Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta ke itihAsa-nirUpaNa meM Adhunika jainoM kA yogadAna prAcIna kAla se bhArata meM dharma ke kSetra meM do paramparAeM calI A rahI haiM : brAhmaNa aura zramaNa zramaNa paramparA meM jaina dharma kA samAveza hotA hai| jaina dharma meM tyAgI bhikSusaMgha aura gRhasthI zrAvakasaMgha nAma se jAne jAte haiN| zrAvakasaMgha kI tulanA meM saMgha ko kaI vizeSa niyamoM kA custa rUpa se pAlana karanA hotA hai| isameM pAMca mahAvrata mukhya haiN| ina pAMca mahAvratoM meM eka aparigraha hai| jaina Agama grantha spaSTa sUcita karate haiM ki bhikSuoM ko pustakoM kA bhI parigraha nahIM karanA caahie| parantu dharma aura sAhitya ke vikAsa ke sAtha bhikSuoM ko vistRta sAhitya yAda rakhanA kaThina pdd'aa| ataH kAlAntara meM jJAna ke anivArya sAdhana ke rUpa meM pustakoM ko svIkAra karanA pdd'aa| aba pustakeM bhikSuoM ke lie anivArya mAnI jAne lgiiN| jJAna ke sAkSAt svarUpa meM pustakoM kI pUjA Arambha huI aura kArtika zuklA paMcamI 'jJAna maMjarI" ke nAma se manAI jAne lagI / pariNAmasvarUpa jaina mandiroM meM pustakoM kA sammAna hone lagA aura samRddha pustakAlaya astitva meM Ane lage / jainoM kI zabdAvalI meM pustakAlaya 'jJAnabhaNDAra' ke nAma se khyAta haiM / tana mana kI zuddhi hetu mAnavajIvana meM tIrthoM kA mahAtmya pratyeka dharma meM svIkArya hai| jIvana kI musIbatoM evaM parezAniyoM se vilaga kara Atma-zAnti prApta karAne vAlI tIrthayAtrA eka amogha auSadhi hai| jaina dharma meM tIrthayAtrAoM kA mahattva adhika dRSTigata hotA hai / isa dharma ke bhikSusaMgha evaM dhAvakasaMgha ne tIrthoM ke rakSaNa evaM navanirmANa meM mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| tIrthoM ke navanirmANa meM yaha eka vizeSatA hai ki mandiroM ke jIrNoddhAra aura mUttiyoM kI pratiSThA jainiyoM ne dhArmika bhAvanA se hI kI hai. isameM purAvazeSIya dRSTi nahIM hai| naI mUrtiyoM kI pratiSThA se pahale purAnI mUrtiyAM apratiSThita na hoM ataH unakA saMgraha dekhane meM nahIM aataa| phira bhI tIrthoM ke navanirmANa dvArA dharma ke sAtatya ko saMgrahita kiye rahanA sacamuca prazaMsanIya kArya hai / tIrthoM kI navaracanA ke sAtha-sAtha jaina samAja kA mahattvapUrNa yogadAna pustakoM kA saMgraha aura unakA rakSaNa karanA hai| mAtra- pustakoM ko ekatrita karanA kAphI nahIM unakA rakSaNa karanA bhI utanA hI Avazyaka hai| ullekhanIya hai ki ina pustakAlayoM meM mAtra jaina dharma kI hI pustakeM nahIM hai| durlabha evaM aprApta jainetara grantha hastalikhita pratiyoM Adi se Aja bhI samRddha hai aura vidvAnoM ke upayoga kI dRSTi se ye sarvamAnya bhI bane haiM / yaha inakI abhyAsa niSThA evaM udAratA kA dyotaka hai| jana sAmAnya ke upayoga hetu pustakAlayoM kI sthApanA ke saMcAlana kArya meM jainiyoM ne mahatvapUrNa evaM prazaMsanIya kArya kiyA hai| bhArata meM yaha hI eka aisA dharma hai, jisane pustakoM ko ekatra karake pustakAlayoM ke mAdhyama se unheM saMgaThita rUpa dene meM mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| jainoM kI sAmAnya janasaMkhyA vAle pratyeka gAMva meM yadi eka do jJAnabhaNDAra na ho asambhava hai|' isI se itihAsa ke vidvAnoM ko ina jJAnabhaNDAroM meM