Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta meM jainadharma aura jaina kalA ___DaoN. harihara siMha gujarAta jainadharma kI mAtRbhUmi nahIM hai| vahA~ kisI tIrthaMkara kA janma nahIM haA hai| tathApi isa kSetra meM jainadharma kA prabhAva ati prAcIna kAla se rahA hai| jaina paramparA ke anusAra prathama tIrthaMkara RSabhadeva ne saurASTra sthita zatrujayagiri para dharmopadeza kiyA thA / ' saurASTra ke hI raivataka giri (giranAra) para bAisaveM tIrthaMkara neminAtha ke tIna pramukha kalyANaka arthAt mahAbhiniSkramaNa, kevalajJAna aura nirvANa sampanna hue the| ina sthAnoM kI dhArmika pavitratA ke kAraNa yahA~ prAcIna kAla se kalApUrNa mandiroM kA nirmANa huA hai, jinake avazeSa Aja bhI vidyamAna haiN| aitihAsika kAla meM gujarAta sarvaprathama sambhavataH usa samaya jainadharma ke samparka meM AyA jaba jainAcArya bhadrabAhu magadha samrATa candragupta maurya (I. pU. cauthI sadI kA uttarArdha) ke sAtha dakSiNa kI ora prasthAna kiye aura apane pravAsa kAla meM giranAra kI yAtrA kii| maurya samrATa samprati jaina dharmAvalambI thaa| jaina paramparA meM usakA usI prakAra guNagAna kiyA gayA hai jisa prakAra bauddha paramparA meM azoka kaa| jisa prakAra azoka ne bauddhadharma ke pracAra-prasAra meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhAyI thI usI prakAra samprati ne jainadharma ke utthAna meM yogadAna kiyA thaa| usane ujjaina se zatrujaya taka kI tIrthayAtrA meM eka jainasaMgha kA netRtva bhI kiyA thA jisameM AcArya suhasti sahita 5000 zramaNa sammilita hue the|" prathama sadI I. pUrva meM gujarAta meM jainadharma kA paryApta prabhAva thaa| kAlakAcAryakathA meM ullekha hai ki isa kAla meM AcArya kAlaka bhar3auca gaye the aura vahA~ logoM ko jainadharma kA upadeza kiye the| isa samaya kI eka anya ghaTanA yaha thI ki bhar3auca ke prasiddha nyAyavid AcArya khapuTa ne bauddhoM ko eka dhArmika vAda-vivAda meM zikasta dI thii| gujarAta meM jainadharma kI vidyamAnatA kA nizcita pramANa kSatrapa kAla se upalabdha hotA hai / kSatrapa zAsaka jayadAmana ke pautra ke jUnAgar3ha zilAlekha (dUsarI sadI I.) meM una logoM kA ullekha hai jinhoMne kevalajJAna prApta kiyA aura jarAmaraNa se mukti pAyI / 'kevalajJAna' aura 'jarAmaraNa' jaina pAribhASika zabda haiM aura inase isa kSetra parisaMvAda-4
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 gujarAta meM jainadharma aura jaina kalA meM jainadharma ke prabhAva kI spaSTa jhalaka milatI hai| uparyukta zilAlekha ke jUnAgar3ha ke eka guphA meM prApta hone tathA usameM jaina paribhASika zabdoM ke aMkana hone se yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki ukta guphA meM sambhavataH kisI samaya jaina zramaNa nivAsa karate the| isa guphA tathA jUnAgar3ha ke bAbA pyArA kI guphAoM ke jaina zramaNoM ke lie nirmita hone kI bAta isase bhI puSTa hotI hai ki inameM svastika, bhadrAsana, mInayugala, nandIpada kalaza Adi mahattvapUrNa jaina pratIkoM kA aMkana hai| ye sabhI jaina pratIka kalyANakArI mAne jAte haiM tathA inakA aMkana mathurA ke jaina stUpa ke AyAgapaTToM para bhI huA hai| gujarAta meM jainadharma kA prabhAva isase bhI parilakSita hotA hai ki jaina AgamoM kI mAthurI