Book Title: Haribhadra krut Shravak Dharm Vidhi Prakaran
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Sagar_Jain_Vidya_Bharti_Part_4_001687.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229163/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadrakRta zrAvakadharmavidhiprakaraNa eka paricaya ( samyaktva ke vizeSa sandarbha meM) prastuta kRti meM AcArya haribhadra ne zrAvaka zabda ke vyutpattiparaka artha ko spaSTa karate hue 'jinavANI' kA zravaNa karane vAle ko zrAvaka kahA haiM, kintu yahI paryApta nahIM haiM, unakI dRSTi meM zrAvaka hone ke lie kucha yogyatAe~ bhI apekSita haiN| unhoMne isa tathya ko spaSTa karate hue kahA hai ki jo zrAvaka dharma kA adhikArI haiM arthAt zrAvaka hone kI pAtratA rakhatA hai usake dvArA hI zrAvaka dharma kA AcaraNa sambhava hai| anAdhikArI yA apAtra vyakti dvArA kiyA gayA zrAvaka dharma kA paripAlana bhI jinezvara deva kI AjJAbhaMga ke doSa se dUSita hone ke kAraNa adharma hI bana jAtA hai| AcArya haribhadra kI dRSTi meM zrAvaka dharma kA adhikArI yA pAtra vahI vyakti ho sakatA hai jo dUsaroM se bhayabhIta nahIM hotA hai, kyoMki dhArmika cetanA kA vikAsa nirbhaya mAnasikatA meM hI sambhava hai / punaH AcArya kahate haiM ki zrAvaka dharma kA pAlana koI bhI vyakti apanI kula paramparA se prApta zuddha AjIvikA kA arjana karate hue kara sakatA hai| zrAvaka dharma ke lakSaNoM kI carcA karate hue ve yaha batAte haiM ki dharma ke prati prIti rakhanA, na to kisI kI nindA karanA aura na nindA sunanA, apitu nindakoM para bhI karuNA rakhanA zrAvaka dharma kI ArAdhanA ke lie Avazyaka hai| haribhadra kI dRSTi meM jijJAsuvRtti aura citta kI ekAgratA bhI dharma-sAdhanA ke anya mukhya aMga haiN| isI prakAra niyata samaya para caityavandana (deva - vandana), guru kA vinaya, ucita Asana para baiThakara dharma zravaNa, svAdhyAya meM satat upayoga ye sabhI kArya zrAvaka dharma ke AcaraNa ke lie Avazyaka haiN| Age AcArya -- haribhadra zrAvaka - AcAra kI viziSTatA batAte hue kahate haiM ki apane sadAcaraNa se sabhI kA priya honA, anindita karma se AjIvikA upArjana karanA, Apatti meM dhairya rakhanA, yathAzakti tapa, tyAga aura dharma kA AcaraNa karanA yahI zrAvaka ke mukhya lakSaNa haiN| uparyukta guNoM se yukta hokara ke hI gRhastha dharma kA paripAlana sambhava hotA hai, ina guNoM ke abhAva meM jina - AjJA kI virAdhanA hotI hai aura zrAvaka dharma ke paripAlana kI pAtratA hI samApta ho jAtI hai| gRhasthadharma ke adhikArI ke lakSaNoM kI carcA ke uparAnta AcArya haribhadra ne prastuta kRti meM isa bAta para adhika bala diyA hai ki paJca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 zikSAvrata rUpI zrAvaka dharma kA mUla AdhAra samyaktva hai| prastuta kRti meM AcArya ne samyaktva ke sandarbha meM vistRta vivecanA prastuta kI hai| sarvaprathama unhoMne samyaktva ke kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamika -- aise tIna prakAroM kI carcA kI hai| isI prasaMga meM unhoMne yaha bhI batAyA hai ki jo na svayaM mithyAtva kA sevana karatA hai aura na karavAtA hai aura na karane vAle kA anumodana karatA hai vahI samyaktva kA adhikArI hotA hai| mithyAtva ke aneka rUpoM kI carcA karate hue AcArya ne sarvaprathama mukti ke nimitta sarAgI laukika devatAoM kI upAsanA ko mithyAtva pratipAdita kiyA hai| ina laukika devoM kI puSpamAlA Adi se pUjA karanA, vastrAdi