, lAbha lene, bhojya va bhogya padArthoM kA eka bAra meM athavA aneka bAra meM, sukha lene evaM kisI bhI paristhiti kA sAmanA karane yogya sAmarthya rUpa guNoM ke vikAsa meM bAdhaka hote haiN|' (5) vedanIya karma-DaoN. hIrAlAla jaina likhate haiM-jo karma jIva ko sukha va du:kha rUpa vedanA utpanna karatA hai, use vedanIya kahate haiM / isakI uttaraprakRtiyA~ do haiM-sAtAvedanIya, jo jIva ko sukha kA anubhava karAtA hai aura asAtAvedanIya, jo duHkha kA anubhava karAtA hai / (6) Ayukarma-jisa karma ke udaya se jIva kI deva, naraka, manuSya yA tiryaMca gati meM Ayu kA nirdhAraNa hotA hai, vaha Ayu karma hai| isakI cAra uttaraprakRtiyA~ haiM--1. devAyu, 2, narakAyu, 3. manuSyAyu va 4. tiryaMcAyu / jIvana-maraNa kI yaha sArI krIr3A isI Ayu meM karma para AdhArita hai| ina vibhinna yoniyoM meM niyata kAla kI avasthiti yahI karma karatA hai / Ayu kI samApti para koI bhI zakti jIva ko jIvita jahIM rakha sakatI hai sura asura khagAdhipa jete, maga jyoM hari kAla dale te / maNi maMtra taMtra bahu hoI, marate na bacAvai koI // Ayu karma kI prabhAvazIlatA ko na samajhane vAle vyakti Izvara kI pradhAnatA ko svIkAra kara usakI anukampA ko hI Ayu kI vRddhi meM parama sahAyaka mAnate haiM, lekina yaha mAnyatA nirarthaka hai| kAla kI samarthatA ke sambandha meM kavivara bhUdharadAsa kA yaha kavitta vicAraNIya hai loha maI koTa ke I koTana kI oTa karo, kA~garena topa ropi rAkho paTa bheri ke| . . 1. DaoN0 hIrAlAla jaina : bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR 228 2. vahI, pR0 226
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ -0 0. 652 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa indra candra caukAta caukasa hai caukI dehu, caturaMga camU cahUM ora raho gheri kaiM / tahAM eka bhauMhirA banAya bIca baiTho puni, bolo mata koU jo bulAve nAma TerikaiM / aisI parapaMca pAMti raco kyoM na bhAMti-bhAMti kaise hUna chor3e ama dekho hama harike // isI sandarbha meM nimnastha paMktiyAM sAMsArika kSaNabhaMguratA ke sAtha jIvana kI asAratA, ekAkIpana aura asthiratA ko bhI pramANita karatI hai 1 rAjA rANA chatrapati, hAthina ke asavAra / maranA sabako eka dina, apanI apanI bAra // dala bala deI devatA, mAtA-pitA parivAra / maratI biriyA~ jIva ko koI na rAkhanahAra // dAma binA nirdhana dukhI, tRSNA vaza dhanavAna / kahU~ na sukha saMsAra meM, saba jaga dekhyo chAna // Apa akelo avatare, mare akelo hoya | yoM kabahUM isa jIva ko, sAthI sagA na koya // ' (7) gotrakarma - jisa prakAra kumbhakAra mRttikA Adi ko choTe-bar3e ghaTa ke rUpa meM pariNata kara diyA karatA hai, usI prakAra choTe-bar3e bhedoM se vimukta isa jIva ko gotra karma kabhI ucca kula meM janma dhAraNa karAtA hai to kabhI hIna saMskAra, dUSita AcAra-vicAra evaM hIna - paramparA vAle kuloM meM utpanna karAtA hai| sadAcAra ke AdhAra para uccatA aura kulInatA athavA akulInatA aura nIcatA ke vyavahAra kA kAraNa ucca-nIca gotra karma kA udaya hai / Aja varNa vyavasthA sambandhI uccatA-nIcatA paurANikoM kI mAnyatA mAnI jAtI hai| kintu jaina zAsana meM use gotra karma kA kArya batAyA hai| pavitra kAryoM