vAcanA (san 300-313 I.) ke samaya nAgArjuna ne valabhI (saurASTra) meM jainAgamoM ko lipibaddha karane kA prayAsa kiyaa|" guptakAla meM valabhI jainadharma kA pramukha kendra thaa| zvetAMbara paraMparA ke anusAra isI sthAna para vIra nirvANa saMvat 980 (454 I.) athavA 993 (467 I.) meM devardhigaNi kSamAzramaNa kI adhyakSatA meM jaina zramaNoM kI eka saMgIti bulAI gaI aura jainAgamoM ko ko lipibaddha kiyA gayA / 12 jainadharma kI vidyamAnatA ke purAtAttvika pramANa bhI prApta hue haiN| akoTA se prApta aura saMprati bar3audA saMgrahAlaya meM surakSita kAMsya jaina mUrtiyA~ isake sabala pramANa haiN| inameM RSabhadeva aura jIvanta svAmI kI mUrtiyA~ guptakAlIna kalA ke utkRSTa namUne haiN| sabhI mUrtiyA~ dhotI evaM alaMkAra pahane haiN| inakI anagnatA se inake zvetAMbara hone kA saMketa milatA hai / sambhavataH isa kAla taka zvetAMbara paramparA yahA~ prabhAvazAlI ho gayI thii| valabhI ke maitraka zAsakoM ke rAjyakAla meM jainadharma unnata avasthA meM thaa| zaka saMvat 531 (609 I.) meM jainagraMtha vizeSAvazyakabhASya kI eka prati valabhI ke eka jaina mandira ko bheMTa kI gii|14 isa kAla kI eka anya ghaTanA yaha thI ki nayacakra ke graMthakartA mallavAdI ne eka dhArmika vAdavivAda meM bauddhoM ko parAjita kiyA jisake pariNAma svarUpa unheM 'vAdI' kI upAdhi pradAna kI gayI / 15 jaina paTTAvaliyoM se bhI isa kAla meM yahA~ jainadharma kI vidyamAnatA kA saMketa milatA hai kyoMki unameM ullekha hai ki valabhI ke vinAza ke samaya jaina mUrtiyoM ko surakSita sthAna para rakhane ke lie unheM zrImAla sthAnAntarita kiyA gayA tathA gaMdharvavAdivetAla zAMtisUri ne isa durdina kAla meM janasaMgha kI rakSA kI / 16 AcArya merUtuMga ne ukta jaina mUrtiyoM ke somanAtha evaM zrImAlapura sthAnAntarita karane kI ghaTanA ko cAmatkArika DhaMga se varNita kiyA hai / 17 zatrujaya mAhAtmya ke racayitA dhanezvarasUri valabhInareza zilAditya ke sama parisaMvAda-4
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana sAmayika the / dhanezvarasUri ke prabhAva se zilAditya ne jainadharma aMgIkAra kiyA aura unhIM kI preraNA se usane bauddhoM ko apane rAjya se niSkAsita kiyA tathA tIrthasthAnoM para aneka jaina caitya sthApita karAye / mahUdI, lilavAdeva, vasantagar3ha aura valabhI se prApta kAMsya jainamUrtiyoM tathA DhAMka kI guphA mUrtiyoM se bhI isa kAla meM jainadharma ke prabhAvakArI hone kA saMketa milatA hai | " 19 64 nAndIpurI ke gurjara rAjAoM ke zAsanakAla meM jainadharma ne paryApta pratiSThA arjita kii| jayabhaTa prathama aura dadda dvitIya ne 'vItarAga' aura 'prazAntarAga' jaise viruda dhAraNa kiye | 20 cU~ki ye viruda jaina paramparA ke haiM ataH ina rAjAoM para jainadharma kA prabhAva spaSTa dRSTigocara hotA hai / yaha bhI saMbhava hai ki ina zAsakoM ko ye viruda jaina dharmAvalambiyoM dvArA pradAna kiye gaye hoM kyoMki inakA apanA dharma saurya dharma thA | 21 IsA kI chaThI sAtavIM zatAbdI kI akoTA kI kucha kAMsya jaina mUrtiyA~ bhI jainadharma kI unnata avasthA kI pratIka haiM / 22 gujarAta ke cAlukyoM ke zAsanakAla meM jainadharma ke sambandha meM koI sUcanA nahIM prApta hotI hai lekina karnATaka meM jainadharma kAphI prabhAvazAlI thA tathA cAlukya