se unakA satkAra karanA tathA mAnasika rUpa se unake prati prIti bhAva rakhanA - haribhadra kI dRSTi meM ye sabhI mithyAtva ke lakSaNa haiN| isI prakAra unhoMne vItarAga lokottamadeva ke lakSaNa ko laukika devoM para ghaTita karanA bhI mithyAtva mAnA hai| unakI dRSTi meM zuddha dharmAcaraNa se vimukha tApasa, zAkyaputrIyazramaNa Adi anya tairthikoM se saMsarga rakhanA, unakI prazaMsA karanA aura unake AdezoM kA pAlana karanA bhI mithyAtva ke lakSaNa haiN| mAtra yahI nahIM AcArya ne spaSTa rUpa se jainamuni ke veza ko dhAraNa karane vAle, kintu jina-AjJA kA samyak rUpa se pAlana nahIM karane vAle pArzvastha Adi jainAbhAsoM ke vandana, pUjana ko bhI mithyAtva hI mAnA hai| isI tathya ko spaSTa karate hue unhoMne zithilAcArI, khina mana se muni jIvana jIne vAle, AcArahIna, nitya eka sthAna para rahane vAle, nimitta Adi vidyAoM ke dvArA lokaraMjana karane vAle, svecchAcArI jaina zramaNoM ko bhI vandanIya nahIM mAnA hai| unakI dRSTi meM aise-aise jainazramaNoM ke vandana Adi se bhI mithyAtva kI hI abhivRddhi hotI hai| AcArya ke anusAra aise sAdhuoM kA saMsarga bhI samyaktva kA nAzaka mAnA gayA hai| isI krama meM svecchAcArI ko paribhASita karate hue unhoMne batAyA hai ki jo Agama viruddha AcaraNa karatA hai aura jina vacanoM kI Agama viruddha manamAne DhaMga se vyAkhyAe~ karatA hai, vaha svecchAcArI hai| sAtha hI aisA tathAkathita zramaNa jo Rddhi-gaurava, sukha-gaurava aura rasa-gaurava meM DUbA rahatA hai, mAtra yahI nahIM jo caityAdi ke nirmANa meM aura unake nimitta se dhana-dhAnya kI vRddhi karane hetu ku~A, bagIcA Adi banavAne meM pravRtta rahatA hai tathA zrAvakoM para manamAne DhaMga se kara Adi lagAkara sampatti ekatra karatA hai, jina AjJA kA virAdhaka svecchAcArI zramaNa hai| isa prakAra Agama viruddha AcaraNa karane vAle, jina-vacana kI manamAne DhaMga se anyathA vyAkhyA karane vAle svacchanda muniyoM ke upAzraya Adi meM jAkara dharma zravaNa Adi kriyAe~ bhI haribhadra kI dRSTi meM mithyAtva kA hI kAraNa hai| zraddhAvAn zrAvaka aise svecchAcArI muniyoM ke samparka meM Akara nizcita hI apane samyaktva ko dUSita karatA hai, kyoMki suvihitoM aura svecchAcAriyoM ke upadezoM meM visaMvAda hone ke kAraNa usake mana meM sandeha utpanna hotA hai| prastuta kRti meM AcArya haribhadra to yahA~ taka kahate haiM ki aise svecchAcArI muniyoM ke caitya, upAzraya Adi sthAna bhI mithyAtva ke hetu hone se ardhamAyatana hI haiN| zrAvaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ko ina sAdhuoM ke samparka Adi ko bhI midhyAtva kA janaka jAnakara tyAga karanA caahie| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra ne na kevala chadmavezI anya matAvalambI tApasoM Adi ke samparka, satkAra, stuti Adi ko mithyAtva kA kAraNa mAnA, apitu una jaina muniyoM, jo Agama viruddha AcaraNa karate haiM, ke samparka, satkAra, sammAna Adi ko bhI mithyAtva kA kAraNa mAnA hai aura sadgRhastha ko unase dUra rahane kA hI nirdeza diyA hai| AcArya haribhadra zrAvaka dharma ke AdhArabhUta tattva samyakdarzana kI isa vyAkhyA ke prasaMga meM spaSTa rUpa se kahate haiM ki yadi svayaM ina zithilAcAriyoM ke upadeza kA pratiSedha karane meM asamartha ho to, unake upadeza sunane kI apekSA apane kAnoM ko banda kara lenA hI acchA hai| isa prakAra unhoMne gRhasthasAdhakoM ko spaSTa rUpa se yaha nirdeza diyA hai ki manasA, vAcA aura