Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnake pratyakSa aura parokSa bhedoMkA AdhAra eka jJAna pratyakSa aura dUsarA parokSa kyoM hai ? isake samAdhAnameM jainAgamameM jo kucha kahA gayA hai usakA sAra yaha hai-"saba jIvoMmeM padArthoMke jAnanekI zakti vidyamAna hai usake dvArA pratyeka jIva padArthabodha kiyA karatA hai / padArthabodha matijJAna, zratajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAnake bhedase pA~ca prakArakA hotA hai / matijJAna meM sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pA~ca indriyoMmeMse kisI bhI indriya athavA manakI sahAyatA apekSita rahA karatI hai| zrutajJAna sirpha manakI sahAyatAse huA karatA hai aura avadhi, manaHparyaya tathA kevala ye tInoM jJAna indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI huA karate haiM / yathAyogya indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke kAraNa matijJAna aura zrutajJAnako parokSa kahate haiM tathA indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI utpanna honeke kAraNa avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna kahate haiN|" jainAgamameM isase bhI Age itanA kathana aura pAyA jAtA hai-"smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAroM prakArake matijJAna tathA zrutajJAna sarvathA parokSa haiN| avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna sarvathA pratyakSa hai| zeSa avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM prakArake matijJAna indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke kAraNa jahA~ parokSa haiM vahA~ lokasaMvyavahArameM pratyakSa mAne jAneke kAraNa ukta cAroM jJAna (avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA). pratyakSa bhI haiN|" yahA~para yaha prazna upasthita hotA hai ki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ina cAroM matijJAnoMko laukika vyavahArameM jo pratyakSa svIkAra kiyA gayA hai usakA kAraNa kyA hai ? isa praznake samAdhAnameM merA mata yaha hai ki jainAgamameM indriya athavA manakI sahAyatAse honevAle jJAnoMko parokSa aura indriyAdikakI sahAyatAke binA ho honevAle jJAnoMko pratyakSa kahanekA Azaya una-una jJAnoMkI parAdhInatA aura svAdhInatA batalAnA ise svarUpakathana nahIM samajhanA cAhiye / isa prakAra pratyakSa aura parokSake ukta lakSaNa karaNAnuyogakI vizaddha AdhyAtmika dRSTise kahe gaye haiN| lekina svarUpakA kathana karanevAlA jo dravyAnuyoga hai usakI dRSTise pratyakSa vaha jJAna kahalAtA hai, jisameM padArthakA sAkSAtkArarUpa bodha ho aura parokSa vaha jJAna kahalAtA hai, jisameM padArthakA bodha to ho, lekina vaha bodha sAkSAtkAra rUpa na ho| padArthakA sAkSAtkArarUpa bodha vahA~ hotA hai jahA~ padArtha-darzanake sadbhAvameM padArthajJAna huA karatA hai aura padArthakA asAkSAtkArarUpa bodha vahA~ hotA hai jahA~ padArthadarzanake binA hI padArthakA jJAna ho jAyA karatA hai| isa prakAra padArthadarzanake sadbhAvameM jo padArthabodha huA karatA hai use pratyakSa aura padArthadarzanake binA hI jo padArthabodha ho jAyA karatA hai use parokSa samajhanA caahie| pratyakSa aura parokSake ina lakSaNoMke anusAra padArthadarzanake sadabhAvameM honeke kAraNa avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM matijJAna tathA avadhijJAna, manaHparyayayajJAna aura kevalajJAna ye saba pratyakSa haiM aura zeSa smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAroM matijJAna tathA zrutajJAna ye saba cU~ki padArthadarzanake binA hI ho jAyA karate haiM, isaliye parokSa haiM / tAtparya yaha hai ki pratyeka jIvameM padArthoke jAnanekI yogyatAkI taraha padArthoMke dekhanekI bhI