nareza vinayAditya, vijayAditya aura vikramAditya dvitIya dvArA ise paryApta prazraya milA | 23 rASTrakUTa zAsaka amoghavarSa prathama, kRSNa dvitIya, indra tRtIya aura indra caturtha dvArA jainadharma ko samucita protsAhana prApta huA / vastutaH amoghavarSa hindU kI apekSA jaina adhika thA / usane AcArya jinasena ko apanA dharmaguru svIkAra kiyA thA / vaha unakA itanA Adara karatA thA ki unake smaraNa mAtra se hI vaha apane ko kRtya kRtya samajhatA thA / aneka rASTrakUTa sAmantazAsaka tathA adhikArIgaNa bhI jainadharmAvalambI the / 24 san 821 I. ke eka zilAlekha meM navasArI meM avasthita mUlasaMgha kI senasaMgha zAkhA, caityalAyatana aura vasahikA kA ullekha hai / mUlasaMgha digambara jainasaMgha kI mUlazAkhA hai aura senasaMgha usakI prazAkhA / 26 aisA pratIta hotA hai ki isa kSetra meM digambara jainadharma adhika prabhAvazAlI thA / isa kAla kI akoTA kI aneka kAMsya jaina mUrtiyoM se yahA~ zvetAmbara jainadharma kA bhI prabhAva dRSTigocara hotA hai / gurjara pratIhAra zAsaka jainadharma ke prati udAra the / prabhAvaka carita ke aMtargata bappabhaTTi carita meM nAgAvaloga (nAgabhaTa dvitIya) ke jainadharma aMgIkAra karane kA ullekha hai / usameM yaha bhI ullekha hai ki usane moderA aura aNahilapura meM jainamandiroM kA nirmANa karAyA aura zatruMjaya evaM giranAra kI tIrthayAtrA kI / 28 isa kAla meM parisaMvAda -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 gujarAta meM jainadharma aura jaina kalA jainadharma ke prabhAvakArI hone kI bAta vardhamAnapura evaM dostaTikA meM jainamandiroM ke avasthita hone se bhI pramANita hotI hai / 29. . cApotakaToM ke zAsanakAla meM jainadharma ne kAphI pragati kI tathA usakI nIMva atyanta dRr3ha ho gyii| vanarAja ne devacandrasUri ko apanA guru svIkAra kiyA tathA jainadharma aMgIkAra kara liyaa| zIlaguNasUri ke nirdeza para tathA jainadharma ke prati apanA sammAna pradarzita karane ke lie usane apanI rAjadhAnI aNahilapATaka meM paMcAsara pArzvanAtha kA mandira bnvaayaa|31 jainadharma ke prati usake sammAna kA saMketa isa bAta se bhI milatA hai ki usane caityavAsI jaina sAdhuoM kI salAha para acaityavAsI sAdhuoM ko rAjadhAnI se niSkAsita kara diyA / 72 caulukya yA solaMkI kAla meM jainadharma apane caramotkarSa ko prApta huaa| solaMkI rAjAoM ne jainadharma ko yathocita prazraya pradAna kiyaa| solaMkIvaMza kA saMsthApaka mUlarAja (laga0 941-996 I0) zaiva thA parantu jainadharma ke prati vaha udAra thA kyoMki usane yuvarAja cAmuNDarAya ko varuNasarmaka (vartamAna vadasmA-mehasAnA) sthita jaina mandira ke saMrakSaNArtha eka bhUmidAna kI anumati dI thI / 33 mUlarAja ne apanI rAjadhAnI aNahilapATaka meM eka jaina mandira kA bhI nirmANa karAyA thaa| saMbhavataH vaDanagara ke AdinAtha mandira kA pITha aura vedibandha isI ke rAjakAla meM nirmita hue haiN| mUlarAja ke bAda kramazaH cAmuNDarAja (la0 996-1009 I.) aura durlabharAja (la0 1009-1023 I0) siMhAsanArUr3ha hue| hemacandra se jJAta hotA hai ki jaina siddhAntoM ko bhalIbhA~ti samajhane ke uparAnta durlabharAja ne vidvAn jaina zramaNoM kA AdarasatkAra kiyA aura sAtha hI sAtha bauddhoM ke ekAntavAda kA virodha kiyaa| 3* hemacandra ke isa kathana kA