Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI dravya-prajAkA rahasya - pUjAkA artha bhakti, satkAra yA sammAna hotA hai aura vaha choToM dvArA bar3oM ( pUjyoM ) ke prati prakaTa kiyA jAtA hai| isakA mala kAraNa pUjakako apanI laghatA aura pajyako mahattAko svIkAra uddezya apanI laghutAko naSTa kara pUjya jaisI mahattAkI prAptimeM prayatna karanA hai| isake prakaTa karaneke sAdhana mana, vacana aura kAya to haiM hI, parantu kahIM-kahIM bAhya sAmagrI bhI isameM sAdhanabhUta ho jAyA karatI haiM / jahA~ para mana, vacana aura kAyake sAtha-sAtha bAhya sAmagrI isameM sAdhanabhUta ho, usakA nAma dravyapUjA hai tathA jahA~ kevala mana, vacana aura kAyase hI bhakti-pradarzana kiyA jAya use bhAvapUjA samajhanA caahie| vaise jo manake . dvArA bhaktipradarzana bhAvapUjA tathA vacana aura kAyake dvArA bhakti pradarzana dravyapUjA kahI jA sakatI hai, parantu yahA~para isa prakArakI dravyapUjA aura bhAvapUjAkI vivakSA nahIM hai| zAstroMmeM jo dravyapUjA aura bhAvapUjAkA ullekha AtA hai vaha kramase bAhya sAmagrIkI apekSA aura anapekSAmeM hI AtA hai / - ullikhita dravyapUjAkA lokavyavahArameM samAveza to paraMparAgata kahA jA sakatA hai / apanese bar3e puruSoMko unakI prasannatAke liye uttamottama sAmagrI bheMTa karanA ziSTAcArameM zAmila hai / bhagavadArAdhanameM bhI kabase isakA upayoga huA, isakI gaveSaNA yadyapi aitihAsika dRSTise kI jA sakatI hai| lekina yahA~para isakI AvazyakatA nahIM hai, yahA~ to sirpha isa bAtako prakaTa karanA hai ki hamAre yahA~ IzvaropAsanAmeM dravyapUjAkA jo prakAra hai vaha kisa arthako liye hue hai| yadyapi mere vicAroMke anusAra zAstroMmeM spaSTa ullekha to jahA~ taka hai, nahIM milatA hai| parantu pUjApAThoMke avataraNa, abhiSeka va jayamAlA Adi bhAgoMmeM, mere ina vicAroMkA phira yaha to dhyAnameM rakhanA hI cAhiye ki jo vicAra yukti aura anubhava viruddha nahIM, ve zAstrabAhya nahIM kahe jA sakate / isI vicArase maiM apane vicAroM ko prakaTa karaneke liye bAdhya huA huuN| zAstroMmeM dravyapUjAkA aSTadravyase karanekA vidhAna pAyA jAtA hai aura hamArA zraddhAlu samAja binA kisI tarka-vitarkake niHsaMkoca arhanta, siddha, guru, zAstra, dharma, vrata, ratnatraya, tIrthasthAna Adiko pUjA karate samaya nizcita aSTadravyoMko upayogameM lAtA hai| samAjake udAra hRdayameM yaha vicAra hI paidA nahIM hotA ki ye vastuyeM jisake liye arpaNa kI jA rahI haiM vaha jar3a haiM yA cetana hai athavA AtmAkI avasthAvizeSa hai| arahaMta, siddha, zAstra, dharma, vrata, ratnatraya va tIrthasthAnoMko jalAdi aSTadravyakA arpaNa karanA buddhigamya kahA jA sakatA hai yA nahIM ? parantu tarkazIla logoMne isake Upara hamezAse AkSepa uThAye hai aura ve Aja bhI uThAte cale jA rahe haiM / una AkSepoMkA yathocita samAdhAna na hone ke kAraNa hI eka saMpradAyameM mUrtimAnyatAke virodhI daloMkA AviSkAra huA