se jaina evaM jainetara aprApta evaM prAcIna grantha prApta ho jAte haiM yaha isakI aitihAsika mahattA ko prakaTa karatA hai| zrI rasesa jamIMdAra pustakoM ko ekatrita karanA, saMrakSaNa evaM saMgaThita rUpa dene meM hI isa samAja ne apanA kArya pUrA nahIM maanaa| pustaka prakAzana pravRtti ke mahattva ko samajhakara prakAzana kA kArya bhI zurU kiyaa| isa pravRtti ke dvArA hI sAdhuoM ke jJAna kA lAbha sarvasAdhAraNa ko milA / Aja jaba ki vidvAn lekhakoM ko apane lekha ko chapavAne ke lie prakAzaka kI khoja meM nikalanA par3atA hai, usameM bhI itihAsa, AlocanA yA kavitA kI pustakeM prakAzaka jaldI chApate bhI nahIM, jabaki varSoM se cala rahI jaina samAja kI pustaka prakAzana pravRtti jaina samAja ke lie hI 1. ahiMsA, satya, asteya, brahmacayaM aura aparigraha / zrAvaka saMgha bhI ina vratoM kA yathAzakti pAlana karatA hai jinheM 'aNuvrata' kahate haiN| 2. digambara mAnyatA meM yaha pavaM zrutapaMcamI (jyeSTha sudI paMcamI) ko prAcIna kAla se Ayojita kiyA jAtA A rahA hai| sampAdaka 3. bho0 ja0 sAMDesarA 'itihAsanI kaMDI', pR0 15-16 62 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM parantu mAnava samAja ke lie AzIrvAda svarUpa hai-- kahanA jarA bhI galata nhiiN| inakI pustaka prakAzana evaM pustakAlayoM ke kArya meM bhikSusaMgha kI preraNA evaM jJAna sAtha hI zrAvaka saMgha kI Arthika sahAyatA evaM udAratA kA sundara samanvaya dRSTigocara hotA hai / jaina sAdhu kisI bhI sthAna meM lambe samaya taka nahIM raha sakate mAtra varSA Rtu meM hI ve niyata sthAnoM meM rukate haiN| isa prakAra varSa adhikAMza samaya jaina sAdhu bhramaNa meM vyatIta karate haiN| unake isa paidala pravAsa meM ve eka gAMva se dUsare gAMva, aura eka pradeza se dUsare pradeza meM jAte haiN| isase ve vibhinna sthAnoM evaM nagaroM se paricita hote haiM, vividha saMskRtiyoM kA mela hotA hai| bhramaNAvasara para rAha meM Ane vAle zilpa-sthApatya, prAcIna avazeSa, aitihAsika sthaloM ko dekhane kA avasara milatA hai| samAja ke vibhinna rahana-sahana, evaM rItirivAjoM se paricita hote haiM sAtha hI mArga ke gAMvoM se jJAnabhaNDAroM kA alabhya jJAna prApta hotA hai jisase nayI khoja meM anukUlatA rahatI hai| varSARtu meM sthAyI nivAsa se lekhana evaM sarjanAtmaka kArya acchI taraha ho sakatA hai| jaina sAdhuoM ko bhramaNa kI anukUlatA aura varSA ke sthAyI nivAsa kA suavasara, adhikAMza sAdhuoM kI jijJAsAvRtti aura karmazIlatA evaM itihAsa ke prati unakI ruSi ke lie poSaka siddha huI hai| pariNAmasvarUpa tIrthoM kA sAmAnya paricaya, mandira evaM mUrtiyoM kA sUkSma varNana, mandira racanA evaM pratimA sthApanA ke lekhoM kA vAcana evaM sampAdana jaise itihAsa evaM saMskRti ke aneka granthoM ke lekhana meM jaina sAdhuoM ne viziSTa yogadAna diyA hai vizeSataH tIrtha evaM tIrthasthAnoM ke varNana aura unake mahAtmya saMbaMdhI varNana ina granthoM meM adhika haiN| parantu aitihAsika dRSTi se bhI ina granthoM kA mahattva kama nahIM hai / kyoMki unameM kevala tIrthoM evaM pratimAoM kA hI varNana nahIM sAtha hI pratimA lekhoM yA zilAlekhoM kA adhyayana, sthAnoM kA bhaugolika paricaya, sthAna, nAmoM ke pUrvakAlika samakAlIna paricaya, tatkAlIna rAjanIti