Book Title: Hemchandracharya emnu Jivan ane Kavan
Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Z_Vijay_Vallabh_suri_Smarak_Granth_012060.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212290/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcArya emanuM jIvana ane kavana prA. ramaNalAla sI. zAha, ema. e. gujarAtanA itihAsamAM sukha, samRddhi ane saMskAritAnI dRSTie mahAna kahI zakAya evo yuga te solaMkI yuga. A yugamAM mULarAja, bhIma, karNa, siddharAja, kumArapALa ema eka pachI eka parAkramI. prajAvatsala ane dUraMdezI rAjAo rAjya karI gayA ane gujarAtanI kIrtine enI Toce pahoMcADI. lagabhaga traNaso varSano A jamAno gujarAtanA itihAsamAM suvarNayuga tarIke oLakhAvA lAgyo. A savarNayugane enI parAkASThAe pahoMcADanAra siddharAja ane kumArapALa hatA. ane e banne rAjavIone mahAna banAvanAra kalikAlasarvajJa, yugapravataka hemacandrAcArya hatA. je sthAne vikramAdityanA rAjyamAM kavi kAlidAsanuM hatuM, je sthAna harSanA rAjyamAM bANabhaTTanuM hatuM te sthAna siddharAja ane kumArapALanA vakhatamAM hemacandrAcAryanuM hatuM. itihAsamAMthI hemacandrAcAryane je ApaNe khaseDI laIe to e samayanuM apUrNa ane aMdhakAramaya citra ApaNI sAme khaDuM thavAnuM. hemacandrAcArya na hota to tatkAlIna gujarAtI prajA ane e prajAnAM bhASA ane sAhitya ATalAM samRddha na hota. hemacandrAcAryanA samaya pahelAM mALavAnA bajAromAM gujarAtIonI ThekaDI UDatI. sAhitya ane saMskAritAmAM gujarAtIo zuM samaje ema gaNI gujarAtIone tuccha lekhavAmAM AvatA. tene badale gujarAtI prajAne hemacandrAcArye kalA, sAhitya ane saMskAranI dRSTie jAgrata ane sabhAna banAvI. ene lIdhe eka samaya evo Avyo ke jyAre pATaNamAM rahevuM ane potAnI jAtane paTTaNuM kahevaDAvavuM e gaurava levAnI vAta banI. te samayanA gujarAtanA sAdhuo, addhio ane sainiko gujarAta bahAra paMkAtA hatA. hemacandrAcAryanA jIvana viSe saMskRta, prAkRta ane apabhraMza graMthomAMthI puSkaLa mAhitI maLe che. pradyumnasUrinA prabhAvakacaritra" merutuMgAcAryanA "prabaMdhaciMtAmaNi, rAjazekharanA "prabaMdhakoza' ane jinamaMDana upAdhyAyanA "kumArapALacaritra' nAmanA graMthomAMthI hemacandrAcArya vize puSkaLa mAhitI maLI AvI che. jema narasiMha ane mIrAM, tukArAma ane jJAnezvara, kabIra ane caitanya jevA saMtonA jIvana vize tema ja kAlidAsa ane bhavabhUti jevA kavio ke vikrama ane bhoja jevA rAjavIo vize aneka daMtakathAo pracalita che, tema hemacandrAcArya vize paNa ghaNuM daMtakathAo pracalita che. AmAMnI keTalIka daMtakathAo avaijJAnika ane anaitihAsika ane keTalIka to dekhItI rIte ja khoTI Thare evI che, kAraNa ke eka graMthamAM e eka rIte ApavAmAM AvI hoya ane bIjA graMthamAM bIjI rIte ApavAmAM AvI hoya. hemacandrAcArya potAnA yoganA prabhAva vaDe amAsanI pUnama karI nAkhI hatI, mahammada gajhanIne vimAnamAM potAnI pAse Apyo hato ke tADapatrI khUTatAM navAM jhADa ugADyAM hatAM--evI evI daMtakathAo na mAnI zakAya evI che emAM zaMkA nathI. hemacandrAcAryano janma saMvata 114pamAM kArataka sudi pUnamane divase dhaMdhukAmAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma cAca ane mAtAnuM nAma cAhiNI (athavA pAhiNI) hatuM. hemacandrAcAryanuM bALapaNanuM nAma caMga