spaSTIkaraNa dvayAzrayakAvya para likhita abhayatilaka kI TIkA meM isa prakAra kiyA gayA hai-durlabharAja ne jaina siddhAntoM kA jJAna jinezvarasUri se prApta kiyA aura jaba jinezvarasUri ne eka vAdavivAda meM bauddhoM ke ekAntavAda kA khaNDana kiyA to usane bhI bauddha siddhAntoM kA pratyAkhyAna kiyA / 6 jinezvarasUri ke pANDitya se prasanna hokara durlabharAja ne unheM 'kharatara' kI upAdhi pradAna kii| isa kAla meM kaI jaina mandira nirmita hue jinameM Aja kevala thAna kA jaina mandira hI avaziSTa hai| durlabharAja kA uttarAdhikArI bhIma prathama (la0 1023-1065 I.) zaiva dharmAvalambI thA parantu usane jainadharma ke pracAra-prasAra meM kisI bhI prakAra kI rukAvaTa nahIM ddaalii| isakA sabase prabala pramANa usake daNDanAyaka vimalazAha dvArA nirmita parisaMvAda-x
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jaina vidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana AbU kA vizvavikhyAta RSabhadeva mandira hai jo Aja bhI vidyamAna hai / isI ke zAsanakAla kA kuMbhAriyA kA sundara mahAvIra mandira bhI hai / solaMkI nareza karNa (lagabhaga 1065-1093 I.) ke saMbaMdha meM itanA hI jJAta hai ki usane jaina sAdhu abhayatilakasUri ko unake gaMdagI se rahane ke kAraNa 'maladhAri' kI upAdhi pradAna kI thii| 36 saMbhavataH kuMbhAriyA kA vartamAna zAMtinAtha mandira isI samaya banA / siddharAja jayasiMha (laga0 1093 - 1143 I.) ke zAsanakAla meM jainadharma ko bahuta protsAhana milaa| apane pUrvajoM kI taraha vaha bhI zaiva thA parantu jainadharma evaM ke prati usake mana meM kAphI sammAna thA / abhayadevasUri, kalikAlasarvajJa hemahemacandra maladhAri, vIrAcArya aura isI prakAra anya jainAcAryoM ke prati vaha mitravat vyavahAra karatA thA 13: zAntu, Azuka, vAgbhaTa, Ananda, pRthvIpAla, muMjAla aura udayana jaise jaina usake mantrimaNDala ke sadasya the / 4deg udayana kI sahAyatA se usane khaMgAra para vijaya prApta kI aura 'cakravartI' kI upAdhi grahaNa kI / 41 candra, jayasiMha ke zAsanakAla se zvetAmbara jainadharma gujarAta kA pramukha dharma bana gayA / prabandhoM ke anusAra usake hI darabAra meM digambaroM evaM zvetAmbaroM kA eka bahucarcita vAda-vivAda sampanna huA / isa vAda-vivAda meM zvetAmbara AcArya devacandrasUri ne digambara AcArya kumudacandra ko parAsta kiyA jisake pariNAmasvarUpa digambaroM ko gujarAta chor3anA par3A / 42 digambaroM para zvetAmbaroM ke prabhutva kA saMketa isa bAta se bhI hotA hai ki eka ora jahA~ zvetAmbara mandira evaM abhilekhoM kI bahutAyata hai vahIM dUsarI ora digambaroM ke purAtAttvika avazeSa nagaNya haiM | 3 jayasiMha ke rAjyakAla meM aneka jaina maMdiroM kA nirmANa huA / parantu inameM kevala kuMbhAriyA ke pArzvanAtha aura neminAtha mandira, giranAra kA neminAtha mandira aura sejAkapura kA jaina mandira hI Aja vidyamAna haiM / jayasiMha ne jaina mandiroM kA nirmANa karAkara tathA giranAra evaM zatruMjaya jaise jaina tIrthoM kI yAtrA kara jainadharma ko paryApta saMrakSaNa bhI pradAna kiyaa| itanA hI nahIM, caudahavIM sadI kI eka prazasti meM ullekha hai ki usane jainadharma svIkAra kara yaha Adeza jArI kiyA ki usake rAjya ke evaM anya sthAnoM ke jaina mandiroM para svarNa kalaza evaM patAkA lagAye jAyeM tathA prativarSa pavitra divasoM para pazubadha na kiye jAyeM / 4* parantu puSTa pramANa ke abhAva meM yaha niSkarSa nikAlanA ki jayasiMha bilakula parisaMvAda 4