kA varNana, sAmAjika jIvana kA varNana aura jainetara tIrthoM jaisI itihAsopayogI sAmagrI prApta hotI hai| isI prakAra ke yAtrA varNana ke pustakoM ko mUlyAMkana karate hue muni zrI vidyAvijayajI likhate hai "kisI bhI rASTra ke itihAsa nirmANa meM 'bhramaNa vRttAnta' adhika prAmANika mAne jA sakate haiN| una una samayoM meM calane vAle sikke, zilAlekha aura granthoM ke anta meM dI gaI prazastiyAM ina sabhI vastuoM dvArA kisI bhI vastu kA nirNaya karanA kaThina hotA hai jaba ki una una samaya ke 'pravAsa varNana' ina kaThinAitoM ko dUra karane ke sundara sAdhana ke rUpa meM kAma AtA hai / inhIM kAraNoM se Adhunika lekhakoM ko tatkAlIna sthiti sambandhI koI bhI nirNaya lene meM svadezI yA paradezI musAphiroM ke 'bhArata yAtrA varNana' para adhika dhyAna denA par3atA hai| sAtha hI una yAtriyoM dvArA likhita sAmagrI sarapa hai, prAmANika hai, mAnanA par3atA hai|' pUrvakAlika jaina sAdhuoM ne gujarAta ke itihAsa lekhana meM utkRSTa yogadAna diyA hai / unake dvArA likhita granthoM ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai : 1. vividha tIyoM kA paricaya 2. nibandha 2. mahAna puruSoM kA jIvana paricaya vaise ye sabhI pustakeM dhArmika dRSTi se likhI gaI haiM phira bhI inameM mukhyataH gujarAta ke sAMskRtika itihAsa se sambandhita paricaya acchI taraha nikAlA jA sakatA hai| sAtha hI aneka bAra ye rAjakIya paricaya bhI de sakate haiN| kabhI-kabhI to rAjakIya ghaTanAoM kI satyatA ke samarthana meM ye grantha upayogI middha hote haiN| ina pUrvakAlika jaina sAdhuoM ke samagra sAhitya ke bAre meM pahale vistRta paricaya diyA jA cukA hai|' bhogIlAla sAMDesarA ne' aura jinavijaya ne unake bAda ke sAdhuoM kA itihAsa nirUpaNa meM yogadAna kA varNana kiyA hai| ataH aba yahAM Adhunika jaina sAdhuoM ne gujarAta ke itihAsa nirUpaNa meM kyA yogadAna diyA, vaha dekheM / Adhunika jaina sAdhuoM kI pustakoM ko sAmAnyataH tIrthasthAnoM kA paricaya, abhilekha, prabhAvakAriyoM ke caritra, rAsa-saMgraha, itihAsa Adi vibhAgoM meM rakhA jA sakatA hai / 1. tIrtha sthAnoM kA paricaya ( yAtrA varNana ) : Adhunika jaina sAdhuoM ke granthoM kA bRhatta bhAga isI ke antargata AtA hai| isa prakAra ke pustakoM ke lakSaNa dekhane se kahA jA sakatA 1. 'mArIkaccha yAtrA', prastAvanA, pR0 11 2. manasukha kIratacanda mehatA, 'jaina sAhitya no gujarAtI sAhitya mAM phAr3oM, dvitIya gujarAtI sAhitya pariSad kA vivaraNa aura 'jaina sAhitya', tRtIya gujarAtI sAhitya pariSad kA vivaraNa / 3. 'jaina Agama sAhitya mAM gujarAta' (1952) aura 'mahAmAtya vastupAlanaM sAhitya maNDala tathA saMskRta sAhitya mAM temano phAr3o' (1657) 4. 'prAcIna gujarAta nA sAMskRtika itihAsa nI sAdhana sAmagrI' (1933), pR0 10 se 36 / isameM vikrama kI gyArahavIM sadI se unnIsavIM sadI taka kI aneka jaina kRtiyoM kA ullekha hai / 5. isa lekha meM jaina sAdhuoM ke prakAzita mAtra gujarAtI pustakoM kA samAveza kiyA gayA hai / jaina tattva cintana : Adhunika saMdarbha 63