hatuM. ema kahevAya che ke eka vakhata dhaMdhukAmAM devacandrasUri padhArelA te samaye cAhiNI emane vaMdana karavA jAya che ane pote svapnamAM eka ratnaciMtAmaNi joyo hato tenI vAta kare che. jyotiSanA jANakAra devacaMdrasUri cAhiNInA caherAnI rekhAo pArakhIne kahe che ke tuM eka ratnaciMtAmaNi jevA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcArya: emanuM jIvana ane kavana 113 putrane janma ApIza. tyAra pachI devacandrasUri vihAra karatA cAlyA gayA. pharI keTalAMka varSe jyAre devacandrasUri pAchA dhaMdhukAmAM AvyA tyAre cAriNI emane vaMdana karavA gaI sAthe pAMceka varSano saMga hato. cAhiNI jyAre vaMdana karatI hatI tyAre caMga mahArAjanI pATe caDhI emanI pAse besI gayo hato. te samaye devacandrasUrie cAhiNIne pelA ratnaciMtAmaNinI yAda ApI, ane putra potAne soMpavA kahyuM. cAhiNIno pati te samaye bahAragAma vepArArthe gayo hato, eTale ene pUchyA vinA putra kevI rIte ApI zakAya? vacandrasUrie cAhiNIne khUba samajAvI ane kahyuM ke pati bahAragAma che e kadAca IzvarI saMketa haze. aMte cAhiNIe potAno putra dIkSArtha devacandrasUrine soMpI dIdho, ane devacandrasUri vihAra karatA khaMbhAta pahoMcyA. daramyAna cAca bahAragAmathI pAcho Avyo. putrane na jotAM turata gusse thaI, khAdhApIdhA vinA pagapALo khaMbhAta AvI pahoMcyo ane melAghelA veze udayana maMtrI pAse jaI phariyAda karI. udayana maMtrIe devacandrasUri pAsethI eno putra maMgAvI ene pAcho soMpyo, ane pachI samajAvyuM ke "A putra tArI pAsa rAkhazo to bahu bahu to e dhaMdhukAno nagarazeTha banaze; ane devacandrasUrine soMpaze to eka mahAna AcArya thaze ane AkhI duniyAmAM nAma kADhaze." ghaNuM samajAvyA pachI cAce potAno putra devacandrasUrine pAcho soyo. tyAra pachI navame varSe caMgane dIkSA ApavAmAM AvI ane enuM nAma pADavAmAM AvyuM somacandra. nAnA somacanTe tyAra pachI saMskRta, pAkata ane apabhraMza bhASAno abhyAsa karyo. sAthe sAthe vyAkaraNa, kAvyAlaMkAra, yoga, nyAya, itihAsa, purANa, tatvajJAna vagere bhinna bhinna zAkhAono paNa UMDo abhyAsa ryo. vidyAmAM pAraMgata banatAM A saMyamI, a5bhASI, tejasvI yuvAna sAdhune vadhu abhyAsArthe kAzmIra javAnI IcchA thaI. gurue ene samajAvyuM ke tAruM sthAna gujarAtamAM che, gujarAta bahAra javAnAM svapnAM sevavAnI jarUra nathI. uttarottara gurune paNa pratIti thatI jAya che ke somacandranI dRSTino ghaNo vikAsa thayo che, enI prajJA pariNata banavA lAgI che, enI tejarivatA vadhatI ja cAlI che. eTale emaNe potAnI pATe AcAryapade somacandrane sthApavAno nizcaya karyo. ane vi. saM. 1166mAM somacandrane ekavIsame varSe devacandrasUrie khaMbhAtamAM vidhipUrvaka AcAryapade sthApyA ane emanuM nAma pADavAmAM AvyuM hemacandra, e samaye hemacandrAcAryanI mAtA, jemaNe paNa dIkSA lIdhelI che te hAjara hoya che. mAtAputra baMne A rIte sAdhujIvanamAM ekabIjAne nihALI prasannatA anubhave che. hemacandrAcArya potAnI mAtAne e vakhate pravatinInuM pada apAve che. ahIMthI have hemacandrAcAryano kIrtikALa zarU thAya che. pATaNamAM te samaye siddharAja (lokomAM jANItA sadharA jesaMga)nuM rAjya cAlatuM hatuM. e samaye hemacandrAcArya devasUri sAthe pATaNamAM Ave che ane banArasathI AvelA kumudacandra sAthe dharmacarcAmAM