Book Title: Hetu ke Prakar
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229036/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu ke prakAra 1 jaina tarkaparamparA meM hetuke prakAroMkA varNana to kalaGka ke granthoM ( pramANa saMka pR0 67-68 ) meM dekhA jAtA hai para unakA vidhi yA niSedhasAdhaka rUpase spaSTa vargIkaraNa hama mANikyanandI. vidyAnanda zrAdike granthoM meM hI pAte haiM / mANikyanandI, vidyAnanda, devasUri aura zrA0 hemacandra ina cArakA kiyA huA hI vaha vargIkaraNa dhyAna dene yogya hai / hetuprakAroMke jainagranthagata vargIkaraNa mukhyatayA vaizeSika sUtra aura dharmakIrttike nyAyabindu para avalambita haiM / vaizeSikasUtra (6.2.1 ) meM kArya, kAraNa, saMyogI, samavAyI aura virodhI rUpase paJcavidha liMgakA spaSTa nirdeza hai / nyAyabindu (2.12) meM svabhAva, kArya aura anupalambha rUpase trividha liMgakA varNana hai tathA anupalabdhike gyAraha prakAra ' mAtra niSedhasAdhaka rUpase varNita haiM, vidhisAdhaka rUpase eka bhI anupalabdhi nahIM batalAI gaI hai | akalaGka aura mANikyanandone nyAyabindukI anupalabdhi to svIkRta kI para usameM bahuta kucha sudhAra aura vRddhi kI / dharmakIrti anulabdhi zabda se sabhI anupalabdhiyoMko yA upalabdhiyoMko lekara ekamAtra pratiSedhakI siddhi batalAte haiM tatra mANikyanandI anupalabdhise vidhi aura niSedha ubhayakI siddhikA nirUpaNa karate haiM itanA hI nahIM balki upalabdhiko bhI ve vidhiniSedha ubhayasAdhaka batalAte haiM / vidyAnandakA vargIkaraNa vaizeSikasUtra ke AdhAra para hai / vaizeSikasUtra meM abhUta bhUtakA, bhUta abhUtakA aura bhUta-bhUtaka isa taraha 1 'svabhAvAnupalabdhiryathA nA'tra dhUma upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti / kAryAnupalabdhiryathA nehA prativaddhatAmarthyAni dhUmakAraNAni santi dhUmAbhAvAt / vyApakAnulabdhiryathA nAtra ziMzapA vRkSAbhAvAt / svabhAvaviruddhopalabdhiryathA nAtra zItasparzo'gneriti / viruddha kAryopalabdhiryathA nAtra zItasvazoM dhUmAditi ! viruddhavyApto labdhiryathA na dhruvabhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzo hetvantarApekSaNAt / kAryaviruddhopalabdhiryathA nehApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni santi zragneriti / vyApakaviruddha labdhiryathA nAtra tuSArasparzo'gneriti / kAraNAnupalabdhiryathA nAtra dhUmo'gnyabhAvAt / kAraNa viruddhopalabdhiryathA nAsya romaharSAdivizeSAH sannihitadahanavizeSatvAditi / kAraNaviruddha yopalabdhiryathA na romaharSAdivizeSayuktapuruSavAnayaM pradezo dhUmAditi // ' - nyAyatri0 2. 32-42 / 2 parI0 3.57-56, 78, 86 / 1 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 trividhaliMga nirdiSTa hai' | para vidyAnandane usameM abhUta abhUtakA-yaha eka prakAra bar3hAkara cAra prakAroMke antargata sabhI vidhiniSedhasAdhaka upalabdhiyoM tathA sabhI vidhiniSedhasAdhaka anupalabdhiyoM kA samAveza kiyA hai (pramANapa0 pR. 72-74)1 isa vistRta samAvezakaraNamaiM kinhIM pUrvAcAryoM kI saMgrahakArikAoMkAra uddhRta karake unhoMne saba prakAroMkI saba saMkhyAoM ko nirdiSTa kiyA hai mAno vidyAnandake vargIkaraNa meM vaizeSika sUtrake alAvA akalaGka yA mANikyanandI jaise kisI jainatA kiMkakA yA kisI cauddha tArkikakA aAdhAra hai| devasUrine apane vargIkaraNa meM parIkSAmukhake vargIkaraNa ko hI AdhAra mAnA huzrA jAna par3atA hai phira bhI devasUrine itanA sudhAra avazya kiyA hai ki jaba parIkSAmukha vidhisAdhaka cha: upalabdhiyoM (3.56) aura tIna anupalabdhiyoM (3.86) ko varNita karate haiM taba pramANanayatatyAloka vidhisAdhaka cha: upalabdhiyoM (3.64) kA aura pA~ca anupalabdhiyoM (3.66.) kA varNana karatA. hai / niSedhasAdhakarUpase chaH upalabdhiyoM (3.71 ) kA aura sAta anupalabdhiyoM (3.78) kA varNana parIkSAmukhameM hai taba pramANanayatattvAlokameM niSedhasAdhaka anupalabdhi ( 3.60 ) aura upalabdhi ( 3. 76 ) donoM sAta-sAta prakAra kI haiN| AcArya hemacandra vaizeSikasUtra aura nyAyabindu donoMke AdhAra para vidyAnandako taraha vargIkaraNa karate haiM phira bhI vidyAnandase vibhinnatA yaha hai ki prA0 hemacandrake vargIkaraNa meM koI bhI anupalabdhi vidhisAdhaka rUpase varNita nahIM hai kintu nyAyabindukI taraha mAtra niSedhasAdhakarUpase varNita hai| vargIkaraNakI anekavidhatA tathA bhedoMkI saMkhyAmeM nyUnAdhikatA hone para bhI tatvataH sabhI vargIkaraNoMkA sAra eka hI hai / vAcaspati mizrane kevala bauddha sammata vargIkaraNakA hI nahIM balki vaizeSikasUtragata vargIkaraNa kA bhI nirAsa kiyA hai ( tAtparya0 pR0 158-164) / 1 virodhyabhUtaM bhuutsy| bhUtamabhUtasya / bhUto bhUtasya |'--vaisuu0 3. 11-13 / 2 'atra saMgrahazlokAH syAtkArya kAraNavyApyaM prAksahottaracAri ca / liGga tallakSaNavyApterbhUtaM bhUtasya sAdhakaM // ghoDhA viruddhakAryAdi sAkSAdevopavarNitam / liGga bhUtamabhUtasya liMgalakSaNayogataH / pAramparyAttu kAryaM syAt kAraNa vyApyameva ca / sahacAri ca nirdiSTaM pratyekaM taccaturvidham / / kAraNAd dviSTakAryAdibhedenodAhRtaM puraa| yathA SoDazabhedaM syAt dvAviMzatividhaM tataH / / liGga samuditaM zeyamanyathAnupapattimat / tathA bhUtamabhUtasyApyUhyamanyadapIdRzam // abhUtaM bhUtamunnItaM bhUtasthAnekadhA budhaiH / tathA'bhUtamabhUtasya yathAyogyamudAharet // bahudhApyevamAkhyAtaM saMkSepeNa caturvidham / atisaMkSesto dedhopalambhAnapalambhabhat // ' -pramANapa0 pR074-75 /