karmaNA na to mithyAtva kA sevana kareM, na karAyeM aura na mithyAtva kA sevana karane vAle kA anumodana kreN| AcArya anumodana kI sUkSmatA se carcA karate hue yahA~ taka kahate haiM ki mithyAdRSTiyoM ke madhya meM nivAsa karanA, unake sAtha khAna-pAna karanA aura unake vicAroM kA pratizravaNa karanA bhI usa viziSTa sthiti meM midhyAtva kA anumodana ho jAtA hai, jaba usase samyaktva ke dUSita hone kI sambhAvanA ho / yadyapi isa carcA ke prasaMga meM haribhadra yaha avazya svIkAra karate haiM ki mAtra sAtha rahane athavA khAna-pAna Adi sAtha-sAtha karane se mithyAtva kA anumodana nahIM ho jAtA haiN| AcArya kI dRSTi meM ina paristhitiyoM meM mithyAtva kA anumodana tabhI hotA haiM, jaba vyakti svayaM unameM sammilita hokara unheM acchA samajhane lagatA hai| mAtra paraspara eka dUsare ke sAtha rahane Adi se hI kisI vyakti ko eka dUsare kA samarthaka nahIM mAnA jA sakatA hai| nagara meM rAjA, amAtya, zreSThI, kalAjIvI, vaNika, mAlAkAra, svarNakAra evaM sevakajana saba sAtha-sAtha rahate haiM, phira bhI unheM eka dUsare kA samarthaka nahIM kahA jAtA hai| vastutaH saMvAsa yA paraspara bhoga-upabhoga mAtra se anumati sambhava nahIM hai / AcArya tarka dete haiM ki yadi yaha ho to phira samyaktva meM bhI una sabakI anumati mAnanA hogI / punaH aisI sthiti meM abhavya janoM kA bhI samyaktva meM anumodana mAnanA hogA, jise jaina paramparA svayaM svIkAra nahIM karatI hai| anta meM AcArya haribhadra kahate haiM ki samyaktva ke sAdhaka zrAvaka ko mithyAtva se virata hokara guru ke samIpa jAkara vItarAga arahanta paramAtmA mere deva arthAt ArAdhya haiM, ahiMsA Adi pA~ca mahAvratoM kA paripAlana karane vAle sAdhu hI mere guru haiM aura ahiMsA hI dharma hai aisI pratipatti svIkAra karanI caahie| samyaktva kI carcA ke prasaMga meM AcArya haribhadra ne ATha darzanAcAroM kA ullekha bhI kiyA hai aura unakI vistRta vivecanA bhI kI hai aura isa prasaMga meM unhoMne jainadharmadarzana kI aneka mahattvapUrNa dArzanika samasyAoM ko uThAyA bhI hai / nizzaMkitattva kI carcA karate hue pUrva pakSa ke rUpa meM ve prazna uThAte haiM ki jIvoM meM upayoga lakSaNa samAna Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 hai, to phira eka ko bhavya aura dUsare ko abhavya kaise mAnA jA sakatA hai? athavA eka paramANu-pUrita pradeza (kSetra) meM dUsare paramANu avagAhana kaise kara sakate haiM aura usI pradeza meM sarvavyApI hokara kaise rahate haiM? kyoMki paramANu se sUkSma to kucha hotA hI nahIM hai aura pratyeka paramANu eka AkAza pradeza kA avagAhana karake rahatA hai, ata: eka hI AkAza pradeza meM aneka paramANu sarvavyApI ho kaise raha sakate haiM? haribhadra kI dRSTi meM ye eka deza viSayaka arthAt AMzika zaMkAeM haiN| isI krama meM gaNipiTaka (jaina Agama) sAmAnya puruSoM dvArA racita hai athavA sarvajJa dvArA racita hai? aisI zaMkA karanA sarva viSayaka sarvAMza zaMkA hai, kyoMki isase samyaktva kA AdhAra hI samApta ho jAtA hai| isI prakAra nirAkAMkSA kI carcA karate hue batAyA gayA hai ki karmoM kA phala milegA yA na milegA isa prakAra kA vicAra karanA AkAMkSA hai| isI prasaMga meM AcArya ne yaha bhI kahA hai, svadharma kA tyAga kara dUsare dharma-darzanoM kI icchA karanA bhI AkAMkSA kA hI rUpa hai| kisI anya dharma vizeSa kI AkAMkSA karanA eka deza arthAt AMzika AkAMkSA hai| isase bhinna sabhI matoM kI AkAMkSA karanA