hai| jainiyoMke zvetAmbara sampradAyameM ha~DhiyA paMtha aura digambara sampradAyameM tAraNa paMtha 'ina AkSepoMke samAdhAna na honeke hI phala haiN| kevala jainiyoMmeM hI nahIM, jainetaroMmeM bhI isa prakArake paMtha kAyama hue hai, parantu yaha saMbhava hai ki jainetaroMmeM virodhake kAraNa jainiyoMse bhinna hai / ___ kucha bhI ho, parantu jaina siddhAnta isa bAtako nahIM mAnatA ki jo dravya bhagavAnake liye arpaNa kiyA jAtA hai vaha unakI tRptikA kAraNa hotA hai, kAraNa ki unameM icchAkA sarvathA abhAva hai| isaliye koI bhI vAhya vastu unakI tRptikA kAraNa nahIM ho sakatI, unakI tRpti to svAbhAvika hI hai| isaliye apane vicAroM va AcaraNoMko pavitra va unnata banAneke liye bhagavAnake guNoMkA smaraNa ( bhAvapUjA) hI paryApta hai / bhagavAnake guNasmaraNameM mUrti sahAyaka hai, mUrtiko dekhakara guNasmaraNameM hRdayakA jhukAva saralatAse ho jAtA hai / isaliye bhagavAnake guNoMkA smaraNa karate samaya mUrtikA avalambana yukti aura anubhava viruddha nahIM, parantu Upara batalAye
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha haye uddezyakI siddhi meM jaba bAhya sAmagrIkA koI upayoga nahIM, taba bhagavadArAdhanameM bAhya sAmagrIkA samAveza kyoM kiyA gayA hai ? isa AkSepakA yathocita samAdhAna na milaneke kAraNa jainiyoM dravyapUjAke bajAya mUrtimAnyatAke virodhI paMtha bana gaye haiN| tAtparya yaha ki mUrtikI mAnyatAko anivArya rUpase pratyeka vyaktike hRdayameM sthAna hai / yaha nizcita hai ki mUrtimAnyatAke virodhI svayaM mUrtikI mAnyatAko chor3a nahIM sakate, balki AvazyakatAnusAra usakA upayoga hI karate rahate haiN| mUrti mukhya vastukA pratinidhi hotI hai, jo hamako mukhya vastuke kisI nizcita uddiSTa svarUpa taka pahu~cAnemeM samartha hai / kisI vastukA pratinidhi AvazyakatA va uddezyake anukUla sacetana va acetana donoM padArtha ho sakate haiN| eka vastuke samajhane meM jo dRSTAnta vagairahakA upayoga kiyA jAtA hai usase mUrti mAnyatAkA akATya samarthana hotA hai| parantu dravyapUjAke viSayameM kaI tarahake AkSepa uThAye jA sakate haiM, jinakA samAdhAna ho jAnepara hI dravyapUjA upayogI mAnI jA sakatI hai| nIce sambhavita AkSepoMke samAdhAna karanekA hI prayatna kiyA jAtA hai| AkSepa 1-jabaki bhagavAnameM icchAkA sarvathA abhAva hai to unake uddezyase mUrtike samakSa maMtroccAraNapUrvaka nAnA uttamottama padArtha rakha denepara bho ve unako taptike kAraNa nahIM ho sakate, mUrti to svayaM acetana padArtha hai, isaliye usake uddezyase ina padArthoMke arpaNa karanekI bhAvanA hI pUjakake hRdayameM paidA nahIM ho sakatI aura na vaha isa abhiprAyase aisA karatA hI hai| isaliye bhagavAnakI pUjA aSTadravyase ( dravyapUjA) nahIM karanI caahie| ___ isa AkSepakA samAdhAna kaI prakArase kiyA jAtA hai| parantu ve prakAra santoSajanaka nahIM kahe jA sakate / jaise samA01-jinendra bhagavAna taSA Adi