ke karane se tathA nirabhimAna vRtti ke dvArA yaha jIva ucca saMskAra sampanna vaMza paramparA ko prApta karatA hai| zikSA, vastra, veza-bhUSA Adi ke AdhAra para saMskAra tathA caritra hIna nIca vyakti zarIra parivartana hue binA ucca gotra vAle nahIM bana sakate, kyoMki ucca gotra ke udaya ke lie ucca saMskAra paramparA meM utpanna zarIra ko nokarma mAnA hai| (jaina zAsana, pR0 228 ) DA0 hIrAlAla jaina ke matAnusAra loka vyavahAra sambandhI AcaraNa gotra mAnA gayA hai| jisa kula meM lokapUjita AcaraNa kI paramparA hai use ucca gotra aura jisameM loka nindita AcaraNa kI paramparA hai use nIca gotra nAma diyA gayA hai| ina kuloM meM janma dilAne vAlA karma gotra karma kahalAtA hai aura usakI tadanusAra ucca gotra va nIcagoSa se do hI uttara-prakRtiyAM haiN| yadyapi gotra zabda kA vaidika paramparA meM bhI prayoga pAyA jAtA hai, tathApi jaina karma siddhAnta meM usakI uccatA aura nIcatA meM AcaraNa kI pradhAnatA svIkAra kI gaI hai| (8) nAma karma - jisa prakAra citrakAra apanI tUlikA aura vividha raMgoM ke yoga se sundara athavA bhISaNa Adi citroM ko banAyA karatA hai| usI prakAra nAmakarma rUpI citrakAra isa jIva ko bhale-bure, dubale-patale, moTe-tAje, lUlelaMgar3e, kubar3e, sundara athavA sar3e-gale zarIra meM sthAna diyA karatA hai| isa jIva kI agaNita AkRtiyA~ aura vividha prakAra ke zarIroM kA nirmANa nAmakarma kI kRti hai| vizva kI vicitratA meM nAmakarma rupI citere kI kalA 1. DA0 premasAgara jaina, hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 343. 2. DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pu0 228. .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina gItakAvya meM karma-siddhAnta 653 ......................................................................... abhivyakta hotI hai| zubha nAma karma ke prabhAva se manojJa aura sAtizaya anupama zarIra kA lAbha hotA hai / azubha nAma karma ke kAraNa nindanIya asuhAvanI zArIrika sAmagrI upabandha hotI hai / jo loga jagat kA nirmAtA kisI vidhAtA yA sraSTA ko batAte haiM, yathArtha meM vaha isa nAmakarma ke sivAya aura koI vastu nahIM hai| AcArya bhagavajjinasena ne isa nAmakarma ko hI vAstavika brahmA, sraSTA athavA vidhAtA kahA hai vidhiH sraSTA vidhAtA ca, daivaM karma purAkRtam / Izvarazceti paryAyA vijJayAH karmavedhasaH // -mahApurANa 37 / 4 ekendriya se lekara paMcendriya paryanta caurAsI lAkha yoniyoM meM jo jIvoM kI ananta AkRtiyA~ haiM unakA nirmAtA yaha nAmakarma hai| nAmakarma ke mukhya bheda 42 tathA unake upabhedoM kI apekSA 63 uttaraprakRtiyA~ mAnI gaI hai| yahA~ para bhI vicAraNIya hai ki ina karmoM kA kartA svayaM jIva hI hai tathA zubhAzubha phala kA bhoktA bhI yahI cetana hai| yaha jaisA karma karatA hai vaisA hI phala bhogatA hai| jaina siddhAnta kA yahI mata hai jo pUrNarUpeNa tarkasaMgata hone se mAnya hai / isa siddhAnta meM anya ke hastakSepa ko svIkAra karanA sarvathA anucita hai| yaha jIva saMsAra meM akelA bhramaNa karatA huA karmoM kA baMdha karatA hai / kavivara bhAgacandra ne isa satya ko isa rUpa meM citrita kiyA hai jIva tU bhramata sadaiva akelA / saMga