Book Title: Gyanpith Pujanjali Ek Adhyayan
Author(s): Lakshmichandra Saroj
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211069/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha jJAnapITha pUjAJjali : eka adhyayana zrI lakSmIcandra 'saroja' jAbarA bhAratIya jJAnapIThake saMsthApakoMkI yaha bhAvanA jJAnapITha-pUjAJjalike mAdhyamase prakaTa haI ki pUjA-dhyAna stotra-vAcana, sAmAyika, AlocanA pATha, AratI Adiko jisa paripATIne samAjakI dhArmika bhAvanAko jAgRta rakhA aura AdhyAtmika zAnti kI ora unmukha kiyA hai, vaha surakSita rahe, usakA saMvardhana ho / jJAnapITha pUjAJjali dvArA yaha prayatna vizeSa rUpase kiyA gayA hai ki zuddhapATha prastuta kiyA jAve aura saMskRta pUjAoMke hindI anuvAda dvArA unakI mahattAko-unake bhAvako bodhagamya banAyA jaave| sAmagrIkA vargIkaraNa dainika aura naimittika AvazyakatAoMke AdhAra para kiyA gayA hai jisakA sampAdana paMDita phUlacandra siddhAntazAstrIne uttama rItise kiyA hai| pUjAJjali nimnalikhita sAta vibhAgoMmeM vibhAjita hai (1) sAmAnya pUjA-pATha (saMskRta-hindI ), (2) parva pUjAdi (saMskRta-hindI), (3) tIrthakara pUjA, (5) naimittika pUjA pATha, (5) adhyAya pATha, (6) stotrAdi (saMskRta hindI) (7) AratI jApAdi / pUjAJjali' meM saMgrahIta saMskRta pUjAoMkA saMkala na bAbU choTelAlajI kalakattAne kiyA aura unakA sampAdana A0 ne0 upAdhyene kiyA / DaoN0 lAlabahAdura zAstrIne katipaya saMskRta pUjAoMkA anuvAda kiyA thA usase bhI yathocita yathAsambhava sahAyatA lI gii| zeSa sAmagrIkA saMkalana jJAnapIThake kAryAlayameM kiyA gyaa| ina pajAoMkA hindI anuvAda lalita tathA madhura bhASAmeM mUlagAmI bhAvAnusAra paM0 phUlacandra siddhAntazAstrIne kiyaa| saMskRta pUjAoMke sAtha honese saMskRta bhASAkA, pUjAke bhAvakA mahattva suspaSTa huA hai / prAcIna jinavANI saMgrahoMmeM jahA~ bar3A TAipa citra the vahA~ kAgajI kaMjUsIke kAraNa gadya-padya bheda nahIM thaa| pUjAJjali isakI apavAda hai sundara sampAdana-prakAzana hai| ___AlocanA pAThake racayitA jauharI lAla aura kalyANa mandira stotrake racayitA kumudacandra likhanA samucita lagA / kucha granthoMmeM bhUdharadAsa aura siddhasena divAkara likhA gayA anucita hI lgaa| sambhavataH sarvaprathama pUjAJjalimeM hI pUjAkI mahattA, mUlasrota aura kAla doSaja vikRtikA, prAcInaarvAcIna pUjAkA vidhivat sAdhAra vizleSaNa-vivecana kiyA gyaa| paMDita pravara phUlacandrajI siddhAntazAstrIne jo prAstAvika vaktavya prathama saMskaraNameM likhA thA, vaha aThAraha pRSThoMkI paridhimeM paThanIya-mananIya-cintanIya hai / 'kRtikarma-sAdhu aura gRhastha donoMke kAryoMmeM mukhya Avazyaka hai| yadyapi sAdhu sAMsArika prayojanoMse mukta ho jAtA hai, phira bhI usakA citta bhUlakara bhI laukika samRddhi, yaza aura apanI pUjA AdikI ora AkRSTa na ho aura gamanAgamana, AhAra-grahaNa Adi pravRtti karate samaya lage hue doSoMkA parimArjana hotA rahe, isalie sAdhu kRtikarmako svIkAra karatA hai| gRhasthakI jIvanacaryA hI aisI hotI hai ki jisake kAraNa usakI pravRtti nirantara sadoSa banI rahatI hai, isalie use bhI kRtikarma karanekA upadeza diyA jAtA hai| kRtikarmake mUlAcArameM cAra paryAyavAcI nAma die haiM-kRtikarma, citikarma, pUjAkarma aura vinayakarma / inakI vyAkhyA karate hue bhUmi kAmeM spaSTa kiyA gayA hai ki jisa akSaroccAra rUpa vAcanika kriyAke pariNAmoMkI vizuddhi rUpa mAnasika kriyAke aura namaskArAdirUpa kAyika kriyAke karanese jJAnAvaraNAdi ATha prakArake karmoMkA 'kRtyate chidyate' cheda hotA hai use kRti karma kahate