doSoMke vijayI haiN| isaliye ve hamAre tRSA Adi doSoMke naSTa karane meM sahAyaka hoM, isa uddezyase pUjaka unakI mUrti ke samakSa aSTadravya arpaNa karatA hai| AlocanA-yaha to mAnA jA sakatA hai ki jinendra bhagavAna tRSA Adi doSoMke vijayo haiM, parantu unako aSTadravya car3hA dene mAtrase hamAre doSa bhI naSTa ho jAyeMge, yaha bAta tarka aura anubhavako kasauTIpara nahIM Tika sktii| samAdhAna 2-jinendra bhagavAnako aSTadravya isalie car3hAye jAte haiM ki isake dvArA pUjakameM bAhya vastuoMse rAgapariNati ghaTakara tyAgabuddhi paidA ho jAtI hai jo ki tRSA Adi doSoMke nAza karanekA pradhAna kAraNa hai| AlocanA-yaha samAdhAna bhI ThIka nahIM, kAraNa ki zAstroMkA svAdhyAya vidvAnoMke upadeza va jinendra bhagavAnake guNoMkA smaraNa Adi hI bAhya vastumeM hamArI rAgapariNati ghaTAne va tyAgabuddhi paidA karaneke yathocita kAraNa ho sakate haiN| samAdhAna 3-dAnakI paripATI calAneke lie yaha eka nimitta hai| AlocanA--aise nirarthaka dAna ( jinakA ki koI upayoga nahIM) kI koI sarAhanA nahIM kregaa| vAstavika dAna bAhya vastuoMmeM apanI mamatva buddhiko naSTa karanA ho sakatA hai| yaha to hama karate nhiiN| aura na isa tarahase yaha naSTa kI bhI jA sakatI hai| yaha to zAstrasvAdhyAya, upadeza va jinendra bhagavAnake guNasmaraNa Adise hI hogI, aisA pahale batalAyA jA cukA hai / vyAvahArika dAna dUsare prANiyoMkI AvazyakatAoM
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 3 ko yathAzakti pUrti karanA kahA jAtA hai| jinendra bhagavAna kRtakRtya haiM unakI koI aisI AvazyakatA nahIM, jisakI pUrti hamAre aSTadravyake arpaNa karanese hotI ho, isalie aisA dAna nirarthaka hI mAnA jaaygaa| samAdhAna 4-bhagavAnake guNa smaraNameM bAhya sAmagrIse sahAyatA milatI hai, isaliye pUjaka bhagavAnako aSTadravya arpaNa karatA hai / AlocanA-guNasmaraNakA avalambana mUrti to hai hI tathA stotrapATha vagairahase guNa-smaraNa kiyA jAtA hI hai, bAhya sAmagrIkI upAdeyatA isameM kucha bhI nahIM hai| balki jaba pUjaka bhagavAnake liye aSTadravya arpaNa karatA hai to dravyapUjA yaha unakI vItarAgatAko naSTa kara unako sarAgI siddha karanekI hI koziza hai / samAdhAna 5-pUjaka bhaktike AvezameM yaha saba kiyA karatA hai, isakA dhyAna isakI heyopAdeyatA taka pahu~catA hI nahIM aura na bhaktimeM yaha Avazyaka ho hai, isaliye dravyapUjAke viSayameM kisI tarahake AkSepoMkA uThAnA hI vyartha hai| AlocanA-bhaktimeM viveka jAgrata rahatA hai, vivekazUnya bhakti ho hI nahIM sktii| jahA~ viveka nahIM hai usako bhakti na kahakara moha hI kahA jAyagA, isaliye yaha samAdhAna bhI ucita nahIM mAnA jA sakatA hai| isake pahale ki isa AkSepakA samAdhAna kiyA jAya, dUsare AkSepoMpara bhI dRSTi DAla lenA Avazyaka hai AkSepa 2-pratimAmeM jaba bhagavAnakI sthApanA kI jA cukI hai aura vaha pUjakake sAmane hai to phira avataraNa, sthApana aura sannidhikaraNakI