bhAga le che. tyArathI siddharAjane hemacandrAcAryanI pratibhAno paricaya thAya che. te samaye siddharAjanI vikasabhAmAM rAjakavi tarIke zrIpAlane sthAna hatuM, ane rAjapaMDita tarIke devabodhane sthAna hatuM, e bannene ekabIjA pratye te joSa hato ane ekaMdare rAjAne e baMnethI asaMtoSa hato. eTale siddharAje potAnI viTsabhAmAM e baMnene badale hemacandrAcAryane sthAna ApyuM. - tyAra pachI siddharAje mAlavA para caDhAI karI. emAM ene phatteha maLI. mAlavAnI aDhaLaka samRddhi gujarAtamAM lAvavA sAthe enA mANaso mAlavAthI gADAMnAM gADAM bharI hastaprato paNa lAvyA. emAM kasiddharAje "bhoja vyAkaraNanI prata joI. paMDitone pUchyuM to gujarAtamAM kyAMka "bhoja vyAkaraNa", kyAMka kyAMka kAtaMtranuM vyAkaraNa cAlatuM hatuM. gujarAta pAse potAnuM kahI zakAya evuM vyAkaraNa racavAne hemacandrAcArya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha samartha che ema paDitoe jaNAvyuM . ane siddharAje hemacandrAcAryane evuM vyAkaraNa racavAnI vinaMti karI. e mATe kAzmIrathI ane hiMdanA khIjA bhAgomAMthI bhinna bhinna vyAkaraNonI prato siddharAje maMgAvI ApI. eno satata ane UMDo abhyAsa karI hemacandrAcArye eka uttama vyAkaraNanI racanA karI. siddharAjanI vinatithI e lakhAyuM mATe enI yAdagIrI rahe eTalA mATe emaNe vyAkaraNanuM nAma ApyuM ' siddhahema. ' A vyAkaraNanI paMDitoe mukata kaMThe prazaMsA karI. siddharAje enI pahelI hastaprata hAthI para aMbADImAM sUphI nagaramAM pheravI ane eno DhaMDhero pITAvyo. tyAra pachI vidvatsabhAmAM enuM vidhisaranuM paThana thayuM. e vyAkaraNanI hastaprato taiyAra karavA mATe gujarAtamAMthI 300 jeTalA lahiyAone kholAvavAmAM AvyA. hastaprato taiyAra thatAM hiMdustAnamAM TheraThera mokalavAmAM AvI. enI eka suMdara hastaprata rAjabhaMDAramAM paNa mUkavAmAM AvI ane tyArathI gujarAtamAM 'siddahema ' zIkhavavAnuM zarU thayuM. kAkala nAmanA eka vidvAna paMDitanI pATaNamAM vyAkaraNa zIkhavavA mATe nimaNUka karavAmAM AvI. Ama siddharAje hemacandrAcAryanA vyAkaraNanuM bahumAna karyuM, ane tyArathI hemacandrAcArya khIjI kRtionI racanA karavA tarapha prerAvA lAgyA. siddharAja hemacaMdrAcAryanI pratibhAthI eTalA badhA prabhAvita thayA ke tyArathI hemacaMdrAcArye siddharAjanA mitra ane mArgadarzakanuM sthAna lIdhuM. ene pariNAme siddharAjano jaina dharma pratyeno anurAga vadhyo; ene pariNAme hemacandrAcArye siddharAjanA jIvana ane solaMkI yuga vize saMskRtamAM ' yAzraya ' mahAkAvya lakhyuM, ene pariNAme siddharAja hemacandrAcArya sAthe jaina derAsaramAM darzana karavA jatA ane hemacandrAcArya siddharAja sAthe somanAthanI yAtrAe jatA. dhArmika saMkucitatA ane asahiSNutAnA e jamAnAmAM hemacandrAcArya dharmanA sAMpradAyika svarUpathI para hatA, ane mATeja somanAthanA zivaliMgane trA vA viSNuAM mahezvaro vA namastasmai / kahIne praNAma karI stuti karavA lAgyA hatA. siddharAjane sarvadharmasamanvayanuM mAhAtmya samajAvanAra paNa hemacandrAcArya ja hatA. koI paNa dharma mAtra pote ja sAco che evuM mithyAbhimAna dharAvI na zake. dareka dharmamAM kaMIka avanavuM rahasya samAyeluM che; ane mATe ja saMjIvanI nyAya pramANe badhA dharmano samabhAvapUrvaka abhyAsa karanAraja sAco dharma pAmI zake che