hai| yaha puNya saMcayakA kAraNa hai isalie ise citikarma kahate haiM / isameM caubIsa tIrthaMkaroM aura pA~ca parameSThI AdikI pUjA kI jAtI hai, isalie ise pUjA kama Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 637 bhI kahate haiM tathA isake dvArA utkRSTa vinaya prakAzita hotI hai isaliye ise vinaya karma bhI kahate haiM / yahA~ vinayakI "vinIyate nirAkriyate" aisI vyutpatti karake isakA phala karmokI udaya aura udIraNA Adi karake unakA nAza karanA bhI batalAyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki kRtikarma jahA~ nirjarAkA kAraNa hai, vahA~ vaha utkRSTa puNya saMcayameM hetu hai aura vinaya guNakA mUla hai / isalie use pramAda rahita hokara sAdhuoM aura gRhasthoMko yathAvidhi karanA caahie| vicAraNIya viSayameM paMDitajIne pUjAke AhvAna-sthApana-sannidhikaraNake viSayameM saMketa kiyA hai / jaina paramparAmeM sthApanA nikSepakA bahuta mahattva hai; isameM sandeha nahIM / paMDita pravara AzAdharajIne jinAkArako prakaTa karane vAlI mattike na rahanepara akSatAdimeM bhI sthApanA karanekA vidhAna kiyA hai, kintu jahA~ sAkSAt jinapratimA virAjamAna hai, vahA~ kyA AhvAna Adi kriyAkA kiyA jAnA Avazyaka hai ? visarjana Akara pUjA svIkAra karane vAlekA kiyA jAtA hai, kintu jaina dharmake anusAra (na) koI AtA hai aura na pUjAmeM arpaNa kiye bhAgako svIkAratA hai / isa sthitimeM pUjAke antameM visarjana karanA kyA Avazyaka hai ? Apane visarjana pAThake AhvAnaM... mantrahInase milate-julate brAhmaNadharmake zloka dekara tulanAtmaka adhyayanako bala diyA hai / (1) samyagdarzana bodha-te maMgalam [maMgalASTaka dUsarA zloka nirdoSa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra yaha pavitra ratnatraya hai / zrI sampanna makti nagarake svAmI bhagavAna jinadevane ise apavarga dene vAlA isa prakAra jo yaha tIna prakArakA dharma kahA gayA hai, vaha tathA isake sAtha sakti sUdhA, samasta jina pratimA aura lakSmIkA AdhArabhUta jinAlaya milakara cAra prakArakA dharma kahA gayA, vaha tumhArA maMgala kare / (:) dRSTaM jinendra ""nUpuranAdaramyam [dRSTASTaka stotra 5vA~ zloka Aja maiMne jo hilatI huI sundara mAlAoMse Akula hue bhramaroMke kAraNa lalita alakoMkI zobhAko dhAraNa kara rahA hai aura jo madhura zabda yukta vAdya aura layake sAtha nRtya karatI huI vArAMganAoMkI lIlAse hilate hue valaya aura nUpurake nAdase ramaNIya pratIta hotA hai aise jinendra-bhavanake darzana kie| (3) zrImajjinendra "mayAbhyadhAyi [laghu abhiSeka pATha 1lA zloka] tIna lokake Iza syAdvAda nItike nAyaka aura ananta catuSTayake dhanI zrIsampanna jinendradevako namaskAra karake maiMne mUla saMghake anusAra samyagdRSTi jIvoMke sukRtako eka mAtra kAraNabhUta jinendradevakI yaha pUjA-vidhi khii| (4) udakacandana' "jinanAthamahaM yaje (nityapUjA argha-zloka) maiM prazasta maMgalagAnake (maMgala jinendra stavanake) zabdoMse guMjAyamAna jinamandirameM jinendradevakA jala, candana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, phala tathA arghase pUjana karatA huuN| 5) prajJApradhAnA" paramarSayo naH (nityapUjA muni stavana 4 thA zloka) prajJAzramaNa, pratyeka buddha, abhinnadaza pUrvI, caturdaza pUrvo, prakRSTavAdI aura aSTAMga mahAnimittake jJAtA munivara hamArA kalyANa kreN| (6) devi zrI zrutadevate""saMpUjayAmo'dhunA (devazAstra gurupUjA 3rA zloka) he devi ! he zrutadevate ! he bhagavati !! tere caraNa kamaloMmeM bhauMrekI taraha mujhe sneha hai| he mAtA, merI prArthanA hai ki tuma sadA mere cittameM