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai ki unameM se vizeSataH sAMskRtika paricaya milatA hai| ye sabhI pustakeM jaina dharma ko kendrastha mAna kara likhI gaI haiN| phira bhI unameM se dhArmikatA ke tattva ko nikAla dene ke bAda bhI itihAsopayogI sAmagrI paryApta mAtrA meM prApta ho jAtI hai / jaina tIrthoM ke varNanoM ke sAtha AsapAsa avasthita jainetara tIrthoM kA paricaya denA udAratApUrNa hai| tIrthoM kA tatkAlIna itihAsa, sthalanAnAmoM kA tatkAlIna-samakAlIna paricaya sAtha hI kramika rUpAntaroM kA paricaya, una tIrthoM kI bhaugolika sthiti aura vahAM ke AvAgamana bhAgoM kA varNanoM meM sUkSma se sUkSmatama viSayoM kA paricaya, vivAdAspada viSayoM ke samarthana meM vidvAnoM ke mantavya yA tathya, zilpa sthApatya lekha yA mandiroM ke citra, mandiroM kI sthApanA yA jIrNoddhAra se jur3e rAjA, mantriyoM evaM rAjya kA paricaya, mandiroM kI racanA, jorNoddhAra yA pratimApratiSThA ke lekhoM kA anuvAda sahita paricaya.....ye sabhI lakSaNa itihAsa ke prati unakI abhiruci ke dyotaka haiN| vijayadharma sUri vidyA vijaya jI jayanta vijaya jI jayanta vijaya jI prAcIna tIrthamAlA-saMgraha bhAga-1 bhArI kaccha yAtrA' zaMkhezvara mahAtIrtha bhAga-1-2 AbU bhAga-3 (acalagar3ha) AbU bhAga-4 (arbudAcalapradakSiNA)6 upariyAtrA tIrtha AbU bhAga-1 (tIrtharAja Abu, tRtIya saMskaraNa) nAkoDA tIrtha bhorola tIrtha ve jaina tIrthoM (cArUpa, metrANA) cAra jaina tIrthoM (mAtara, sojitrA, gholakA, kher3A) kAvI-gaMdhAra-jhagar3iyA (tIna tIrtha) bhArata nAM prasiddha jaina tIrthoM 2 1922 1642 1642 1646 1648 1648 1950 jayanta vijaya jI vizAla vijaya jI 1953 1954 1656 1957 1958 kanaka vijaya jI 1. muni jI ne isa pustaka meM paccIsa tIrthamAlAyeM dI haiM, AraMbha meM pradeza kA bhaugolika vibhAgoM ke AdhAra para saMkSipta paricaya diyA hai, ye tIrtha mAlAyeM aneka prakAra kA sAMskRtika paricaya detI haiN| 2. vistAra ke sAtha likhI gaI isa pustaka meM abhivyakta aitihAsika sAmagrI bahuta mahattvapUrNa hai| 'kaccha to purAvazeSono che' isake mahattva ko pahacAna kaccha nA purAtattva' viSaya para eka alaga prakaraNa diyA gayA hai| isake bAda 'kaccha' zabda ke vividha athoM kA saMkSipta varNana, unakA bhaugolika varNana, sAmAjika dhArmika jIvana, pUrvakAlIna-arvAcIna rAjakIya sthiti, zikSaNa evaM audyogika jIvana kA jJAna ullekhanIya hai| 3. prathama bhAga meM aitihAsika varNana aura pariziSTa meM 65 zilAlekhoM ko anuvAda sahita diyA gayA hai, dvitIya bhAga meM isa tIrtha se sambandhita jo--kalpa stotra, stuti zloka mile haiM ve diye gaye haiN| 4. acalagar3ha ke ucca zikhara se talahaTI taka, usake AsapAsa ke maidAnoM meM tathA najadIka ke jaina, vaiSNava, zava Adi dharmoM ke tIrtha tathA mandira aura prAkRtika evaM kRtrima pUrvakAlika darzanIya sthaloM kA varNana isa grantha meM diyA gayA hai| 5. muni jI ne AbU bhAga 1 se 5 meM AbU aura AsapAsa ke pradezoM meM avasthita jaina aura jainetara tIrthoM kA aitihAsika paricaya diyA hai| bhAga 2 aura 5 meM abhilekhoM ko vistRta chAnabIna kI hai| unakI isa pustaka meM citroM kA bhI kAphI mahattva hai| prathama bhAga meM hI 51 citra diye gaye haiN| ina granthoM meM muni jI kI itihAsa ke prati gahana sUjha-bUjha parilakSita hoto hai / AbU kA aisA vistRta varNana zAyada hI anyatra dekhane ko mile| 6. isa grantha meM 97 gAMvoM kA saMkSipta paricaya hai| inameM se 71 gAMvoM se abhilekha