yogyatA vidyamAna haiM, isalie jisa prakAra pratyeka jIva jAnaneko yogyatAkA sadbhAva rahaneke kAraNa padArthoMko jAnatA hai usI prakAra vaha dekhanekI yogyatAkA sadabhAva rahane ke kAraNa padArthoMko dekhatA bhI hai aura cUMki padArthakA darzana padArthake pratyakSame kAraNa hotA hai / ataH jo jIva padArthakA pratyakSajJAna karanA cAhatA hai use padArthakA darzana avazya honA cAhie, kyoMki binA padArthadarzanake kisI bhI padArthakA pratyakSa honA saMbhava nahIM hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 15 pratyakSazabdakA artha "akSaM = AtmAnaM prati" isa vyutpattike anusAra padArthakI AtmAvalambanatApUrvaka hotevAlA padArthajJAna hotA hai aura parokSazabdakA artha "akSAt = AtmanaH param" isa vyutpattike anusAra padArthakI AtmAvalambanatAke binA hI honevAlA padArthajJAna hotA hai tathA yahA~para jo padArthako AtmAvalambatAkA kathana kiyA gayA hai usakA artha " AtmapradezoM kA hamAre jJAnake AdhArabhUta padArthake AkArarUpa pariNata ho jAnA" hotA hai basa, isIko padArthakA darzana yA dArzanopayoga samajhanA caahie| yaha padArthadarzana kahIMkahIM to sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pA~ca indriyoMmeMse kisI bhI indriya dvArA athavA mana dvArA yathAsambhava yathAyogyarUpameM huA karatA hai aura kahIM kahIM indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI yathAyogya rUpa meM huA karatA hai / isa taraha jainAgamameM padArthadarzanake cAra bheda mAna lie gaye haiM-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / netra indriya dvArA padArtha ke niyata AkArakA niyata AtmapradezoM meM pahu~ca jAneko cakSudarzana, netra indriyako chor3akara zeSa sparzana, rasanA, nAsikA aura karNa ina cAroM indriyoMmeMse kisI bhI indriya dvArA athavA mana dvArA apane-apane anurUpa padArthake niyata AkAroMkA niyata Atma-pradezoM meM pahu~ca jAneko acakSudarzana, indriya athavA manakI sahAyatA ke binA hI rUpavAn (pudgala) padArtha ke AkArakA niyata AtmapradezoMmeM pahu~ca jAneko avadhidarzana, tathA indriya athavA manakI sahAyatA ke binA hI vizvake samasta padArthoMke AkAroMkA sarva AtmapradezoM meM pahu~caneko kevaladarzana samajhanA cAhiye / netra indriyase honevAle avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA matijJAnoMmeM cakSudarzanakA sadbhAva kAraNa hotA hai, sparzana, rasanA, nAsikA aura karNa indriyoMmeMse kisI bhI indriya athavA manase honevAle avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA matijJAnoM meM usa usa indriya athavA manake dvArA honevAle acakSudarzanakA sadbhAva kAraNa hotA hai tathA avadhijJAnameM avadhidarzanakA aura kevalajJAna meM kevaladarzanakA sadbhAva kAraNa hotA hai / manaHparyayajJAnameM bhI mAnasika acakSudarzanakA sadbhAva kAraNa hotA hai / jJAna isa prakAra avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna to sarvathA pratyakSa haiM arthAt indriya athavA manakI sahAyatA ke binA hI utpanna honeke kAraNa ye tInoM jJAna cU~ki svAdhIna jJAna haiM ataH karaNAnuyogakI vizuddha AdhyAtmika dRSTise pratyakSa haiM aura cU~ki ye tInoM jJAna ukta prakArake padArtha darzana ke sadbhAvameM hI utpanna hote haiM ataH svarUpakA kathana karanevAle dravyAnuyogakI dRSTise bhI ye pratyakSa hI haiM / tathA smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAroM matijJAna tathA zrutajJAna ye saba sarvathA parokSa haiM arthAt yathAsambhava indriya aura manakI sahAyatAse utpanna honese kAraNa cU~ki ye parAdhIna haiM ataH karaNAnuyogakI vizuddha AdhyAtmika dRSTi se parokSa haiM aura cU~ki ye jJAna ukta prakAra ke padArthadarzanake binA hI utpanna ho