sAthI koI nahIM terA / apanA sukha duHkha Apa hI bhugatai, hota kuTumba na bhelaa| svArtha bhaye saba bichura jAta haiM, vichaTa jAta jyoM bhelA // 1 // rakSaka koI na pUrana va jaba Ayu aMta kI belaa| phUTata pAra ba~dhata nahiM jaise, duddhara jala ko ThelA // 2 // tana dhana jovana vinaza jAta, jyoM indrajAla ko khelA / bhAgacaMda imi lakhakara bhAI, ho sataguru kA celA // 3 // jIva tU bhramata sadaiva akelA // dUsaroM ke pariNamana yA kArya meM hastakSepa karane kI bhAvanA hI mithyA, niSphala aura duHkha kA kAraNa hai kyoMki saba jIvoM kA jIvana-maraNa, sukha-duHkha svayaMkRta va svayaMkRta-karma kA phala haiM / eka ko dUsaroM ke duHkha-sukha, jIvana-maraNa kA kartA mAnanA ajJAna hai, so hI kahA hai sarva sadaiva niyataM bhavati svkiiy-krmodyaanmrnn-jiivit-duHkh-saukhym| . . ajJAnametadiha yattu paraH parasya, karyAtpumAnmaraNa-jIvita-duHkha-saukhyam // yadi eka prANI ko dUsare ke sukha-duHkha aura jIvana-maraNa kA kartA mAnA jAya to phira svayaMkRta zubhAzubha karma niSphala sAbita hoMge, kyoMki prazna yaha hai ki hama bure karma kareM aura koI dUsarA vyakti cAhe vaha kitanA hI zaktizAlI kyoM na ho, kyA hameM sukha de sakatA hai ? isI prakAra hama acche kArya kareM aura koI vyakti cAhe vaha Izvara hI kyoM na ho, kyA burA kara sakatA hai ? yadi hA~, to phira acche kArya karanA aura bure kAryoM se DaranA vyartha hai| kyoMki unake phala ko bhoganA Avazyaka to hai hI nahIM? aura yadi yaha sahI hai ki hameM apane acche bure karmoM kA phala bhoganA hI hogA to phira para ke hastakSepa kI kalpanA nirarthaka hai| isI bAta ko amitagati AcArya ne isa prakAra vyakta kiyA hai svayaM kRtaH karma yadAtmanApurA, phalaM tadIyaM labhate zubhAzubhaM / pareNa dattaM yadi labhyate sphuTa, svayaM kRtaM karma nirarthakaM tadA // 1. zrI sumerucandra divAkara : jaina zAsana, pR0 226.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa nijAjitaM karma vihAya dehino, na kopi kasyApi dadAti kicana / vicArayannevamananyamAnasaH paro dadAtIti vimucya zemuSIm // ' mahAkavi daulatarAmajI ne bhI isa sarvavyApaka tathya ko apane saiddhAntika grantha 'chajhAlA' meM nirUpita kara jIva ko AtmoddhAra ke lie prerita kiyA hai * zubha azubha karama phala jete, bhogeM jiya ekahi te te / suta dArA hoya na sIrI, saba svAratha ke haiM bhIrI // prabuddha mAnava apanI satata sAdhanA se isa dUSita AkRSTa hokara vicArane lagatA hai ki- jhUThA hai jaga kA vyohArA / hama na kisI ke koI na hamArA tana saMbaMdhI saba parivArA, so tana hamane jAnA nyArA // 1 // punya udaya sukha kA bar3havArA, pApa udaya dukha hota apaaraa| pApa punya doU saMsArA, maiM saba dekhana jAnana hArA // 2 // maiM tihuMjaga tihuMkAla akelA, para saMbaMdha huA bahu mailA / thiti pUrI kara birabira jAhIM, mere harakha zoka kachu nAhIM / / 3 / / rAga bhAva te sajjana mAneM, dveSa-bhAva te durjana mAne / rAgadoSa doU mama nAhIM, dyAnata maiM cetana pada mAhIM // 4 // kiye hue zubhAzubha karmoM kA phala yaha jIva svayaM kisI bhI prakAra se baca nahIM sakatA / kavi dharmapAla ke kI sahAyatA mA~ganA kevala mUr3hatA hai mAnyatA ko naSTa