mile haiN| pratyeka gAMva kA sUkSma varNana kiyA gayA hai / jaina pAribhASika zabda ___ evaM anya zabdoM ko bhI samajhAyA gayA hai / abudAcala kI vRhad pradakSiNA evaM laghu pradakSiNA ke bAke diye gaye haiM jo anukramaNikA meM diye gaye haiN| 7. mAravAr3a meM prAcIna jaina tIrtha hai, Arambha meM maMjapara, noMdhaNavadara aura paMcAsara kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| isa tIrtha kA vartamAna nAma mahevAnagara hai| 8. tIrthoM kA varNana prastuta karane meM isa muni kA viziSTa yogadAna hai| paribhramaNa meM jina-jina tIthoM ke adhyayana kA avasara milA unakA saMkSipta parantu sarva grAhI paricaya ke sAtha inhoMne bAraha pustikAyeM likhIM unakA yaha kArya abhI bhI jArI hai citroM kA pramANa kama hai yaha hI eka kamajorI hai| 6. yaha uttara gujarAta ke banAsakAMThA jile meM hai / isake alAvA bhIlar3iyA, tharAda, DhimAvAva aura huA tIthoM kA paricaya bhI diyA gayA hai| 10. cArUpa pATaNa ke pAsa aura metrANA siddhapura ke pAsa hai| 11. ye tInoM tIrtha dakSiNa gujarAta meM haiM, kAvI jambusara tahasIla meM, gandhAra bharuca se 41 ki0 mI0 uttara-pazcima meM aura jhaDiyA nAdoda tahasIla meM haiN| 12. makhyata: gujarAta-saurASTra-kaccha ke 70 se adhika jaina tIrthoM kA paricaya karAyA hai| kaI nagaroM kA prAcIna aitihAsika mAhisI bhI diyA gayA hai| 64 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha :
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghoghA tIrtha' bhIDiyA tIrtha' muMDasthala mahAtIrtha (mUMgathalA) ' rAdhanapura (eka aitihAsika paricaya) ArAsaNatIrtha (kuMbhAriyAjatIrtha) seriyA, bhoyaNI, pAnasara ane bIjA tIrtho sAMDerAva ( eka aitihAsika paricaya ) 6 AlU bhAga-2 ( arbuda prAcIna jaina lekha sandoha ) AbU bhAga - 5 ( arbudAcala pradakSiNA jaina lekha sandoha ) 10 rAdhanapura pratimA lekha sandoha " 3. prakIrNa-sAhitya : vizAla vijaya jI 33 " "1 2. abhilekha : jaina muniyoM ke tIrtha varNana ke granthoM meM kabhI-kabhI abhilekhoM kA ullekha ho hI jAtA hai sAtha hI abhilekhoM para svataMtra grantha bhI unhoMne diye haiM / prAcIna jaina lekha saMgraha, bhAga 1-2 prAcIna lekha saMgraha bhAga 1 13 "1 jinavijayI jI vidyAvijayI jI (sampAdaka) jayanta vijaya jI yahAM prabhAvakoM ke caritroM nRtya saMgraha evaM itihAsa viSayaka pustakoM kA ullekha kiyA gayA hai / vizAla vijaya jI 1658 1660 1660 1660 1961 1663 1663 1921 1926 1. bhAvanagara se 21 ki0 mI0 dUra yaha sthala balamIpura rAjyakAla meM mahattvapUrNa bandaragAha thA / 2. uttara gujarAta meM avasthita isa sthAna kA prAcIna nAma bhImapallI thA / bhImapallI kA rAjA arNorAja vAghelA rAjA kumArapAla kA samakAlIna thA / sadara, pR0 21 3. Abu pahAr3a ke dakSiNI bhAga meM yaha sthAna hai isa pustaka meM ATha citra haiM, jinameM eka abhilekha kA hai / 1638 1646 1660 4. AbU ke dakSiNa-pUrva meM ArAsANa ke pahAr3a haiM, isameM AraMbha meM ATha citra haiM jo zilpa sthApatya ke adhyayana ke lie upayogI haiM, pariziSTa meM 161 pratimA lekha diye gaye haiM jo tatkAlIna rAjanaitika itihAsa ke lie upayogI haiM, pustaka kAphI acchI hai / 5. ahamadAbAda ke najadIka ke cha: sthala (tIna ke alAvA vAmaja, upariyANA aura vaDagAma) kA saMkSipta