jAyA karate haiM ataH svarUpakA kathana karanevAle dravyAnuyogakI dRSTise bhI ye parokSa hI haiM / lekina avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM matijJAna kathaMcit pratyakSa aura kathaMcit parokSa mAne gaye haiM arthAt ye cAroM jJAna cu~ki ukta prakArake cakSudarzana athavA acakSudarzana rUpa padArtha darzana ke sadbhAvameM hI utpanna hote haiM, isalie svarUpakA kathana karanevAle dravyAnuyogakI dRSTise to ye pratyakSa haiM aura cU~ki ye indriya athavA manakI sahAyatAse hI utpanna huA karate haiM ata: karaNAnuyogakI vizuddha AdhyAtmika dRSTise ye parokSa bhI haiN| isa kathana ke sAtha jainAgama ke pUrvokta isa kathanakA bhI sAmaJjasya baiTha jAtA hai ki avadhi mana:paryaya aura kevalajJAna sarvathA pratyakSa haiM, smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna sarvathA parokSa haiM tathA avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA jJAna kathaMcit pratyakSa aura kathaMcit parokSa haiM / zaMkA --- kevalajJAna hI aisA jJAna hai jo darzanake sadbhAvameM huA karatA hai| zeSa jJAna to darzanake
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha sadbhAvameM na hokara darzanapUrvaka hI huA karate haiM, isakA artha yaha hai ki kevalajJAnako chor3akara zeSa jJAnadarzanake bAda hI huA karate haiM, AgamameM bhI aisA hI batalAyA gayA hai, isaliye avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM matijJAna tathA avadhi aura manaHparyayajJAna ye saba darzanake sadbhAvameM hote haiM-aisA kahanA galata hai ? uttara-kevalajJAnakI taraha ukta avagrahAdi jJAna bhI darzanake sadbhAvameM hI haA karate haiM / AgamameM jo inakA darzanapUrvaka honA likhA hai usakA Azaya itanA hI hai ki ina jJAnoMke hone meM darzana kAraNa hai| jisa prakAra "samyagdarzanapUrvaka samyagjJAna hotA hai" isa AgamavAkyameM pUrvazabdako kAraNarUpa arthakA bodhaka svIkAra kiyA gayA hai usI prakAra "darzanapUrvaka jJAna hotA hai" isa AgamavAkyameM bhI pUrvazabdako kAraNa rUpa arthakA bodhaka hI svIkAra karanA ucita hai / dUsarI bAta yaha hai ki kAryakAraNabhAvakI svIkRtike lie kAryotpattike samayameM kAraNako upasthiti rahanA Avazyaka hai, isalie jaba darzana aura jJAnameM kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA gayA hai to darzanakA jJAnotpattike samayameM upasthita rahanA Avazyaka ho jAtA hai / zaMkA-jisa prakAra kisI bhI vastuko kisI eka 'pUrva paryAyake bAda dUsarI koI uttara paryAya huA karatI hai yA eka nakSatrake udayake bAda dUsare nakSatrakA udaya huA karatA hai to jaisA kAryakAraNabhAva pUrvaparyAyakA uttaraparyAyake sAtha yA eka nakSatrake udayakA dUsare nakSatrake udayake sAtha pAyA jAtA hai vaisA hI kAryakAraNabhAva pUrva aura uttara kAlameM utpanna honevAle darzana aura jJAnameM bho samajha lenA cAhie, isalie darzana aura jJAnameM kAryakAraNabhAva rahate hue bhI darzanakA jJAnopatpattike samayameM upasthita rahanA Avazyaka nahIM hai ? uttara-pahalI bAta to yaha hai ki darzana aura jJAna ye donoM eka hI gaNakI pUrvottarakAlana" do paryAyeM nahIM haiM apitu alaga-alaga do guNoMkI alaga-alaga paryAya hai, anyathA inake AvAraka darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa donoM karmoMkA AtmAmeM pRthak-pRthak astitva mAnanA asaMgata ho jaaygaa| dUsarI bAta yaha hai ki vastukI pUrvaparyAya uttaraparyAyakI utpattimeM athavA pUrva nakSatrakA udaya uttara nakSatrake udayameM kAraNa nahIM hotA hai| kevala pUrvaparyAya aura uttaraparyAyameM utpattikI apekSA tathA pUrva nakSatra aura uttara nakSatrameM udayakI apekSA jo kramapanA pAyA jAtA hai vaha kramapanA yahA~ para