karatA hai aura phira vAstavikatA kI ora bhogatA hI hai pApoM ke kaSTadAyaka pariNAma se / yaha cetana zabdoM meM karmabhoga to bhogane se hI chUTa sakate haiM, isameM anya jiyA tU dukha se kAhe hare re / 1 pahale pApa karata nahi zaMkyo, aba kyoM sA~sa bhare re / / 1 / / karama bhoga bhoge hI chuTeMge, zithila bhaye na sare re dhIraja dhAra mAra mana mamatA, jo saba kAja sare re // 2 // karata dInatA jana jana pe tU, koI na sahAya kare re / 'dharmapAla' kahe sumaro jagatapati, ve saba vipati hare re / / 3 / / ++++0 isa karmasiddhAnta se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki vAstava meM isa jIva kA ( zubha-azubha karma ke sivAya) koI anya na to hita karatA hai aura na ahita / mithyAtva karma ke adhIna hokara dharma-mArga kA tyAga karane vAlA devatA bhI mara kara ekendriya vRkSa hotA hai| dharmAcaraNa rahita cakravartI bhI sampatti na pAkara naraka meM giratA hai| isalie apane uttaradAyitva ko socate hue ki isa jIva kA bhAgya sva-upArjita karmoM ke adhIna hai, dharmAcaraNa karanA cAhie / svAmi kArtikeya munirAja ne uparyukta satya ko isa prakAra prakAzita kiyA hai Naya kovi deru lacchI Na kovi jIvassa kuNai uvayAraM / upapAraM avasAraM kamma pi suhAsuhaM kuNadi / / 219 / / devo va dhamma micchatavaseNa taravaro hovi cakkI bi dhammarahio givaDa Narae Na samyaye hodi / / 435 / / -- svAmi kIrtikeyAnuprekSA * 1. DaoN0 hukamacanda bhArilla dhArmika sahiSNutA aura tIrthaMkara mahAvIra (mahAvIra jayaMtI smArikA 1272), pR0 1-57 2. jaina zAsana (paM0 sumeracandra divAkara ) 0241 .
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina gItakAvya meM karma siddhAnta 655. manISiyoM ke suvicArita mata se pratyeka prANI ko karmAdhIna rahakara apane jIvana ko vyatIta karanA hai evaM amiTa karma-rekhA ke phala ko bhoganA hI hai| yaha karmavAda, bhavitavyatA, vidhi-vidhAna, niyativAda, bhAgyavAda, paristhiti cakra Adi kaI nAmoM se abhihita kiyA gayA hai| kavivara prasAda kA niyativAda isa sambandha meM eka vyApaka dRSTikoNa ko prastuta karatA hai / kavi budhajana ke "karmana kI rekhA nyArI re" pada meM aneka udAharaNoM ke mAdhyama se bhavitavyatA kI paripuSTi kI hai jo karmavAda kA eka rUpa hI hai karmana kI rekhA nyArI re, vidhinA TArI nAhi TaraM // rAvaNa tIna khaNDa ko rAjA china meM naraka pdd'e| chappana koTa parivAra kRSNa ke vana meM jAya mare // 1 // hanumAna kI mAta aMjanA vana-vana rudana kareM / bharata bAhubali doU bhAI, kaisA yuddha rAma aru lachamana donoM bhAI siya ke saMga vana meM sItA mahAsatI pativratA, jalatI agani pAMDava mahAbalI se yoddhA tinakI triyA ko harai / kRSNa rukmaNI ke suta pradya umna janamata deva harai // 4 // ko laga kathanI kIje inakI likhatA grantha bhareM / dharma sahita ye karama kauna sA buddhajana yoM ucaraM / / 5 / / kareM / / 2 / / phirai / paraM / / 3 / / - hindI pada saMgraha, pR0 201 jaina dArzanikoM ne apane paramAtmA yA Izvara ko usake kartRtva meM upasthita hone vAle doSoM se mukta rakhA hai aura dUsarI ora pratyeka vyakti ko apane AcaraNa ke sambandha meM pUrNataH uttaradAyI banAyA hai / isa lekha kI samApti