yA yaha mAnanA ki ve sabhI dharma yA darzana mokSa kI ora hI le jAte haiM, sarva viSayaka AkAMkSA hai| yahA~ AcArya ne zaMkA ke prasaMga meM peyapAI' aura AkAMkSA ke prasaMga meM 'rAjA aura amAtya' kI kathA kA nirdeza diyA hai| prastuta kRti meM hameM kahIM bhI aise saMketa upalabdha nahIM hote haiM, jisase hama yaha kathA kyA hai, isakA vivecana kara skeN| isI krama meM nirvicikitsA aMga kI carcA karate hue kahA gayA hai ki vicikitsA arthAt ghRNA bhI do prakAra kI mAnI gaI hai ekAMza viSayaka aura dUsarI sarva vissyk| vicikitsA ko spaSTa karate hue AcArya ne kahA hai ki caityavandana, vratapAlana Adi anuSThAna saphala hoMge yA niSphala hoMge athavA inakA phala milegA yA nahIM? aise kuzaMkA ko vicikitsA kahA jAtA hai| kintu sAmAnyatayA vicikitsA kA tAtparya jaina sAdhu ke malina zarIra yA vastrAdi ko dekhakara ghRNA karanA mAnA jAtA hai| pUrva meM svayaM AcArya haribhadra ne isI artha kA nirdeza kiyA hai, kintu prastuta prasaMga meM unhoMne vicikitsA kA eka nayA artha kiyA hai| vicikitsA ke sandarbha meM AcArya ne zraddhAhIna zrAvaka aura vidyA kI sAdhanA karane vAle zraddhAvAn cora kA udAharaNa tathA pratyantavAsI arthAt sImAnta pradezavAsI zrAvaka putrI kI kathA kA nirdeza bhI kiyA hai| _ amUDhadRSTi darzanAcAra kA pratipAdana karate hue unhoMne batAyA hai ki bauddha Adi itara dharmAvalambiyoM kI vibhinna prakAra kI sAdhanA vidhiyoM ke prati AkarSita evaM unake pUjA, satkAra Adi ko dekhakara bhrAnta na honA hI amUr3hadRSTi hai| viziSTa tapa karane vAle, vRddha, glAna, rogI, zaikSa Adi kI sevA zuzruSA karane vAle vinayavAna evaM svAdhyAyI muniyoM kI prazaMsA karanA upbrhnhai| isI prakAra dharma mArga se cyuta hote hue . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 vyaktiyoM ko punaH dharma mArga meM sthira karanA sthirIkaraNa hai| vastutaH yaha dharma sAdhanA ke kSetra meM khitra hue vyaktiyoM ko protsAhita kara unheM sAdhanA meM pratiSThita karanA hai| svadharmIvAtsalya ko spaSTa karate hue AcArya haribhadra kahate haiM ki svadharmI janoM ke prati vAtsalya yA anurAga rakhanA, kaSTa ke samaya unakI sahAyatA karanA svadharmIvAtsalya hai| AcArya ne amUr3hadRSTi ke prasaMga meM sulasA zrAvikA kI, upagrahana ke sandarbha meM rAjA zreNika kI, sthirIkaraNa ke prasaMga meM ASAr3hAcArya kI aura vAtsalya ke prasaMga meM vajrasvAmI kI kathAoM kA nirdeza kiyA hai| antima prabhAvanA aMga kI carcA karate hue ve kahate haiM ki vibhinna prakAra kI labdhiyoM (RddhiyoM), vividha prakAra kI vidhAoM (tantra-mantra Adi), aSTAMgajyotiSa, nimittazAstra Adi meM pAraMgata hokara unake mAdhyama se jinazAsana kI prabhAvanA karanA samyak darzana kA prabhAvanA aMga hai| AcArya ne yahA~ yaha bhI batAyA hai ki samyaktva kA bodha hone para bhI vrata pratipatti arthAt aNuvratoM Adi ko grahaNa karane kI bhAvanA vaikalpika ho sakatI hai, kintu aise vyakti ko bhI sevA evaM svAdhyAya Adi to niyama se karanA hI caahie| AcArya yaha bhI mAnate haiM ki eka bAra samyaktva kI prApti ho jAne para saMsAra samudra ko pAra karane ke lie naukA ke samAna vrata Adi bhI kAlAntara meM avazya hI prApta hote haiN| samyaktva kI carcA ke uparAnta prastuta kRti meM pA~ca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM kI carcA kI gaI hai| isa sandarbha meM AcArya haribhadra ne tattvArthasUtra kA anusaraNa na karake upAsakadazA ke krama kA anukaraNa kiyA hai| mAtra antara yaha hai ki jahA~ upAsakadazA meM aNuvrata evaM zikSAvrata aisA dvividha vargIkaraNa hai, vahA~ AcArya haribhadra ne kAlAntara meM vikasita aNuvrata, guNavrata evaM zikSAvrata aisA trividha vargIkaraNa kiyA hai| zrAvaka ke vratoM kI isa carcA ke prasaMga meM prastuta kRti meM haribhadra ne zrAvaka ko kisa vrata kA paripAlana kitane yogoM aura kitane karaNoM se karanA hotA hai, isakI vistRta carcA kI hai| AcArya haribhadra ne karaNa aura yoga ke sandarbha meM kula bhaMgoM kI saMkhyA 49 mAnI hai aura unako bhI atIta, anAgata aura vartamAna ke sAtha guNita karane para kula 147 bhaMga mAne haiN| sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki bharatakSetra ke madhyakhaNDa ke bAhara anumatiniSedha ke tIna bhaMga kama karane para svayaM ke viSaya meM 144 bhaMga hote haiN| yahA~ yaha bhI carcA kI gaI hai ki bharatakSetra ke bAhara zrAvakoM ke bhI sarvavrata sAdhu ke samAna hI tInakaraNa aura tInayoga se hI hote haiN| jJAtavya hai ki yoga (sAdhana) tIna haiM 1. mana, 2. vacana aura 3. kAyA / inake saMyoga se kula sAta bhaMga (vikalpa) hote haiM yathA 1. mana, 2. vacana, 3. kAyA, 4 mana aura vacana, 5. mana aura kAyA, 6 vacana aura kAyA tathA 7. mana, vacana aura kAyA / isI prakAra karaNa bhI tIna haiM 2. karAnA aura 3 anumodana / inake bhI sAMyogika bhaMga sAta hI hoNge| -- 1. karanA, yathA -- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 1. karanA, 2. karAnA, 3. anumodana, 4. karanA aura karAnA, 5. karanA aura anumodana karanA, 6. karAnA aura anumodana karanA tathA 7. karanA, karAnA evaM anumodana krnaa| isa prakAra sAta yoga aura sAta karaNa ko paraspara guNita karane para unacAsa (747=49) bhaMga hote haiN| ye unacAsa bhaMga bhI tIna kAloM kI upekSA se eka sau saitAlIsa (4943=147) bhaMga ho jAte haiN| isa carcA ke pazcAt prastuta kRti meM AcArya ne zrAvaka ke bAraha vratoM aura unake pratyeka ke aticAroM kI vistRta carcA kI hai| AcArya haribhadra ne bhI sAmAnyatayA to unhIM aticAroM kI carcA kI hai jo anya granthoM meM bhI varNita haiN| haribhadra dvArA varNita aticAroM kI yaha sUcI upAsakadazA se bahuta kucha milatI hai| kintu kucha avadhAraNAoM ko lekara haribhadra kA matavaibhinya bhI dRSTigata hotA hai| udAharaNa ke rUpa meM jahA~ chaThe digvrata kI carcA meM jahA~ anya AcAryoM ne anya guNavratoM ke samAna isa guNavrata ko bhI AjIvana ke lie grAhya mAnA gayA hai vahA~ AcArya haribhadra ne digvrata kA niyama cAturmAsa yA usase kucha adhika mahInoM ke lie hI batAyA hai| Azcarya yaha bhI hai ki unhoMne divrata ke sarvamAnya aticAroM yathA ---- urdhva, adho evaM tiryak dizA kI maryAdA kA atikramaNa Adi kI carcA ke sAtha hI sAtha nirdhArita kSetra ke bAhara Anayana aura preSaNa ko bhI digvrata kA aticAra mAnA hai| sAmAnyatayA inakI carcA dizAvakAzika nAmaka zikSAvrata meM kI jAtI hai| zeSa guNavratoM kI carcA meM koI viziSTa antara nahIM dekhA jAtA hai| zikSAvratoM ke aticAroM kA vivecana bhI unhoMne upAsakadazA kI paramparA rUpa se yaha pratipAdita kiyA hai ki jahA~ pA~ca aNuvrata aura tIna guNavrata AjIvana ke lie grahaNa kie jAte haiM vahA~ zikSAvrata nizcita samaya ke athavA dinoM ke lie hI grahaNa kie jAte haiN| zrAvaka ke 12 vratoM kI isa carcA ke pazcAt unhoMne saMlekhanA kA ullekha to kiyA hai, kintu use zrAvaka kA Avazyaka kartavya nahIM mAnA hai|