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta meM jainadharma aura jaina kalA jaina ho gayA thA, ucita nahIM hai, kyoMki eka avasara para usane jaina mandiroM para patAkA phaharAne kI manAhI kara dI thii| kumArapAla (laga0 1143-1172 I0) ke gaddI para baiThane para jainadharma apane caramotkarSa ko prApta huaa| vaha jainadharma kA sabase prabala poSaka thA / usane gujarAta meM jainadharma ke pracAra-prasAra meM mahattvapUrNa yogadAna kiyaa| usI kI udAratA kA pariNAma thA ki gujarAta zvetAmbara jainadharma kA pramukha kendra ho gyaa| apane prArambhika jIvanakAla meM kumArapAla zaiva thA parantu kAlAntara meM vaha jaina ho gyaa| AcArya hemacandra ke upadeza se vaha itanA prabhAvita huA ki usane 'paramArhata' viruda dhAraNa kiyA / 47 jainadharma meM usakI AsthA apanI parAkASThA para usa samaya pahu~cI pratIta hotI hai jaba usane jainadharma ke kucha mUlabhUta siddhAntoM ke paripAlana karane kI khuleyAma udghoSaNA kii| hemacandrakRta dvayAzrayakAvya meM ullekha hai ki usane 'amAri' kI ghoSaNA kii|48 'amAri' sambandhI sAhityika ullekha kA samarthana kumArapAla ke sAmantoM ke abhilekhoM se bhI hotA hai / san 1152 ke kirADu zilAlekha ke anusAra mahArAja AlhaNadeva ne yaha Adeza jArI kiyA ki zivarAtri tathA pratyeka pakSa ke aSTamI, ekAdazI aura caturdazI ke dina pazubadha na kiyA jAya / 49 kumArapAla ke zAsanakAla ke eka anya abhilekha ke anusAra pUrNapAkSadeva ne yaha Adeza jArI kiyA ki amAvasyA tathA anya zubha dinoM para pazubadha na kiyA jAya / yadyapi kumArapAla ke apane abhilekhoM meM 'amAri' kI kahIM bhI carcA nahIM hai tathApi yaha AMzika udghoSaNA nahIM thI kyoMki hemacandra ne spaSTa ullekha kiyA hai ki hindU devIdevatAoM ko bhI pazubali na kI jAya / 1 uttarakAlIna prabandhoM se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai kyoMki unameM ullekha hai ki durgApUjA ke avasara para pazubali na kI jAya / 52 AkheTa para bhI niSedha lAgU kiyA gayA thA / 53 itanA hI nahIM, kumArapAla ne putrahIna vyaktiyoM kI sampatti ke adhigrahaNa kI manAhI kara dI thI tathA surApAna, juA khelane aura kapota evaM kukkuTa kI lar3AI meM bAjI lagAne para pAbandI lagA dI thii| uparyukta ghoSaNAoM ke atirikta kumArapAla ne sthAna-sthAna para jaina mandiroM kA nirmANa karAkara bhI jainadharma ko poSaNa pradAna kiyaa| hemacandra ne apane dvayAzrayakAvya meM kumArapAla dvArA nirmita kevala do hI jaina mandiroM kA ullekha kiyA hai; inameM eka aNahilapATaka meM aura dUsarA devapaTTana meM avasthita thA, donoM hI mandira pArzvanAtha ke the / parantu hemacandra ne apane triSaSTizalAkApuruSacarita meM ullekha parisaMvAda-4