ke pUrva yaha vicAra karanA bhI Avazyaka hai ki jIva aura karma-baMdha sAdi hai yA anAdi / katipaya vicArakoM kI mAnyatA hai ki Izvara aMza hone ke kAraNa jIva prArambha meM vizuddha thA / mAyA ke vazIbhUta hokara vahI sakalaMka bana gayA hai| isa prakAra kI mAnyatA athavA dhAraNA kaise mAnya kahI jA sakatI hai| aisA kauna cetana hogA, jo svayaM nirmala rUpa ko chor3akara ghRNita zArIrika baMdhana meM Abaddha honA cAhegA / mAnasarovara - nivAsI haMsa kyA paMkamaya pokhara meM rahanA pasanda karegA ? kabhI nhiiN| isI prakAra vizuddha cetana kA karmasatva se malIna hone kI lAlasA yA kahie malAkarSaNa abhiruci kahA~ taka saMgata kahI jA sakatI hai| vastutaH isa jIva kA yaha saMsAra paribhramaNa anAdi hai tathA usakI samApti bhI sambhava hai / sAdhanA, tapa Adi ke dvArA karmakSaya se yaha bhramaNa samApta hotA hai aura cetana vizuddha banakara siddha rUpa meM vizvapUjya ho jAtA hai / yaha koI niyama nahIM hai ki jo anAdi hai, vaha ananta bhI hogA bhavya jIvoM ke lie yaha anAdi karma-baMdhana Adi hai lekina abhavya ke lie yahI karmajanita anAdi paribhramaNa ananta kahA gayA hai / jaina zAsana meM paM0 sumerucanda divAkara likhate haiM ki isa karma kA aura AtmA kA kaba se sambandha hai ? yaha prazna utpanna hotA hai / isake uttara meM AcArya kahate haiM ki karmasantati paramparA kI apekSA yaha sambandha anAdi se hai / jisa prakAra khAna se nikAlA gayA suvarNa kAlimAdi vikRti sampanna pAyA jAtA hai, pazcAt agni tathA rAsAyanika dravyoM nimitta se vikRti dUra hokara zuddha suvarNa kI upalabdhi hotI hai, isI prakAra anAdi se yaha AtmA karmoM kI vikRti se malIna ho bhinna-bhinna yoniyoM meM paryaTana karatA phiratA hai| tapazcaryA, Atma-zraddhA, Atmabodha ke dvArA malinatA kA nAza hone para yahI AtmA paramAtmA bana jAtI hai| jo jIva Atma-sAdhanA ke mArga meM nahIM calatA, vaha pragati-hIna jIva sadA duHkhoM kA bhAra uThAyA karatA hai / yaha karma-baMdhana paryAya kI dRSTi se anAdi nahIM hai / tattvArthasUtrakAra ne .
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa 'anAdi sambandhe ca' (2.41) sUtra dvArA yaha batA diyA hai ki karmasantati kI apekSA anAdi sambandha hote hue bhI paryAya dRSTi se vaha sAdi sambandha vAlA hai| bIja aura vRkSa ke sambandha para dRSTi DAleM to paramparA kI dRSTi se unakA kArya-kAraNabhAva anAdi hogaa| jaise apane sAmane lage hue nIma ke vRkSa kA kAraNa hama usake bIja ko kheNge| yadi hamArI dRSTi apane nIma ke jhAr3a taka hI sImita hai to hama use bIja se utpanna kaha sAdi sambandha sUcita kareMge kintu isa vRkSa ke utpAdaka bIja ke janaka anya vRkSa aura usake kAraNa anya bIja Adi kI paramparA para dRSTi DAleM to isa sambandha ko anAdi mAnanA honA / kinhIM dArzanikoM ko yaha bhrama ho gayA hai ki jo anAdi hai, use ananta honA hI cAhie / vastu-sthiti aisI nahIM hai, anAdi vastu ananta ho, na bhI ho| yadi virodhI kAraNa A jAve to anAdikAlIna sambandha kI bhI jar3a ukhAr3I jA sakatI hai / (pR0 215-16) __ jaina siddhAntAnusAra AtmA kA carama lakSya sAMsArika baMdhanoM se mukta honA hai tathA etadartha use nirantara prayAsa karanA caahie| 0000