banI raho / he jinamukhase utpanna jinavANI! tuma mero sadA rakSA karo aura merI ora dekhakara mujhapara prasanna hoo / aba maiM ApakI pUjA karatA huuN| (7) bAraha viha saMjama""te taranti (devazAstraguru pUjAkI jayamAlA zloka (8vAM) jo bAraha prakArakA saMyama dhAraNa karate haiM, cAroM prakArakI vikathAoMkA parityAga karate haiM aura jo bAIsa parISahoMko sahana karate haiM, ve muni saMsAra rUpI mahAsamudra ko pAra karate haiM / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha (8) nija manomaNi "siddhamahaM paripUjaye (siddhapUjA bhAvASTaka 1lA zloka) apane mana rUpI maNike pAtrameM bhare hue samatA rasa rUpI anupama amRta rasakI dhArAse kevalajJAna rUpI kalAse manohara sahaja siddha paramAtmAkI maiM pUjA karatA huuN| (9) jinasnAnaM'"sanmArgaprabhAvanA (SoDazakAraNa pUjA zloka 17vAM) jinadevakA abhiSeka, zrutakA vyAkhyAna, gIta-vAdya tathA nRtya Adi pUjA jahA~ kI jAtI hai vaha sanmArga prabhAvanA hai| (10) sacceNa ji sohai tiyasa sevA vahati (dazalakSaNa pUjA gAthA 4 satyadharma) satyase manuSya janma zobhA pAtA hai, satyase hI puNya karma pravRtta hotA hai, satyase saba guNoMkA samudAya mahAnatAko prApta hotA hai aura satyake kAraNa hI deva sevA-vrata svIkAra karate haiN| anUdita aMzoMko dRSTipathameM rakhate hue kahA jA sakatA hai ki anuvAda bahuta acchA huA / anAvazyaka vistAra-saMkSepa donoM hI nahIM haiN| anuvAdakI bhASApara saMskRtaniSTha zailIkA prabhAva suspaSTa lakSita hotA hai / vAstavameM vidvAn sampAdakane jJAnapITha pUjAJjalike praNayanameM paryApta parizrama kiyA hai / pUjAJjali jaisA prayatna apanI dizAkA sudRr3ha sazakta caraNa hai aura usakI saphalatAkA bahuta kucha zreya paMDita phUlacandra siddhAntazAstrIko hai| unhoMne svatantra hokara jina granthoMke bhASya likhe, unameM ApakI uccakoTikI vidvattA paga-paga para lakSita hotI hai| isameM koI sandeha nahIM hai ki "jJAnapITha-pUjAMjali'ke prAstAvika vaktavyameM prakAzita paNDitajIke vicAra Aja bhI preraNAdAyaka, vatamAna paristhitimeM jaina samAjako jAgRta karane vAle, sphati pradAna karane vAle haiN| paNDitajIne niSkarSa rUpameM yaha tathya ujAgara kiyA hai ki vartamAna pUjA-vidhimeM kRti-karmakA jo Avazyaka aMza chUTa gayA hai, yathAsthAna use avazya hI sammilita kara lenA cAhie aura pratiSThA-pAThake AdhArase isameM jisa tattvane praveza kara liyA hai, usakA saMzodhana kara denA caahie| kyoMki paMcakalyANaka pratiSThA-vidhimeM aura devapUjAmeM prayojana AdikI dRSTise bahuta antara hai / pratiSThA-vidhimeM pratimAko pratiSThita karanekA prayojana hai aura deva-pUjAmeM pratimAko sAkSAt jina mAna kara usakI upAsanA karanekA prayojana hai| ataH samAjako isI dRSTise pUjA-pATha karanA cAhie / isa prakAra pUjAJjali kaI dRSTiyoMse upayogI evaM mahattvapUrNa hai / bhaviSyameM bhI jaina vidvAn isa prakArake saMkalana taiyAra kara jaina pajAvidhipara adhika-se-adhika zodhaparNa vicAra prakAzita kara skeNge| varNa-jAti aura dharma : eka cintana DaoN. jyotiprasAda jaina, lakhanaU 'varNa, jAti aura dharma' zrI paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI praNIta eka aisI vicArottejaka, paThanIya evaM mananIya kRti hai, jisameM Adhunika yugakI eka jvalanta samasyAkA Agama aura yuktike AlokameM vizada vivecana tathA samAdhAna prastuta karanekA uttama prayAsa kiyA gayA hai| pustaka praNayanameM mukhya preraka sva0 sAhU zAntiprasAda jaina the, jo apane pragatizIla vicAroM, sulajhI huI samIcIna dRSTi, udArAzaya, dAnazIlatA aura