kAryakAraNabhAvakA vyavahAra karane mAtrameM kAraNa hotA hai kyoMki pUrva nakSatrakA udaya uttara nakSatrake udayameM kAraNa nahIM hotA hai, yaha bAta to spaSTa hai hI, parantu vastukI pUrvaparyAya uttaraparyAyakI utpattimeM kAraNa nahIM hotI hai, yaha bAta bhI utanI hI spaSTa samajhanI cAhie / isakA Azaya yaha hai ki pUrvaparyAyake vinAzake binA uttaraparyAyakI utpatti saMbhava nahIM hai, isalie pUrvaparyAyakA vinAza hI uttara paryAyakI utpattimeM kAraNa hotA hai, pUrvaparyAya nhiiN| yadi kahA jAya ki pUrvaparyAyakA vinAza ho to uttaraparyAyakI utpatti hai isalie pUrvaparyAyake vinAzako uttaraparyAyakI utpattimeM kAraNa kaise mAnA jA sakatA hai ? isalie pUrvaparyAyako hI uttara paryAyakI utpattimeM kAraNa mAnanA ucita isakA uttara yaha hai ki isa tarahase pUrvaparyAyake vinAzako hI uttaraparyAyakI utpatti svIkAra kara leneke bAda pUrvaparyAyako apane vinAzakA hI kAraNa mAnanA apane Apa ayuktika ho jAtA hai kyoMki pUrvaparyAyakA vinAza usake apane svataMtra kAraNoM dvArA hotA hai, pUrvaparyAya usameM kAraNa nahIM hai, yahI mAnanA ucita hai aura caMki pUrvaparyAyakA vinAza hI uttaraparyAyakI utpatti hai / ataH jo pUrvaparyAyake vinAzakA kAraNa hai usIko uttaraparyAyakI utpattimeM kAraNa mAnA jA sakatA hai, pUrva paryAyako nhiiN| isa kathanase yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki jo loga pUrvaparyAyako uttaraparyAyako utpattimeM upAdAna kAraNa mAnate haiM unakA yaha mAnanA galata hai kyoMki uttaraparyAyakI taraha pUrvaparyAya bhI kAryamAtra hai, uttara paryAyakI vaha upAdAna nhiiN| ina donoMkA upAdAna vaha hai jisakI ki ye paryAyeM haiN| lekina isa taraha ina donoMkI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 17 utpatti eka sAtha isalie nahIM hotI hai ki donoM paryAyoMkI utpattimeM alaga-alaga nimittasAmagrI apekSipta rahA karatI hai aura yaha yukti-saMgata bhI hai kyoMki uttaraparyAyakI utpattikI jo nimittasAmagrI hai vaha to pUrvaparyAyake vinAzameM hI nimitta ho sakatI hai, utpattimeM nahIM / isa kathanase yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai ki upAdAna aura nimitta donoM tarahake kAraNoMkA kAryotpattike samaya meM sadbhAva rahane se hI kArya utpanna ho sakatA hai, anyathA nahIM, isaliye jina (avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, avadhi, manaHparyaya aura kevala ) jJAnoMkI utpattimeM darzana kAraNa hai unakI utpattike samayameM apane-apane anukUla darzanakA sadbhAva rahanA hI cAhie / zaMkA-darzana aura jJAnameM kAryakAraNabhAva vAstavika nahIM hai, bAta sirpha itanI hai ki chadmasthoMke darzana aura jJAnako utpattimeM jo svAbhAvika kramapanA pAyA jAtA hai usakI apekSAse ina donoMmeM kAryakAraNabhAvakA vyavahAra mAtra kiyA jAtA hai ? uttara-hama pahale kaha Aye hai ki padArthake pratyakSameM padArthakA darzana kAraNa hotA hai, AgamameM bhI darzanako jJAnameM kAraNa svIkAra kiyA gayA hai| isake viparIta bhI yadi darzanako jJAnameM kAraNa nahIM mAnA jAyagA, to phira AtmAmeM jJAnaguNase pRthak darzanaguNakA astitva mAnanA vyartha ho jAyagA, jJAnaguNakI hI pUrvaparyAyakA nAma darzana aura uttaraparyAyakA nAma jJAna mAna lenA paryApta hogaa| lekina jaba AtmAmeM jJAnaguNase pRthak darzanagaNakA astitva svIkAra kiyA gayA hai aura sarvajJameM bhI kevalajJAnake samasamaya meM kevaladarzanakA sadbhAva bhI jaba kAraNarUpase svIkAra kiyA gayA hai, to isase yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai ki darzana aura jJAnameM kAryakAraNabhAva vAstavika hai, upacArase nhiiN| zaMkA-"yadi chadmasthoM ( alpajJoM) ke darzana aura jJAnakA ekasAtha sadbhAva