kyA AvazyakatA raha jAtI hai ? samAdhAna-jinakI pratimA pUjakake sAmane hai unakI pUjA karate samaya avataraNa, sthApana aura sannidhikaraNa nahIM karanA cAhiye, lekina jinakI pUjA unakI pratimAke abhAvameM bhI yadi pUjaka karanA cAhatA hai to unakI atadAkArasthApanA puSpoMmeM kara lenA Avazyaka hai, isaliye avataraNa sthApanA aura sannidhikaraNakI kriyA karanekA vidhAna batalAyA gayA hai| AlocanA-eka to yaha ki kinhIM bhI bhagavAnakI pUjA karate samaya-cAhe unakI pratimA sAmane ho, yA na ho--samAna rUpase avataraNa Adi tInoM kriyAyeM kI jAtI haiM, isaliye binA prabala AdhArake yaha mAnanA anucita hai ki jinakI pratimA na ho, unakI pUjA karate samaya hI puSpoMmeM atadAkArasthApanAke lie avataraNa Adi kriyAyeM karanI caahiye| - dUsare yaha ki jaba pUjaka bhAvoMkI sthiratAke lie kevala bhagavAnakI puSpoMmeM atadAkArasthApanA karatA hai, to itanA abhiprAya sthApana aura sannidhikaraNameMse kisI eka kriyAse hI siddha ho sakatA hai| ina donoMmeMse koI eka tathA avataraNakI kriyA nirarthaka hI mAnI jAyagI / isa samAdhAnako mAnanese sthApana aura sannidhikaraNa donoMkA eka sthAnameM prayoga loka-vyavahArakI dRSTise bhI anucita mAlUma par3atA hai| lokavyavahArameM jahA~ samAnatAkA vyavahAra hai vahA~ to pahale "Aiye baiThiye' kahakara, "yahA~ pAsameM baiThiye" aisA kahA jA sakatA hai parantu apanese bar3oMke prati aisA vyavahAra kabhI nahIM kiyA jaaygaa| bahutase loga "mama sannihito bhava" isa vAkyakA artha karate haiM "he bhagavAna mere hRdayameM viraajo"| lekina yaha artha bhI ThIka mAlUma nahIM par3atA hai, kAraNa ki eka to idhara hama puSpoMmeM bhagavAnakA Aropa kara rahe haiM aura udhara unako hRdayameM sthAna de rahe haiM ye donoM bAteM virodhI haiN| dUsare pUjaka hRdayameM sthApita
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha bhagavAnako lakSya karake dravya nahIM car3hAtA, usakA lakSya to usa samaya pratimAkI ora hI rahatA hai| isa liye dUsare AkSepakA bhI samAdhAna ThIka-ThIka nahIM hotA hai / AkSepa 3- bhagavAna kyA hamAre bulAnese Ate haiM aura hamAre visarjana karanepara cale jAte haiM ? yadi hA~, to jaina siddhAnta se isameM jo virodha AtA hai usakA kyA parihAra hogA ? yadi nahIM, to phira avataraNa va visarjana karanekA kyA abhiprAya hai ? AkSepa 4- Ajakala jo pratimAyeM pAyI jAtI haiM unako yadi hama hai to ina avasthAoMmeM abhiSeka karanA kyA anucita nahIM mAnA jAyagA ? kisI mahAzayane jaina mitra meM bhI prakaTa kiyA hai / ye cAroM AkSepa bar3e mahatva ke haiM, isaliye yadi inakA samAdhAna ThIka tarahase nahIM ho sakatA hai, to nizcita samajhanA cAhiye ki hamArI dravyapUjA tarka evaM anubhavase gamya na hone ke kAraNa upAdeya nahIM ho sakatI hai / parantu uddezyakI saphalatA ke liye ratnatrayavAda, padArthako vyavasthAke lie nikSepavAda tathA unake ThIka-ThIka jJAnake lie