ema hemacandrAcArya mAnatA hatA ane e pramANe mAnatA siddharAjane karyAM hatA. siddharAjane saMtAna na hovAthI enI gAdIe Ave che eno bhatrIjo kumArapALa; ane ahIMthI hemacandrAcAryanA jIvanano trIjo tabakko zarU thAya che. jyotiSanA jANakAra hemacandrAcAryane agAuthI khabara paDI gaI hatI ke nahi te bAju para rAkhIe, paNa eTaluM to jarUra kahI zakAya ke henacandrAcArye sAdhubAvAne veze bhaTakatA kumArapALane, siddharAjanA mANaso enuM khUna karavA pharatA hatA tyAre mAtra mAnavatAthI prerAI ne upAzrayamAM tADapatrI nIce saMtADI dIdhA hatA. A upakAra kumArapALa bhUlyA na hatAM. rAjyarohaNa pachI zarUAtanAM paMdareka varSe rAjya sthira karavAmAM ane vistAravAmAM gayAM. tyAra pachI kumArapALa rAjAe potAnA guru hemacandrAcAryanI icchAnusAra vartavAnuM zarU karyuM. hemacandrAcAryanI icchA mujaba potAnA rAjyamAM pazuvadha, jugAra, zikAra, mAMsabhakSaNa, dArU vagere para kumArapALe pratibaMdha pharamAvyo. rAjyanI kuladevI kaMDhezvarIne apAtuM balidAna baMdha karAvyuM. putrarahita vidhavAnuM dhana japta thatuM baMdha karAvyuM, jaina dharma pratyenA anurAgane lIdhe Thera Thera jaina mandiro baMdhAvyAM ane paramAtanuM biruda loko taraphathI meLavyuM. siddharAjanI jema kumArapALane paNa putra na hovAthI jiMdagInAM chellA varSomAM enI nirAzA vadhI gaI hatI, te samaye enA mananuM samAdhAna karAvavA mATe hemacandrAcArye yogazAstranI racanA karI. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcArya: emanuM jIvana ane kavana 115 hemacandrAcAryanuM AkhuM jIvana satata ughogaparAyaNa hatuM. ekaMdare dIrdhAyuSya emane sAMpaDyuM hatuM. potAnuM avasAna samaya pAse AvelA jANI temaNe anazanavrata zarU karyuM. ziSyone paNa agAuthI sUcanA ApI dIdhI hatI. ema karatAM saM. 1229bhAM 84 varSanI vaye emanuM avasAna thayuM. sAhityanA kSetramAM paNa hemacandrAcAryanuM arpaNa jevuMtevuM nathI. mAtra hiMdustAnanI anya bhASAonA sAhityamAM ja nahi, vizvasAhityamAM jene mUkI zakAya evI sarvatomukhI pratibhAvALA hemacandrAcArya hatA. emanI kIrti dezavidezanA prAcIna bhASAsAhityanA abhyAsIomAM prasarelI che. Azcarya thaze ke arvAcIna samayamAM emanA jIvana ane sAhitya upara sau prathama suMdara samIkSA karanAra eka jarmana paMDita DaoN. bulhara che. zrI kanaiyAlAla munazIe emane yogya rIte ja gujarAtanA mahAna jyotirdhara tarIke oLakhAvyA che. emanI sAhityasevAno suMdara, sacoTa ane saMkSipta paricaya somaprabhasUrie eka zlokamAM Apyo che : klaptaM vyAkaraNaM navaM viracitaM chando navaM vyAzrayA'laMkArau prathitau navau prakaTitau zrI yogazAstraM navam / tarkaH saMjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM baddhaM yena na kena vidhinA mohaH kRto dUrataH / / arthAta-"navuM vyAkaraNa, navuM chaMdazAstra, dayAzraya mahAkAvya, navuM alaMkArazAstra, navuM yogazAstra. navuM tarkazAstra ane jinavaronAM navAM caritra--A saghaLuM jemaNe racyuM te hemacaMdrAcArye lokono moha kaI kaI rIte dUra nathI karyo ?" eTale ke hemacandrAcArye potAnA samayamAM sAhityanA eka paNa kSetramAM potAno amUlya phALo ApavAno bAkI rAkhyo nahoto. emaNe siddhahemazabdAnuzAsana nAmanA vyAkaraNanI racanA karI. e vyAkaraNanI e samayathI te atyAra sudhI prAkRta