paricaya hai / 6. rAjasthAna ke jodhapura jile meM haiN| 7. samaya kI dRSTi se purAnA se purAnA lekha vikramI saMvat 666 kA hasta kuNDI meM naye meM nayA vi0 sa0 1603 kA ahamadAbAda kA hai| isa prakAra vikrama kI dasavIM sadI se bIsavIM zatAbdI taka ke ( eka hajAra varSa kA ) lagabhaga 557 lekhoM kA saMgraha ina do bhAgoM meM hai / 8. muni jinavijaya jI gujarAta ke mahAn purAtatvavida the, gujarAta ke Alekhana meM unakA kArya cirasmaraNIya rhegaa| unake sarjana sampAdana kArya kA kSetra kAphI vistRta hai / sAdhujIvanakAla ke unake sarjanAtmaka grantha usake bAda ke sAdhucarita jIvana ke pramukha sampAdita evaM saMzodhita granthoM ne gujarAta ke itihAsa nirmANa kI cinAI meM viziSTa yogadAna diyA hai / 'zatruMjaya tIrthoddhAraprabandha' (1957), 'kumArapAla pratibodha' (1620 ), prabhAvaka carita' (1931), 'prabandha cintAmaNi' (1933), 'vividhatIrthaMkalpa', (1934) 'prabandhakoza' (1935) purAtanaprabandha saMgraha (1936) Adi sampAdana unakI AjIvana vidyopAsanA aura adhyayana zIlatA kA paripAka hai / 6. isa pustaka meM 664 lekhoM kA samAveza kiyA gayA hai| mUla lekhoM ke nIce TippaNI meM prApti sthAna kA ullekha hai / taduparAnta anuvAda diyA gayA hai, pustaka ke Arambha meM lekhoM kI sthAna sahita anukramaNikA hai aura pariziSTa meM adhyayanakartAoM ko suvidhA ho sake, gaccha, gotra, zAkhA, gAMva, deza, parvata, nadI, rAjA, maMtrI, gRhastha, jAti Adi ko akArAdi krama se diyA gayA hai| 10. uparyukta lekhaka kI isa pustaka meM bhI uparyukta pustaka kI taraha mUla lekhoM kI TippaNI aura phira anuvAda diyA gayA hai| kula 645 lekha vi0 saM0 1017 se 1977 taka ke haiN| ina donoM pustakoM meM lekhaka kI gahanasUjha, saMzodhana vRtti, aura dheyaM prakaTa hotA hai| 11. muni jI ne Arambha meM rAghavapura kA paricaya diyA hai aura phira 486 lekha anuvAda sahita diye gaye haiN| pAdaTippaNI meM pratyeka lekha ke prApti sthAna kA ullekha kiyA gayA hai pariziSTa meM rAdhanapura se sambandhita racanAyeM uddhRta kI gaI haiN| jaina tattva cintana : Adhunika saMdarbha e
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUrIzvara ane samrATa' vidyA vijaya jI 1616 aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 1-2 vijaya dharma sUri (saMzodhaka) 1616 (dvitIya saMskaraNa) aitihAsika saMgraha bhAga 3 vijaya dharma sUri 1621 aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 4 vijaya dharma sUri aura vidyAvijaya jI 1622 prAcIna gujarAta nA sAMskRtika itihAsanI sAdhana-sAmagrI' jina vijaya jI 1933 bhAratIya jaina zramaNa-saMskRti ane lekhana kalA puNyavijaya jI mahAkSatrapa rAjA rudradAmAI vijayendra sUri jaina paramparA no itihAsa bhAga 1-2" darzana vijaya jI, jJAna vijaya jI, aura nyAya vijaya jI 1660 uparyukta paitIsa granthoM ke dvArA Adhunika jaina sAdhuoM ne gujarAta ke itihAsa nirUpaNa meM yathAzakti yogadAna diyA hai| inake atirikta bhI aneka jaina sAdhuoM ne apanA-apanA yogadAna saMskRta-prAkRta pustakoM ke anveSaNa-saMzodhana-sampAdana tathA vividha lekha evaM nibaMdhoM ke dvArA diyA hai / isa lekha meM kevala gujarAtI meM prakAzita pustakoM kI samAlocanA kI maryAdA svIkRta karane se aneka Adhunika jaina sAdhuoM