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaina vidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana kiyA hai ki prAyaH sabhI gA~voM meM jaina mandira the / 7 prabhAvakacarita meM aNahilapATaka sthita kumAravihAra ke ullekha ke atirikta yaha bhI varNana hai ki kumArapAla ne apane 32 dA~toM ke pratizodharUpa 32 vihAroM kA nirmANa karavAyA, aNahilapATaka ke tribhuvanavihAra meM neminAtha kI pratimA sthApita karavAI, zatruMjaya para eka jaina mandira kA nirmANa karavAyA tathA prAyaH sabhI mahattvapUrNa sthAnoM para jaina mandira banavAye | merutuMga ne to use 1440 jaina mandiroM kA nirmANakarttA kahA hai | kumArapAla ne zatruMjaya aura giranAra jaise pavitra jaina tIrthasthAnoM kI yAtrA bhI kI thI / " kumArapAla dvArA nirmita tAraMgA kA ajitanAtha mandira Aja bhI vidyamAna hai / isa mandira kI vizAlatA evaM surucipUrNa kalAzailI se bhI jainadharma kI sudRr3ha sthiti kA saMketa milatA hai / giranAra ke neminAtha mandira kI devakulikAe~, sarotrA kA bAvanadhvaja jinAlaya aura bhadrezvara kA jaina mandira bhI isI samaya nirmita hue haiM / kumArapAla ke bAda usakA putra ajayapAla gujarAta kA zAsaka huA jo eka kaTTara zaiva thA / usane na kevala jainoM ko yAtanAe~ dIM apitu unake mandira bhI tor3avA DAle / 61 ajayapAla kI ina vinAzakArI pravRttiyoM ke bAvajUda jaina dharma phUlatA - phalatA rahA tathA use vastupAla, tejapAla, jagaDU Adi vaNika mantriyoM dvArA paryApta poSaNa milA / vaNik mantriyoM meM vastupAla - tejapAla ke nAma vizeSa ullekhanIya haiM / jaina paramparA ke anusAra inhoMne aneka jaina mandira banavAe / abhilekhIya pramANa se bhI isakA samarthana hotA hai / eka abhilekha meM ullekha hai ki 1219 I. taka vastupAla-tejapAla ne zatruMjaya aura arbudAcala jaise pavitra tIrtha sthAnoM para tathA aNahilapura, bhRgupura, staMbhanakapura, staMbhatIrtha, darbhAvatI, devalakka Adi mahattvapUrNa nagaroM meM eka karor3a maMdira banavAye tathA bahuta se purAne mandiroM ke jIrNoddhAra karavAe / 63 yadyapi yaha varNana atizayoktipUrNa lagatA hai parantu isameM kiMcit sandeha nahIM hai ki unhoMne aneka mandira bnvaae| vastupAla - tejapAla dvArA nirmita jaina mandira Aja bhI giranAra aura AbU meM darzanIya haiM / ina sundara jaina mandiroM ke nirmANa evaM unake Aja taka surakSita rahane ke kAraNa vastupAla - tejapAla ke nAma gujarAta meM Aja bhI bahuta Adara ke sAtha lie jAte haiM / vastupAla kI jaina-dharma ke prati gaharI AsthA isa ACT se bhI prakaTa hotI hai ki usane zatruMjaya aura giranAra kI tIrthayAtrA kI tathA aNahilapura, stambhatIrtha aura bhRgukaccha meM jaina bhaNDAroM kI sthApanA kI / 65 4 jaba san 1242 I. meM caulukya zAsana kA anta huA to zAsana kI bAgaDora vAgheloM ne sambhAlI / vAgheloM ke rAjakAla meM jagaDUzAha ne jaina mandiroM kA nirmANa parisaMvAda - 4
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta meM jainadharma aura jaina kalA 69 yAtrA kara vastupAla - tejapAla kI dhArmika pravRttiyoM parantu unakI sabase bar3I dena usakI dAnazIlatA thI jo usane 1256-58 I. ke daurAna gujarAta meM par3e bhayaMkara akAla ke samaya mAnava karA kara tathA jaina tIrthoM kI kA silasilA jArI rkhaa| kalyANa hetu kiyA thA / 67 usake isa kArya se, milI thI, jaina dharma kI sthiti kAphI majabUta jaina vaNik ne bhI jaina mandiroM kA nirmANa ke jaina mandira isI kAla meM nirmita hue haiM / jisameM use eka jaina sAdhu se preraNA huI hogI / pethaDa nAmaka eka anya karAyA thA / miyANI evaM kaMthakoTa isa prakAra 13vIM sadI taka gujarAta zvetAmbara jaina dharma kA mahattvapUrNa kendra bana gayA / isa kAla ke sabhI jaina mandira zvetAmbara paramparA ke haiM aura unameM kisI-na-kisI tIrthaMkara kI pratimA sthApita kI gaI hai / solaMkI rAjAoM ke paryApta saMrakSaNa pradAna karane se tathA vahA~ kI janatA dvArA samucita poSaNa milane se zvetAmbara jaina dharma Aja bhI gujarAta meM eka pramukha dharma ke rUpa meM vidyamAna hai / sandarbha : 1. hemacandra, triSaSTizalAkApuruSacarita, bhAga 1, aMgrejI anuvAda - jAnsana, eca. ema., 1931, pR. 356 / 2. vahIM, bhAga 5, bar3audA, 1962, pR. 262 265 evaM 313; uttarAdhyayanasUtra, aMgrejI anu. - harmana jakobI, saikreDa buksa Apha dI IsTa, bhAga 45, AksaphorDa, 1895, pR. 115 / 3. jaina, kA. pra. 'zrI nirvANakSetra giranAra', jaina eMTIkvairI, bhAga 5, saMkhyA 3, pR. 184 / 4. sTIveMzana, esa., harTa Apha jainijma, laMdana, 1915, pU. 74 / 5. jaina, kA. pra., uparyukta, pR. 190; jaina, kai. candra, jainijma ina rAjasthAna, zolApura, 1963, pR. 8 / bar3audA, 6. bAUna, DablyU. ena., dI sTorI Apha kAlaka, vAziMgaTana, 1933, pR. 66 // ', 7. sTIveMzana, uparyukta, pR. 77-78; zAha, sI. je. uttara hindustAnamAM jaina dharma, bambaI, 1937, pR. 172 / 8. sarakAra, DI. sI., selekTa iMskripzaMsa, bhAga 1, kalakattA, 1942, pR. 177 / 9. barjesa, je., eMTIkviITIja Apha kAThiyAvADa eNDa kaccha, vArANasI, 1964, pleTa 17, citra 3 | 10. smitha, vI. e., jaina stA eMDa adara eMTikviTIja Apha mathurA, vArANasI, 1969, pleTa 7, 9 aura 11 / parisaMvAda -4
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 jaina vidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana 11. kalyANavijaya, vIra nirvANa saMvat aura jaina kAla gaNanA, jAlora vI. saM. 1987, pR. 110; kApar3iyA, eca. Ara., hisTrI Apha kainonikala liTarecara Apha dI jainas, sUrata, 1941, pR. 61-62 / / 12. jakobI, harmana, jaina sUtrasa, khaNDa 1, saiDa buksa Apha dI IsTa, bhAga 22, AksaphorDa, 1884, iMTroDakzana pR. 37; desAI, mo. da., jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, bambaI, . 1933, pR. 142 / 13. zAha, yU. pI., akoTA brAnjesa, bambaI, 1959, pR. 26-28 / 14. jinabhadra, vizeSAvazyaka bhASya, bhAga 1, saMpA.-dalasukha mAlavaNiyA, ahamadAbAda, 1966, prastAvanA pR. 3; mehatA, mo. lAla, jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 3, vArANasI, 1967, pR. 130 / 15. virajI ke. je., ezieNTa hisTrI Apha saurASTra, bambaI, 1952, pR. 181 / 16. kalyANavijaya (saMpA.) tapAgaccha paTTAvalI, bhAga 1, bhAvanagara, 1940, pR. 89 / 17. prabandhacintAmaNi, hindI anu. hajArIprasAda dvivedI, ahamadAbAda, 1940 pR. 133-34 / 18. virajI, ke. je., uparyukta, pR. 183 / 19. majamUdAra, ema. Ara. (saMpA.), hisTorikala eNDa kalcarala kronolAjI Apha gujarAta, bhAga 1, bar3audA, 1960, pR. 212-13 / 20. sAMkaliyA, eca. DI., dI ArkolAjI Apha gujarAta, bambaI, 1941- pR. 16, 234 / 21. deva, esa. bI., hisTrI Apha jaina monAsijma, pUnA, 1956, pR. 110 / 22. zAha, yU. pI., akoTA brAnjesa, pR. 29-40 / 23. alTekara, e. esa., dI rASTrakUTas eNDa deyara TAimsa, pUnA, 1934, pR. 310 / 24. vahI, pR. 311-12 / 25. alTekara, e. esa., 'sUrata pleTas Apha karkarAja suvarNavarSa', epigrAphI iNDikA, bhAga 21, pR. 134 evaM 144 / 26. jaikobI, inasAiklopIDiyA Apha rilIjana eNDa ithiksa, bhAga 7, eDinabarga, 1914, pR. 475 / 27. zAha, akoTA brAnjesa, pR. 48-55 / 28. prabhAcandra, prabhAvakavarita, gujarAtI anuvAda, pR. 165-67 / 29. jinasena, harivaMzapurANa, saMpA.-pannAlAla, vArANasI, 1962, 66.52-53 / 30. prabhAvakacarita, pR. 258 / 31. prabandhacintAmaNi, pR. 16-17 / 32. prabhAvakacarita, pu. 257-58 / parasaMvAda-4