ane apabhraMza bhASAnA eka AdhArabhUta vyAkaraNa tarIke gaNanA thAya che. prAkRta ane apabhraMza bhASAnA baMdhAraNa viSe ApaNane hemacandrAcAryanA vyAkaraNa jevuM AdhArabhUta vyAkaraNa bIjI eke maLatuM nathI; eTale bhaviSyamAM paNa varSo sudhI emanuM A vyAkaraNa ja AdhAragraMtha tarIke raheze. hemacandrAcArye A vyAkaraNamAM-vizeSataH apabhraMza bhASAnA vyAkaraNanA niyamomAM_udAharaNa tarIke vyavahAra, prema, zaurya ane zuMgAranA je dUhAo ApyA che te vyAkaraNanA udAharaNa karatAM uttama kavitA tarIke vadhu jANItA thayA che. e dUhAo e jamAnAno ApaNane khyAla Ape che ane sAthe sAthe sAdhu hemacandrAcArya sAMsArika bAbatone paNa alipta rahI keTalI jhINavaTathI nihALatA haze teno paNa khyAla Ape che. A uparAMta emaNe anekArthasaMgraha, abhidhAnaciMtAmaNi ane dezanAmamAlA jevA zabdasaMgraho taiyAra karyA. e jamAnAmAM emaNe eka nahi, paNa bhinna bhinna daSTabinduthI traNa traNa zabdakoSa taiyAra karyA. siddhahema zabdAnuzAsana pachI emaNe liMgAnuzAsana, chaMdAnuzAsana ane kAvyAnuzAsana ema traNa bIjI zAsanonI racanA karI. vyAkaraNanA niyamanA udAharaNa tarIke paNa rajU thaI zake evA zlokanI racanA vaDe emaNe saMskRta ane prAkRtamAM dayAzraya nAmanuM mahAkAvya lakhyuM. yogazAstra, mahAvIracaritra ane purANonI tole mUkI zakAya evA tripachIzalAkApuruSacaritra jevA mahAna graMtho lakhyA. eTale sAhityanA kSetre paNa bhinnabhinna zAkhAomAM emaNe potAno viziSTa phaLo noMdhAvyo. hemacandrAcArya mahAna vidvAna hatA, mahAna koSakAra hatA, mahAna kavi hatA ane mahAna vaiyAkaraNI paNa hatA. emanI ajoDa pratibhA vyAkaraNa jevA zuSka gaNAtA viSayamAM ane kavitA jevA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha rasika gaNAtA viSayamAM eka sarakhI AsAnIthI viharatI. sAhityanI sevA ane upAsanAmAM emaNe potAnI jiMdagInAM lagabhaga 64 jeTalAM varSa ApyAM. emaNe potAnA samayamAM sAhityano eka viziSTa yuga pravartAvyo ema kahI zakAya. hemacandracArya eka jainAcArya ane prakhara sAhityakAra tarIke to mahAna hatA, paNa eka mAnava tarIke paNa mahAna hatA. teo atyaMta bAhoza, tejasvI ane vinamra hatA. hRdayanI vizALatA ane udAratA vaDe emaNe devabodha ke zrIpAla jevA virodhI ke pratispardhIne jItI lIdhA hatA. teo sAdhu hatA, chatAM sAMsArika bAbatomAM rasa letA hatA ane to paNa saMsAranA raMgathI raMgAyA vinA teo sAMsArika pravRttione potAnA sAdhutvanA raMgathI raMgI detA. teo haMmezAM saMpradAyathI para ja rahyA hatA. potAnA jIvana daramyAna eka nahi paNa be rAjAone potAnA vyaktitvathI prabhAvita karyA hatA ane atyaMta kuneha, kAryakuzalatA ane samabhAva vaDe potAnI IcchA mujaba temanI pAse kArya karAvI zakyA hatA. lAkhonI saMkhyAmAM emanA anuyAyIo hatA. ane chatAM judo patha pravatAMvavAnI emaNe kadI mahatvAkAMkSA sevI nahotI. emanA ziSyo to emanAM guNagAna gAtAM thAkatA ja nahi. keTalAka to vimonidhimaMthamaMjiri: zrImaddo : jevI paMktio ucArI vaSonAM varSo sudhI prAtaHkALamAM emanuM smaraNa karatA. hemacandrAcArya mAtra gujarAtanA ja nahi, mAtra hiMdustAnanA ja nahi paNa jagatanA eka mahAna mAnavI hatA ema niHsaMkoca jarUra kahI zakAya. evA mahAna jyotirdharane ApaNuM vaMdana ho! ucososcops 'kA' . pa ..!! $ ' ':41 , .. maga