mAna liyA jAtA hai, to 'chadmasthoMke eka sAtha do upayoga nahIM hote haiM" isa AgamavAkyakI saMgati kaise hogI ? uttara-upayoga, pariNamana, paryAya, vyApAra yA kriyA ye saba ekArthabodhaka zabda haiM aura yaha svataHsiddha niyama hai ki eka guNake do pariNamana eka kAlameM nahIM hote haiM, basa, isI AdhArapara AgamameM yaha bAta batalAyI gayI hai ki chadmasthoMke eka sAtha do upayoga nahIM hote haiN| lekina yadi darzanaguNa aura jJAnaguNa donoMkA chadmasthoMke ekasAtha vyApAra honA azakya hai to phira unake samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra athavA mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra Adi guNoMkA bhI eka sAtha vyApAra mAnanA ayukta ho jaaygaa| yahA~para itanA vizeSa samajha lenA cAhie ki jisa prakAra sarvajJakI taraha chadmasthoMke nAnA guNoMke vyApAroMkA eka kAlameM sadbhAva mAnanA yukta hai usI prakAra chadmasthoMkI taraha sarvajJake eka guNake do vyApAroM kA abhAva mAnanA bhI yukta hai| isaliye sarvajJako jo sampUrNa padArthoMkA yugapat jJAna hotA rahatA hai vaha bhI jJAnaguNakA eka vyApAra rUpa hI hotA hai| ataH ukta AgamavAkyako niyAmaka na mAnakara svarUpakA pratipAdaka mAtra samajhanA caahie| zaMkA-chadmasthoMke indriya athavA manakI sahAyatAse darzana hotA hai aura indriya athavA manakI sahAyatAse hI jJAna hotA hai, isalie jaba indriya athavA mana darzanameM kAraNa hote haiM taba ve jJAnameM kAraNa nahIM ho sakate haiM aura jaba ve jJAnama kAraNa hote haiM taba darzanameM kAraNa nahIM ho sakate haiM, ataH unake darzana aura jJAnakA eka sAtha sadabhAva mAnanA ayakta hai ?
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha uttara -- eka hI vastu eka sAtha bhinna-bhinna aneka kAryoMmeM nimitta dekhI jAtI hai, ataH indriya athavA manakA eka sAtha darzana aura jJAnake vyApAra meM nimitta honA asaMbhava nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki jaba avadhidarzana aura avadhijJAna donoM hI indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI utpanna hote haiM to unake ekasAtha utpanna hone meM kaunasI bAdhA raha jAtI hai / tIsarI bAta yaha hai ki nimittoM kA sadbhAva rahate hue pratyeka guNakA prati samaya kucha na kucha pariNamana arthAt vyApAra honA hI cAhie anyathA usakA astitva hI samApta ho jAyagA, isalie bhI chadmasthoM ke darzana aura jJAnake eka sAtha utpanna hone meM koI virodha nahIM raha jAtA hai aura mukhya bAta to yaha hai ki jaba darzana jJAnakI utpattimeM kAraNa hotA hai tathA kevaladarzana aura kevalajJAna donoM sarvajJameM eka sAtha vidyamAna rahate haiM to darzana aura jJAna ye donoM paraspara virodhI bhI nahIM haiM / zaMkA- eka tarapha to nimittoMkA sadbhAva rahate hue darzana aura jJAna Adi guNoMkA pratisamaya kucha na kucha vyApAra hotA hI rahatA hai, aisA mAna liyA gayA hai aura dUsarI tarapha yaha bhI kahA gayA hai ki smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zrutajJAna padArthadarzana ke binA hI utpanna ho jAyA karate haiM arthAt jisa kAlameM jJAnaguNakA smRtyAdirUpa vyApAra hotA hai usa kAla meM darzanaguNa vyApArazUnya ho rahatA hai, to ina donoM parasparavirodhI kathanoMkI saMgati kaise hogI ? uttara - smRti Adi jJAna padArthadarzana ke binA hI ho jAyA karate haiM, yaha to ThIka hai, parantu vahA~ darzana guNa vyApArazUnya hI banA rahatA hai athavA una smRtyAdi jJAnoMmeM darzanaguNake vyApArakA koI upayoga hI nahIM haiM, aisI bAta nahIM samajhanI cAhie / tAtparya yaha hai ki smRtijJAnameM dhAraNA jJAnako kAraNa mAnA gayA hai / parantu hameM dhAraNAjAna rahate hue bhI padArthakA sarvadA smaraNa kyoM nahIM hotA rahatA hai ? isakA uttara yaha hai ki dhAraNA jisa kAlameM udbuddhatAkA rUpa dhAraNa kara letI usa kAlameM hI smRti hotI hai, anyakAlameM nahIM, aura dhAraNAjJAnakI yaha uddhatA niyata AtmapradezoMkA usa dhAraNajJAnarUpa pariNamanako chor3akara kucha bhI nahIM hai, jise pahale darzanopayoga kaha Aye haiM / isa kathanase yaha siddha hotA haiM ki smRti Adi jJAna bhI darzanopayoga arthAt . darzanaguNake vyApArake abhAva meM utpanna nahIM ho sakate haiM arthAt jisa prakAra avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM matijJAna tathA avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ye saba darzanaguNakA vyApAra rahate hue utpanna hote haiM usI prakAra smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAroM matijJAna tathA zrutajJAna ye saba bhI darzanaguNakA vyApAra rahate hue hI utpanna hote haiM / lekina avagrahAdi jJAnoMmeM AtmAke darzanaguNakA arthAkArarUpa vyApAra kAraNa hone kI vajahase jahA~ unheM pratyakSa mAna liyA gayA hai / vahA~ smRti Adi jJAnoM meM AtmA darzanaguNakA arthakA abhAva rahate hue dhAraNA Adi jJAnakA rUpa vyApAra kAraNa hone kI vajahase unheM parokSa mAnA gayA hai / smRtiko dhAraNAjJAnapUrvaka, pratyabhijJAnako smRti aura pratyakSajJAnapUrvaka, tarkako pratya bhijJAnapUrvaka, anumAnako tarkajJAnapUrvaka aura zrutajJAnako zabdazravaNa yA aMgulyAdidarzana tathA inameM saM grahaNa rUpa matijJAnapUrvaka mAnanekA abhiprAya yahI hai ki jisa kAlameM AtmAke darzanaguNakA usa-usa jJAnarUpa vyApAra hotA hai usa kAlameM ve ve jJAna utpanna ho jAyA karate haiM / zaMkA- hAjJAna avagrahajJAnapUrvaka hotA hai, avAyajJAna IhAjJAnapUrvaka hotA hai, dhAraNAjJAna avagraha yA avAyapUrvaka hotA hai aura mana:paryayajJAna mAnasika IhAjJAnapUrvaka huA karatA hai, isa prakAra jJAnapUrvaka hone kI vajahase ina jJAnoMko bhI parokSajJAna mAnanA ucita hai ?
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 19 uttara-IhA Adi jJAna avagrahAdi jJAnapUrvaka hote haiM, isakA Azaya itanA hI hai ki IhA Adi jJAna avagraha Adi jJAnoMke utpanna honeke bAda huA karate haiM / parantu jisa kAlameM IhA Adi jJAna utpanna hote haiM usa kAlameM AtmAke darzanaguNakA arthAkArarUpa vyApAra hI inameM kAraNa hotA hai, ataH ina sabako pratyakSa jJAnoMkI koTimeM grahaNa kiyA gayA hai / - zaMkA-jaba ki pratyeka jIvameM darzana aura jJAna guNakA kucha-na-kucha vikAsa sarvadA pAyA jAtA hai to kyA vigrahagatimeM bhI alpajJa jIvoMke kisI-na-kisI rUpa meM padArthoMkA darzana aura jJAna svIkAra karanA cAhie yA nahIM? uttara-vigrahagatimeM alpajJa jIvoMke indriyAdi nimittoMkA abhAva honeke kAraNa darzana aura jJAna donoM guNoMkA kucha bhI vyApAra nahIM hotA hai, usa samaya ye kevala apane vikasita rUpameM hI avasthita rahate haiN| zaMkA-jisa prakAra alpajJa jIvoMke vigrahagatimeM dekhane aura jAnane rUpa yogyatAoMkA sadbhAva rahate hue bhI padArthoMkA dekhanA aura jAnanA nahIM hotA hai usI prakAra unake (alpajJa jIvoMke) dekhanerUpa vyApArake samaya jAnanerUpa yogyatAkA aura jAnanerUpa vyapArake samaya dekhanerUpa yogyatAkA vyApArarahita (labdhirUpase) sadbhAva mAnanemeM kyA apatti hai ? uttara-vigrahagatimeM indriyAdi nimittoMkA abhAva pAyA jAneke kAraNa hI alpajJa jIvoMmeM dekhane aura jAnanekI yogyatAe~ labdhirUpase vidyamAna rahatI haiN| lekina cUMki paryApta avasthAmeM indriyAdi nimittoMkA sadbhAva alpajJa jIvoMke pAyA jAtA hai| ataH upAdAna aura nimitta donoM kAraNoMke sadbhAvameM donoM yogyatAoMke vyApArakA arthAt darzanopayoga aura jJAnopayogakA eka hI sAtha sadbhAva mAnanA anivArya ho jAtA hai / RAIPUR