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta meM jainadharma aura jaina kalA 33. majumadAra, e. ke., caulukyas Apha gujarAta, bambaI, 1956, pR. 310 / 34. prabandhacintAmaNi, pR. 22 / / 35. yAzraya kAvya, saMpA. kathavaTe, e. vI., bambaI, 1921, 7.64 / 36. vhii| 37. jinavijaya (saMpA.), kharataragaccha paTTAvalI saMgraha, kalakattA, 1932, pR. 3 / 38. majumadAra, uparyukta, pR. 311 / 39. se., sI. bI., jainijma ina gujarAta, bambaI, 1953, pR. 30 / 40. desAI, mo. da., jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR. 227 / 41. jinavijaya, gujarAta kA jaina dharma, vArANasI, 1949, pR. 25 / 42. prabhAvaka carita, pR. 275-84; prabandha cintAmaNi, pR. 78-82 / 43. sAMkaliyA, dI ArkolAjI Apha gujarAta, pR. 228 / 44. vyAzraya kAvya, 15.16; 15.63, 88 / 45. prabhAvakacarita, pR. 307; prabandhacintAmaNi, pR. 77-78 / 46. bUlara, jArja, lAipha Apha hemacandrAcArya, kalakattA, 1936, pR. 23 / draSTavya-pArikha, _ Ara. sI., kAvyAnuzAsana, khaNDa 2, bambaI, 1938, prastAvanA pR. 187 / 47. prabandhacintAmaNi, pR. 72 / 48. vahI, pR. 104 / 49. vyAzraya kAvya, 20.22-23 / 50. ojhA, vo. jI., prAkRta eNDa saMskRta iMrikrappansa, bhAvanagara, 1895, pR. 172 / 73 / 51. vahI, pR. 205-7 / / 52. vyAzraya kAvya, 20.27 / 53. rAjazekhara, prabandhakoza, saMpA.-jinavijaya, zAMti niketana, 1935, hemasUri-prabandha, 58; jayasiMha sUri, kumArapAla bhUpAla carita, saMpA.-kSAntivijayagaNi, bambaI, 1926, 7.609-10 / 54. vyAzrayakAvya, 20.27-37 / 55. vahI, 20.89 / 56. triSaSTizalAkApuruSa carita, bhAga 6 , aMgrejI anu.-jAnsana, he. ema., saMpA.-sAMDesarA bI. je. bar3audA, 1962, pR. 310 / 57. vyAzraya kAvya, 20.98-99 / 58. triSaSTizalAkApuruSa carita, bhAga 6, pR. 311 / 59. prabhAvaka carita, pR. 321-28 / 60. prabandhacintAmaNi, pR. 104 / parisaMvAda-4
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jaina vidyA evaM prAkRta : antarazAstrIya adhyayana 61. somaprabha, kumArapAla pratibodha, saMpA.-jinavijaya, bambaI, 1956, 2.20-24 / 62. prabandhacintAmaNi, pR. 117-19 / 63. jinaprabhasUri, vividhatIrthakalpa, saMpA.-jinavijaya, zAMtiniketana, 1934, pR. 79; jinaharSagaNi, vastupAla carita, saMpA.-kIrtimuni, ahamadAbAda, 1941, 1.44-48; arisiMha, sukRtasaMkIrtana, saMpA.-puNyavijaya, bambaI, 1961, prastAvanA, vR. 87-88 / 64. sukRtakIrtikallolinyAdi vastupAlaprazasti saMgraha, saMpA.-puNyavijaya, baMbaI, 1961, pR. 44 / 65. kathavaTe e. vI., kIrtikaumudI, prastAvanA, pR. 52 / 66. sAMDesarA, bI. je., liTarerI sarkala Apha mahAmAtya vastupAla, bambaI, 1953, pR. 38 / 67. sarvAnandasUri, jagaDUcarita, saMpA.-khakhkhara, ema. DI. bambaI, 1896, 6.10-63 / 68. vahI, 6.68-137 / 69. desAI, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR. 404-405 / sAndhya mahAvidyAlaya, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vaaraannsii| parisaMvAda-4