pramANavAda aura nayavAda tathA anekAntavAda, saptabhaMgIvAda AdikA tarka aura anubhavapUrNa vyasthApaka jainadharma isa viSaya meM adhUrA hI rahegA, yaha eka AzcaryakI bAta hogii| isaliye mere vicArase jaina siddhAntAnusAra dravyapUjAkA rahasya honA cAhiye, vaha nIce likhA jAtA hai / dravyapUjA nimnalikhita sAta aMgoMmeM samApta hotI hai--1 avataraNa 2 sthApana sannidhikaraNa, 4 abhiSeka, 5 aSTaka, 6 jayamAlA aura 7 visarjana zAntipATha va stutipATha jayamAlA ke bAda usIkA eka aMga samajhanA cAhiye / yadyapi abhiSekakI kriyA hamAre yahA~ avataraNake pahalekI jAtI hai| parantu yaha vidhAna zAstrokta nahIM / zAstroMmeM sannidhikaraNake bAda hI cauthe naMbara para abhiSekakI kriyAkA vidhAna milatA hai / dravyapUjAke ye sAtoM aMga hamako tIthakarake garbhase lekara mukti paryanta mAhAtmyake digdarzana karAne, dhArmika vyavasthA kAyama rakhane va apanA kalyANamArga nizcita karaneke liye haiM- aisA samajhanA cAhiye / arahanta va siddha avasthAkI mAnate yaha AkSepa abhI thor3e dina pahale yaha nizcita bAta hai ki saMsArameM jisakA vyaktitva mAnya hotA hai vahI vyakti lokopakAra karanemeM samartha hotA hai, usIkA prabhAva logoMke hRdavako parivartita kara sakatA hai, ataeva tIrthakarake garbha meM Ane ke pahalese unake viSaya meM asAdhAraNa ghaTanAoMkA ullekha zAstroMmeM pAyA jAtA hai| 15 mAsa asaMkhya ratnoMkI vRSTi, janma samaya para 1008 bar3e-bar3e kalazoM dvArA abhiSeka Adi kriyAyeM unake AzcaryakArI prabhAvakI dyotaka nahIM to aura kyA hai ? vartamAnameM hamaloga bhI unake vyaktitvako samajhaneke liye tathA AcAryoM dvArA zAstroMma gUMthe hue unake upadiSTa kalyANamArgapara vizvAsa karane va usapara calaneke lie aura " paraMparAmeM bhI loga kalyANamArgase vimukha na ho jAve" isalie bhI sAkSAt tIrthakarake abhAva meM unakI mUrti dvArA unake jIvanakI asAdhAraNa ghaTanAoM va vAstavikatAoMkA citraNa karanekA prayatna yahI dravyapUjAke vidhAnakA abhiprAya hai / hamArA yaha prayatna nitya aura naimittika do tarahase huA karatA hai kalyANakoM kA bar3e samAroha ke sAtha vistArapUrvaka citraNa kiyA jAtA hai saMkSepase Avazyaka kriyAomeM hI samApta ho jAtA hai / kareM / naimittaka prayatna meM tIrthaMkarake paMcatathA pratidinakA hamArA yaha prayatna 7 1 - hamArI dravyapUjA nitya prayatna meM zAmila haiN| isameM sabase pahale avataraNakI kriyA kI jAtI hai / isa samaya pUjaka yaha samajhakara ki tIrthaMkarapayako dhAraNa karaneke sanmukha viziSTa puNyAdhikArI deva svargase ava rohaNa karanevAlA hai, pratimA meM tIrthaMkarake prArUpakA darzana karatA huA aparimita harSase 'atra avatara avatara ' kahatA huA puSpa varSA karake avataraNa mahotsava manAve |
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 5 1 mnaav| 2-dUsarI kriyA sthApanakI hai| isa samaya pUjaka yaha samajhakara ki tIrthaMkara mAtAke garbhameM A rahe haiN| pratimAmeM garbhapravezonmukha tIrthaMkarake rUpako dekhatA haA baDe Anandake sAtha "atra tiSTha-tiSTha" kahatA huA puSpavarSA karake garbhasthiti-mahotsava manAve / 3-tIsarI kriyA sannidhikaraNakI hai| jisa prakAra tIrthakarakA janma ho jAnepara abhiSekake lie sumeru parvatapara le jAneke uddezyase indra unako apanI godameM letA hai usI prakAra isa kriyAke karate samaya pUjaka yaha samajhakara ki "tIrthakarakA janma ho gayA hai" pratimAmeM janmake samayake tIrthakarakI kalpanA karatA haA unake janma-abhiSekakI kriyA sampanna karaneke liye 'mama sannihito bhava-bhava" kahakara puSpavarSA karate hue pratimAko yathAsthAnase uThAkara apanI godImeM letA haA bar3e utsAhake sAtha sannidhikaraNamahotsava manAve / isake anantara vaha kalpita sumeru parvatakI kalpita pAMDuka zilApara isa pratimAko sthApana kare / 4--cauthI kriyA abhiSekakI hai| isa samaya pUjaka ghaMTA, vAditra Adike zabdoMke bIca maMgalapAThakA uccAraNa karatA haA bar3e samAroha ke sAtha pratimAkA abhiSeka karake tIryakarake janmAbhiSekakI kriyA sampanna kreN| yaha cAroM kriyAyeM tIrthakarake asAdhAraNa mahattvako prakaTa karanevAlI haiN| inake dvArA pUjakake hRdayameM tIrthakarake asAdhAraNa vyaktitvakI gaharI chApa lagatI hai| isaliye inakA samAveza dravyapUjAmeM kiyA gayA hai / isake bAda tIrthakarake gArhasthya jIvanameM bhI kucha upayogI ghaTanAyeM ghaTatI hai| parantu asAdhAraNa va niyamita na honeke kAraNa unakA samAveza dravyapUjAmeM nahIM kiyA gayA hai| 5--yaha kriyA aSTadravyake arpaNa karanekI hai / pUjakakA kartavya hai ki vaha isa samaya pratimAmeM tIrthaMkarakI nigraMtha-mani-avasthAkI kalpanA karake AhAradAnakI prakriyA sampanna karaneke lie sAmagrI caDhAveM / tIrthaGkarakI nigraMtha-muni-avasthAmeM isI tarahakI pUjA upAdeya kahI jA sakatI hai| isalie bAhyasAmagrI car3hAnekA upadeza zAstroMmeM pAyA jAtA hai / isa kriyAke dvArA pUjakake hRdayameM pAtroMke lie denekI bhAvanA paidA ho| isa uddezyase hI isa kriyAkA vidhAna kiyA gayA hai / kisI samaya hama logoMmeM yaha rivAja cAlU thA ki jo bhojana apane ghara para apane nimittase taiyAra kiyA jAtA thA usIkA eka bhAga bhagavAnakI pUjAke kAmameM lAyA jAtA thA, jisakA uddezya yaha thA ki hama logoMkA AhAra-pAna zuddha rahe, parantu jabase hama logoMmeM AhArapAnakI zuddhatAke viSayameM zithilAcArI huI, tabhI se vaha prathA banda kara dI gaI hai / aura merA jahA~ taka khayAla hai ki kahIM-kahIM aba bhI yaha prathA jArI hai / 6--chaThI kriyA jayamAlAkI hai / jayamAlAkA artha guNAnuvAda hotA hai / guNAnuvAda tabhI kiyA jA sakatA hai jabaki vikAsa ho jAve / kevalajJAnake ho jAnepara tIrthakarake guNoMkA paripUrNa vikAsa ho jAtA hai| isalie jayamAlA par3hate samaya pUjaka pratimAmeM kevalajJAnI-sayogI-arhanta tIrthakarakI kalpanA karake unake guNoMkA anuvAda kreN| yahI usa samayakI pUjA hai| tIrtha karake sarvajJapane, vItarAgapane aura hitopadezapanekA bhAva pUjakako hove, yaha uddezya isa kriyAke vidhAnakA samajhanA cAhie / yahI kAraNa hai ki jayamAlAke bAda zAntipAThake dvArA jagatake kalyANakI prArthanA karate hue pUjakako tadanantara prArthanA pAThake dvArA AtmakalyANakI bhAvanA bhagavAnakI pratimAke sAmane prakaTa karanekA vidhAna pUjAvidhi meM pAyA jAtA hai| jayamAlA paDhaneke bAda argha car3hAnekI jo pravRtti apane yahA~ pAyI jAtI hai vaha ThIka nahIM, bayoMki aranta avasthAmeM tIrthaMkara kRtakRtya sarvAbhilASAoMse rahita honeke kAraNa hamAre dvArA arpita kisI bhI vastuko grahaNa nahIM karate hai / ataeva kevala
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : sarasvatI - baravaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana granthaM guNAnuvAda karake hI pujakako yaha kriyA samApta karanA caahie| isake bAda vaha jagatake kalyANakI bhAvanAse zAntipATha va isake bAda AtmakalyANakI bhAvanAse stutipATha par3he / ye donoM bAteM tIrthaMkara kI arahaMta avasthAmeM ho sambhava ho sakatI haiM, kAraNa ki tIrthaMkarakA hitopadezIpanA isI avasthA meM pAyA jAtA hai / 7--sAtavIM kriyA visarjanakI hai / isa samaya pUjaka yaha samajha kara ki bhagavAnakI mukti ho rahI hai, aparimita harSase puSpavarSA karatA huA visarjanakI kriyAko samApta kareM / jayamAlA par3hate hue bhI yadi puSpavarSA kI jAya to anucita nahIM, kyoMki usase harSAtirekakA bodha hotA hai, parantu ardha car3hAnA to pUrvokta rItise anucita hI haiM / yaha hamArI dravyapUjAkI vidhikA abhiprAya haiM / aura pUjakako pratidina isI abhiprAyase dravyapUjAmeM bhAga lenA cAhiye | aisI prakriyA tarka aura anubhava viruddha nahIM kahI jA sakatI hai / tathA jo cAra AkSepa pahale batalA Aye haiM unakA samAdhAna bhI isake jariye ho jAtA hai kAraNa ki pratimA tIrthaMkara kI kisI avasthA vizeSa kI nahIM hai vaha to sAmAnyataurapara tIrthaMkarakI pratimA hai, usakA avalambana lekara hamaloga apane lie upayogI tIrthaMkarakI svargAvataraNase lekara muktiparyantakI jIvanIkA citraNa kiyA karate haiM / yadi hama avataraNa karate haiM to tIrthaMkarake svargase caya kara garbha meM Ate samaya, yadi abhiSeka karate haiM to tIrthaGkarake janmake samaya, yadi sAmagrI car3hAte haiM to tIrthaGkarakI sAdhu avasthAmeM, jisa taraha avataraNa dvArA mukta tIrthaGkarako bulAte nahIM, usI prakAra visarjanake dvArA bhejate bhI nahIM, kevala visarjana ke dvArA mokSa kalyANakakA utsava manAyA karate haiM / isa taraha pUrvokta AkSepoMke honekI sambhAvanA bhI hamArI dravyapUjAko prakriyAmeM nahIM raha jAtI hai / aisA mAna lenepara hamArA karttavya ho jAtA hai ki siddhoMkI pUjA unakI pratimAkA avalambana lekara kevala unake svarUpakA anuvAda va cintavanamAtrase kareM, tIrthaGkarake samAna avataraNase lekara visarjana paryantakI kriyAoM kA samAroha na kareM kyoMki yaha yaha prakriyA to sirpha tIrthaGkarako pUjAmeM hI sambhava hai / hamAre zAstra eka dUsare prakArase bhI usa abhiprAyakI puSTi karate haiM- pratimA jitanI banAI jAtI haiM ve saba tIrthaMkaroMkI banAyI jAtI haiM aura pratiSThA karate samaya tIrthaMkarakehI pA~ca kalyANakoMkA samAroha kiyA jAtA hai, kyoMki tIthakara hI mokSamArgake pravartaka haiM aura unhIM ke jIvanameM vaha asAdhAraNatA (jisakA ki samAroha hama kiyA karate haiM ) pAyI jAtI hai / sAmAnyakevaliyoMkI isa tarahase pratimAyeM pratiSThita nahIM kI jAtIM, kyoMki ve mokSamArgake pravartaka nahIM mAne jAte aura na unakA jIvana ho itanA asAdhAraNa rahatA hai| kevala unhoMne zuddha AtmasvarUpakI prApti kara lI hai / unakI tyAgavRttikA dhyeya bhI unake jIvanameM AtmakalyANa rahA hai, isake liye unakI pUjA kevala siddha-avasthAko lakSya karake kI jAtI hai / yahI kAraNa hai ki siddha pratimAoMkI pratiSThA paMcakalyANaka rUpase na karake kevala mokSakalyANaka rUpase kI jAtI hai / arahanta aura siddhako chor3akara anya kisIkI pratimAoMkI pratiSThA karanekA rivAja hamAre yahA~ nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki AcArya, upAdhyAya aura muni ye tInoM sAmAnya taurase muni hI haiM / muniyoMkA astitva zAstroMmeM paMcamakAlake anta taka batalAyA hai, isaliye hamAre kalyANamArgakA upadeza, jo sAkSAt rUpase vidyamAna hai, usakI mUrtiko AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai ? kyoMki mUrti pratiSThAkA uddezya to apane kalyANamArgakI prApti hI haiM / pUjA karate samaya pUjakakA karttavya yaha avazya ki vaha jina torthaGkarakI pratimA apane samakSa ho unakI dravyapUjA Upara kahe abhiprAyako lekara kare, jinakI pratimA na ho, unakI pUjA yadi vaha karanA cAhatA hai to unako kalpanA dUsare tIrthaMkarakI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMskRti aura samAja : 7 pratimAmeM karake unakI dravyapUjA kare, kyoMki jaba hamArI pUjA hI kalpanAmaya hai to dUsare tIrthaGkarakI pratimAmeM dUsare tIrthaGkarakI kalpanA apane bhAvoMkI vizuddhike liye anucita nahIM kahI jA sktii| tathA jisa prakAra siddhoMkI pUjA unake svarUpakA anuvAda va citanamAtra hI yukti-anubhavagamya kahI jA sakatI hai usI prakAra zAstrakI pUjA kevala usakI bA~canA. pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza rUpa svAdhyAya karanA hI hai| tIrthakSetroMkI pUjA unakA avalaMbana lekara bhagavAnake guNoM kI bhAvanA mAnanA, ratnatrayakI pUjA unakI prAptikA prayatna karanA, dharma va vratoMkI pUjA unakA yathAzakti pAlana karanA samajhanA caahiye| tIrthaMkaroMke samAna unakI avataraNase lekara visarjana paryanta sAta prakArase dravyapUjA karanA to kevala hamArI tarka aura anubhavakI zUnyatAkA dyotaka hai| mujhe vizvAsa hai ki samAja isa tarahase pUjAke rahasyako samajha kara isameM sudhAra karanekA prayatna kregaa| ANNIVE ANI