kA ullekha nahIM kiyA jA skaa| pustakAlaya saMrakSaNa aura jaina paramparA pustakAlaya kA bhAratIya nAma 'bhAratI bhAMDAgAra' thA jo jaina granthoM meM milatA hai| kabhI-kabhI isake lie 'sarasvatI bhAMDAgAra' zabda bhI milatA hai| aise bhAMDAgAra mandiroM, vidyAmaThoM, maThoM, upAzrayoM, vihAroM, saMghArAmoM, rAjadarabAroM aura dhanI-mAnI vyaktiyoM ke gharoM meM huA karate the| naiSadhIya carita kI jisa prati ke AdhAra para vidyAdhara ne apanI prathama TIkA likhI thI vaha cAlukya bIsaladeva ke bhAratI bhAMDAgAra kI thii| - jArja byUlara kRta bhAratIya purAlipi zAstra (hindI anuvAda) pR0 203 se uddhRta 1. vaise to pUrI pustaka hIra vijaya sUrIzvara aura akabara ke jIvana evaM kAryoM para prakAza DAlatA hai sAtha hI tatkAlIna rAjakIya evaM sAMskRtika paricaya bhI detA hai| 2 mani jI ne cAroM bhAgoM ke Arambha meM saMgahita rAsoM kI kathA dI hai| jinase aparicita zabdoM ke mala rAsoM ko samajhane meM saralatA rhe| kathAsAra kI pAda TippaNI meM dI gaI aitihAsika TippaNI-upayogI jAnakArI pradAna karatI hai| anta meM dI gaI, kaThina zabdArtha saMgraha AgAmI vAcakoM ke lie sahAyaka hogii| 3. vikrama kI dazavIM sadI se unnIsavIM sadI taka ke zakavartI granthoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai : sAtha hI lekhana paddhati, grantha prazastiyAM, sikke, zilAlekha, sthApatya aura gajarAta ke bAhara ke rAjyoM ke itihAsa meM gujarAta se sambandhita viSaya, videzI sAhitya,prasaMgoM kI tithi varSa ke sAtha Adi sAmagrI saMzodhana meM upayogI mArgadarzana detI hai| 4. mukhyataH gujarAta kI zramaNa saMskRti kA vistRta Alekhana kiyA gayA hai yaha pustaka vAstava meM paThanIya hai| mani puNyavijaya jI gajarAta ke sammAnIya prAcIna vidyA ke paNDita the| prAkRta ke gahana adhyayanakartA evaM anasandhAnakartA muni jI lipi ke kSetra meM nAgarI lipi ke asAdhAraNa jJAtA the| pustakAlayoM ke saMzodhana evaM unheM vyavasthita svarUpa pradAna karane meM inakA yogadAna vAstava meM viziSTa hai| hastalikhita granthoM kI varNanAtmaka sUcI taiyAra karane meM unakI dhuna aura dhairya aura adhyayana zIlatA vyakta hotI hai| saMskRta-prAkRta ke unake aneka sapAdana guruvara muni zrI catura vijaya jI ke sAtha hue haiM-'dharmAbhyudaya' (1936) aura 'vasudeva hiMDI' (1930-31) aadi| 6. pUrNataH aitihAsika isa choTI pustaka meM prAcIna kAla meM lambe samaya taka zAsana kara cake kSatrapa rAjAoM meM pramukha rAjA rudradAmA ke rAjakIya vyaktitva kA jUnAgar3ha kA prasiddha zilAlekha Adi viSayoM kA ghaTanAmoM ke sAtha varNana kiyA gayA hai| 7. ina donoM bhAgoM meM 1200 varSa ke jaina AcAryoM, jaina muniyoM, sAdhviyoM, rAjAoM, seTha-seThAniyoM, vidvAnoM, dAniyoM, vividha vaMzoM, sAhitya nirmANa, lekhanakalA, tIrtho, vividha ghaTanAoM Adi kA pramANa sahita paricaya diyA gayA hai| jisase tatkAlIna sAMskRtika pravAhoM kA sahI jJAna milatA hai / abhI anya pAMca bhAga prakAzita hone vAle haiN| ye grantha jaba prakAzita hoMge, taba gujarAtI bhASA meM viziSTa namUnA prastuta karatA yaha bhagIratha kArya sImAcihna ke samAna bana jaayegaa| ye bhAga jaldI se jaldI prakAzita hoM aisI icchA hai / AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha