Book Title: Granth Shiromani Shree Bhuvalaya
Author(s): Balkrishna Akinchan
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210466/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ziromaNi 'zrI bhUvalaya' -bhAratIya medhA, jJAna-vijJAna-sAhitya-sAmarthya kA adbhuta udAharaNa samIkSaka : DaoN0 bAlakRSNa akiMcana sArvabhauma adhyAtma-cetanA ke dhanI, dharmaprANa, pUjyapAda AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja lupta prAyaH graMtharAzi-gaMgA ke abhinava bhAgIratha haiM / yoM to anekAneka jaina tIrthoM ke uddhAraka, skUla-kAlijoM, auSadhAlayoM, pustakAlayAdikoM ke saMsthApaka, jIrNoddhAraka AcAryazrI ko graMtha gaMgA taka sImita karanA eka bhArI bhUla hogI, kintu sAhitya ke isa akicana vidyArthI kI dRSTi meM usI kA mUlya sarvAdhika hai| kAraNa, unakI sAhitya-sarjanA evaM anuvAdana kSamatA ke kAraNa hI Aja kA hindI saMsAra tamila, gujarAtI, kannar3a, baMgalA Adi ke aneka sadgraMthoM ke AsvAdana evaM adhyayana kA saubhAgya prApta kara pAyA hai| unakI anuvAda-sAdhanA ke pariNAmasvarUpa hI hindI kA bhakti sAhitya anyAnya aneka bhAratIya bhASAbhASiyoM ko bhakti-bhAgIrathI meM rasAvagAhana kA punIta avasara sulabha karA rahA hai| itanA saba kucha hote hue bhI yadi ve kucha na karate aura ekamAtra zrI bhUvalaya graMtharAja ke hindI anuvAda meM hI tatpara hue hote, to bhI unakI sAhitya-sAdhanA, usI prakAra mahimAmaMDita mAnI jAtI jitanI ki Aja mAnI jA rahI hai| isakA kAraNa hai zrI bhUvalaya graMtha kI mahattA, upayogitA, gaMbhIratA, saMzliSTatA evaM vividhtaa| zrI bhUvalaya graMtha bhAratIya medhA, vizeSatayA jaina manISiyoM ke jJAna-vijJAna-sAhitya-sAmarthya kA eka adbhuta udAharaNa hai| vizAla bhArata ke prathama mahAmahima rASTrapati ajAtazatru DaoN0 rAjendra prasAda ne ise saMsAra kA AThavAM Azcarya ghoSita kiyA thA / jJAna-vijJAna kI itanI zAkhAoM tathA saMskRta, prAkRta, kannar3a Adi anekAneka bhASAoM kA eka sAtha paricaya karAne vAlA yaha graMtha sacamuca hI AThavAM Azcarya hai| bhASA ko aMkoM meM likhakara racayitA ne isa bAta kA akATya pramANa prastuta kara diyA hai ki Aja se eka hajAra varSa se bhI pahale vartamAna yuga kI kampyUTara bhASA ke samAna hI bhASA ko aMkoM meM likhane kI koI samRddha paramparA vidyamAna thii| hama yaha bahuta bar3I aura sarvathA naI bAta kaha rahe haiN| isa kSetra meM navIna zodhoM kA zrIgaNeza honA caahie| siri bhUvalaya yA zrI bhUvalaya nAmaka yaha graMtha svanAmadhanya mahApaMDita zrIyut kumudendu AcArya kI kRti hai| isa nAma ke aneka pUrvavartI aura paravartI AcArya prakAza meM A cuke haiM, kintu antaH evaM bAhya sAkSya ke katipaya nizcita pramANoM ke AdhAra para yaha nirNaya ho gayA hai ki zrI bhUvalaya ke racayitA, digambara jainAcArya kumudendu kA samaya AThavIM zatAbdI se bAda kA nahIM hai| isakA sabase bar3A pramANa amoghavarSa kA aneka bAra nAmollekha hai jisane 814 se 877 I0 taka rAjya kiyA thaa| ata: spaSTa hai ki zrI bhUvalaya eka hajAra varSa se bhI purAnA graMtha hai| yaha samaya lagabhaga vahI hai jaba hindI kA udaya huA thaa| hindI yA hinduvI zabda utanA purAnA nahIM hai| devanAgarI kA prayoga bahuta pahale se mila rahA hai| yaha eka sukhada Azcarya kI bAta hai ki kumudendu AcArya ne bhI bhASA parigaNana meM apane kAla kI jina 718 bhASAoM kA ullekha kiyA hai unameM devanAgarI bhI eka hai| 718 bhASAoM kI pUrI nAmAvalI, kumudendu jI ne ginAI hai| inameM se aneka nAmoM se hama paricita haiM, aneka se aparicita / kucha vicitra nAma nimnalikhita haiM cANikya, pAzI, amitrika, pavana, uparikA, varATikA, vajIda kharasAyikA, prabhUtakA, uccatArikA, vedanatikA, gandharva, mAhezvarI, dAmA, bolaghI aadi| bhASAoM ke kucha nAma kSetrAdi se sambaddha haiN| jaise-sArasvata, lATa, gaur3a, mAgadha, bihAra, utkala, kAnyakubja, vaismarNa, yakSa, rAkSasa tathA haMsa / ina sAta sau aTThAraha bhASAoM meM se aneka Aja bhI jAnI tathA likhI par3hI jAtI haiM / jaise--saMskRta, prAkRta, dravir3a, brAhmI, turkI, devanAgarI, AMdhI, mahArASTra, malayAlama, kaliMga, kAzmIra, zaurasenI, bAlI, saurASTrI, kharoSTrI, tibbati, vaidarbhI, apabhraMza, paizAcika, ardhamAgadhI ityaadi| ataH bhASAvijJAna ke lie yaha graMtha eka naI cunautI hai| bhASAvijJAna ke sAtha hI yaha vyAkaraNa kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa hogaa| kumudendu AcArya ne isakI vyAkaraNabhitA svayaM bhI svIkAra kI hai / saubhAgya se unakI aMkamayI sarasvatI kA anuvAda bhI munizrI ke zrama se bar3A saTIka huA hai| hAM, anuvAda meM kucha aTapaTe zabda prayoga meM avazya Aye haiN| ve saMskRta Adi kI paramparA se sRjana-saMkalpa 43 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to ThIka haiM para pariniSThita hindI meM usa rUpa meM prayukta nahIM hote yathA Una (zarIra se kiMcit Una hai / pR0 69), phijiksa ke lie aNu vijJAna ( pR0 142), chanda ke lie 'dohoM' zabda kA prayoga ( pR0 142 ) aura vaha bhI bhagavadgItA ke prasaMga meM, bher3oM ke lie bher3iye zabda kA prayoga ( pR0 156), baiThate ke lie mArga meM 'tiSThate haiM' ( pR0 188) isI prakAra lAMchana zabda kA prayoga cihna ke artha meM hindI vyAkaraNa kI dRSTi seliMga aura vacanAdi ke kucha prayoga bhI cintya hai| itanA hone para bhI AcArya jI kA hindI anuvAda kamAla kA hai aura kamAla kA hai unakA pAMDitya / ho bhI kyoM na ! ve svayaM kumudendu kI paramparA ke AcArya haiN| 1 graMtha meM jina 718 bhASAoM kA nAmollekha kiyA gayA hai una sabhI bhASAoM ko AcArya ne kaise nivaddha kiyA yaha kahanA kaThina hai / AcArya kumudendu kA vibhinna bhASAoM meM unakA pANDitya tathA kAvya-racanA kauzala niHsandeha kamAla kA thaa| isa graMtha meM chaH hajAra sUtroM tathA chaH lAkha zlokoM ke racane kA ullekha hai / "yaha graMtha mUlataH kannar3I bhASA meM chapA hai| mudrita graMtha ke padyoM meM kAvya zreNibaddha hai| pratyeka adhyAya meM Ane vAle kannar3a bhASA ke Adi akSaroM ko Upara se lekara nIce par3hate jAyaM to prAkRta kAvya nikalatA hai aura madhya meM sattAisaveM akSara ko, Upara se nIce par3hane para saMskRta kAvya nikalatA hai| isa taraha padyabaddha racanA kA alaga-alaga rIti se adhyayana kiyA jAya, to aneka baMdhoM meM aneka bhASAeM nikalatI haiM- aisA kumudendu AcArya kahate haiN| udAharaNa ke lie graMtha ke prathama khaMDa - maMgala prAbhRta -- ke prathama adhyAya 'a' ko liyA jA sakatA hai| isake prathama akSaroM ke milAne se jo prAkRta chaMda banatA hai, vaha nimnalikhita haiaTTa vikamma vimalA NiTiTaya kajjA paNaTTasaMsArA sArA siddha siddhi disatu / aura bIca ke akSaroM se banA suprasiddha zloka hai kitanI vicitra hogI kumudendu AcArya kI bhASA pratibhA aura kitanA vidagdhatApUrNa hogA unake kavi kA kAvya-kauzala ! saMskRta zloka kumudendu jI kI jainAcAryocita oum ke prati niSThA kA purohita yA saMskAra karAne vAlA brAhmaNa bhI isI mantra se oum kA pUjana karAtA hai| AcArya ne graMtha meM bar3e vistRta rUpa se ouma kI mahimA prakAzita kI hai| pramANa bhI hai| vaise to Aja kA sAmAnya karmakANDI kintu vaha ouma ke marma ko zAyada hI samajha pAtA hai| oMkAra bindu saMyuktaM nityaM dhyAyanti yoginaH / kAmadaM mokSadaM caiva oMkArAya namo namaH / / dUsarA adhyAya jJAna kI zAstrIya vivecanA se Arambha hotA hai| jJAna / samyak jJAna - mati, zruti, avadhi, manaH parya aura kevala nAma se pAMca prakAra kA batAyA gayA hai| jJAna se lokottara siddhiyAM saMbhava batAI gaI haiM, AkAza meM ur3anA siddha kiyA gayA hai aura yaha ghoSaNA kI gaI hai ki bhUvalaya ke 'prANavAyu parva' meM jaMgalI kaTahala ke phUloM se isake nirmANa kI vidhi spaSTa kI gaI hai| vahIM vimAna ityAdi taiyAra karane kI vidhi bhI kahI batAte haiM / anya jJAnoM meM kAmakalA, puSpAyurveda tathA gItA jJAna pramukha haiN| yahIM nemi gItA, bhagavadgItA, mahAvIra gItA tathA kumudendu gItA kA ullekha hai| yahIM para do aMkoM se aMgrejI arabI-phArasI ityAdi zabda banAne kI vidyA tathA tIna aMkoM se tIna akSaroM vAle sabhI bhASAoM ke zabda banAne kI vidyA aMkita hai aura yaha mAnyatA sthApita kI gaI hai ki aMka hI akSara haiM aura akSara hI aMka haiN| tIsarA adhyAya adhyAtma yoga kI carcA se Arambha hotA hai / kahA gayA hai ki Arya logoM ko yoga kA maMgalamaya samvAda pradAna karane vAlA yaha bhUvalaya graMtha akSara vidyA meM nirmita na hokara kevala gaNita vidyA meM nirmita mahA siddhAnta hai| yahAM yoga kI calI AtI paramparA kI vyAkhyA karake usakI mahimA sthApita kI gaI hai aura batAyA gayA hai ki kaSAya ko nAza karane vAlA zuddha caritra yoga hI hai / caritra yoga ke katipaya karma bhI varNita haiN| arahanta parameSThI ke cAra aghAtiyA karma bar3I sundara dRSTAnta zailI meM varNita haiM aura darzana, jJAna aura caritra ko AtmA ke tIna aMga mAnA gayA hai| phira yoga aura yogI kI vistRta vyAkhyAtmaka carcA hai jo nissandeha par3hane lAyaka hai / 135veM chanda meM spaSTa kahA gayA hai ki yaha bhUvalaya yogiyoM kA guNagAna karane vAlA grantha haiM / 44 use do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai- samyak jJAna tathA mithyA prakAra kA tathA mithyA jJAna kuzruta, kumati, kuavadhi nAma se tIna yathA- 'pAda auSadhi kA vidhAna / ise lepa karake vyakti kA cauthe adhyAya meM bhUvalaya ko azarIra avasthA arthAt mukti avasthA prApta karAne vAlA kAvya kahA gayA hai / yaha kAvya taba kA hai jaba zrI vRSabhadeva ne yazasvI devI ke sAtha vivAha kiyA thaa| zubha vicAra tathA zubha zabda kI dRSTi se bhI zabda para vicAra vyakta hai, isIlie graMtha ke pahale 'siri' zabda aMkita hai-Adau sakAra prayogaH sukhadaH / yahIM sUkSma tatva kA vizleSaNa hai, jo bar3A sAragarbhita hai / adhyAya kI samApti se pUrva puSpa Ayurveda tathA pAre kI siddhi kA varNana hai| udAharaNa ke lie nimna kathana ullekhanIya hai-pArA agni kA saMyoga pAkara bar3ha jAtA hai parantu isa kriyA se ur3a nahIM pAtA / sarvAtma rUpa se zuddha hue pAre ko hAtha meM lekara agni meM bhI praveza kiyA jA sakatA hai| yadi AkAza sphaTika maNi para siddha rasamaNi sahita puruSa baiTha jAe to sUrya ke sAtha-sAtha AkAza meM aura pRthvI ke andara gamana kara sakatA hai arthAt AkAza meM Upara ur3a sakatA hai aura nIce pRthvI ke andara ghusakara bhramaNa kara sakatA hai / girikarNikA nAma eka puSpa hai / isa puSpa ke rasa se AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArA siddha kiyA jAtA hai, jo Upara batAye hue AkAza gamana aura pAtAla gamana donoM meM ThIka kAma karatA hai| isI prakAra bhinna-bhinna puSpoM ke rasa se pArA siddha kiyA jA sakatA hai| usase bhinna-bhinna cAmatkArika kArya kie jA sakate haiM / isa prakAra kAryakrama ko batalAne vAlA yaha bhUvalaya graMtha hai|' (164-172) pAMcaveM adhyAya ke Arambha meM gaNita ke navamAMka kI mahimA varNita hai| aMkoM se aneka bhASAeM bana jAtI haiM / una saba bhASAoM ko eka rAzi meM banAkara gaNita ke baMdha meM bAMdhate hue jinendra deva kI divya vANI sAta sau bhASAoM dvArA isa dharmAmRta kumbha meM sthApita huI hai / itanI sUkSmatA gaNita ke kAraNa prApta huI hai / isIlie agale adhyAya arthAt chaThe adhyAya meM gaNita zAstra ko jIva ke lie mokSa dene bAlA batAyA hai| unhoMne isa prasaMga meM Rgveda kA bhI ullekha kiyA hai / unake anyatra kathana se saMketa milatA hai ki koI aMkamaya Rgveda bhI vidyamAna thA / yaha bar3I bhArI khoja kA viSaya hogA / 82 veM chanda meM ve kahate haiM "eka se lekara nau taka aMkoM dvArA dvAdazAMga kI utpatti hotI hai usa nau aMka meM eka aura milAne se usa dasa aMka Rgveda kI utpatti hotI hai| isI ko pUrvAnupUrvI tathA pazvAtAnurthI kahate haiN| dazAMga rUpa vRkSa kI zAkhA rUpa Rgveda hai / isalie isa veda kA pracalita nAma Rk zAkhA hai / " yaha ullekhanIya hai ki jainAcArya prAyaH vedoM kA ullekha nahIM karate kintu yahA~ vedoM kI mahimA gAI hai| hAM, usake mAnava deva aura danja nAma se prakAroM kA ullekha karake usake danuja (hiMsA rUpa ) se sAvadhAna kiyA gayA hai aura AzIrvAda diyA gayA hai ki ina vedoM dvArA pazuoM kI rakSA, go brAhmaNa rakSA tathA jaina dharma kI samAnatA siddha ho / bhUvalaya kA yaha aMza jaina dharma meM krAntikArI prasaMga hai / se sAtavAM adhyAya jinezvara bhagavAn kI mahimA se ApUrita hai| saba tIrthaMkaroM ko kusumabANa kAmadeva kA nAza karane vAlA kahA hai kusumoM kA kaI prakAra se ullekha huA hai / eka sau pacAsaveM chanda meM azoka vRkSa ke phUloM kA varNana hai / yadi ise siddha karanA ho to vRkSoM ke kSudra puSpa na lekara vizAla praphulla puSpa lene cAhie aura usI ko phira yadi rasamaNi banAnA ho to inhIM vRkSoM ke kSudra (maMjarI rUpa) phUla lenA caahie| nyagrodha nAma ke azoka vRkSa ke phUla ko viSapAna kI bAdhA dUra karane vAlA batAyA gayA hai| pAre ko ghana rUpa banAnA ho to ina puSpoM ko kAma meM lenA caahie| yahAM pAre kI rasasiddhi ke lie gaNitIya paddhati tathA usase prApta pAralaukika siddhi kA AkhyAna bhI hai / AThaveM adhyAya meM siMhAsana nAma ke pratihArya rUpa aMkoM kA varNana hai aura nandI giri parvata kI aneka prakAra se mahimA gAyI gaI hai tathA siMha ke samavazaraNa evaM gajendra niSkrINatapa Adi kA varNana hai / ta adhyAya kA Arambha bhagavAn jinendra deva kI zArIrika divyatAoM se hotA hai| yaha bar3A vicitra evaM alaukika hai| jaise bhojana na karate hue bhI unakA jIvita rahanA, eka mukha hote hue bhI cAra mukha dIkhanA, AMkhoM kI palakeM na laganA, oSTa dAMta tAlu ke binA bhagavAn kI divya dhvani nikalanA, samavazaraNa meM vATikA ke sabhI jIvoM ko abhaya pradAna krnaa| phira samavazaraNa (eka sAtha sabhI prakAra ke jIvoM ko upadeza) kI vidyA kA ullekha hai| bhUvalaya kI vidyAoM, bhASAoM, usake kAvya canabandhoM tathA jaina dharma kI mahasAoM kA gAyana hai| isa adhyAya kI bhaugolika evaM aitihAsika dRSTi vizeSa mahattvapUrNa hai| do sau tIsaveM chanda meM batAyA hai ki yaha bhArata lavaNa deza se ghirA huA hai| aura isI bhArata deza ke antargata eka varddhamAna nAmaka mahAnagara thaa| usake antargata eka hajAra nagara the| usa deza ko saurASTra kahate the aura saurASTra deza ko karnATaka (karnATaka) deza kahate the| usa deza meM mAgadha deza ke samAna kaI jagaha uSNa jala kA jharanA nikalatA thaa| usake samIpa kahIM kahIM para ramakUpa (pArI kuAM ) bhI nikalate the / saurASTra deza kA pahale kA nAma nikaliMga thA / bhArata kA tritali nAma isalie par3A kyoMki bhArata ke tIna ora samudra hai| yaha bhUmi sakanar3a deza thI / ' (230-234) dasaveM adhyAya meM aneka vicitratAoM kA varNana hai / jaise, 'saMsAra meM kAle lohe ko vijJAna vidyA se sonA banA sakate haiM para isa bhUvalaya (jJAna) se usa svarNa ko dhavala varNa banA sakate haiN|' isa adhyAya ke prathamAkSaroM se banane vAlA prAkRta artha bhI uddharaNIya hai J RSijanoM meM sugrIva, hanumAna, gavaya, gavAkSa, nIla mahAnIla ityAdi ninniyAnaveM koTi jainoM ne tuMgIgiri parvata para nirvANa pada ko prApta kara liyaa| una sabako hama namaskAra kareM / ' gyArahavAM adhyAya rUpI dravyAgama, arUpI dravyAgama evaM bhUvalaya kI gaNitIya mahimA ke AkhyAna se Arambha hotA hai| Age calakara oum, aMjana, aMkAkSara, dAna, moha rAga, jIva, zivapada tathA siddhaloka se sambaddha jJAna diyA gayA hai| bArahaveM adhyAya kA nAma 'R' adhyAya hai / isa adhyAya meM muniyoM ke saMyama kA varNana hai| pahale chanda meM hI bAraha tapa ginAte hue digambara mahAmuniyoM kI saMkhyA tIna kama nau karor3a batAyI gaI hai / senagaNa kI guru paramparA kA bhI varNana hai| lakSmaNa dvArA apane bhAI zrI rAma ke darzanArtha eka pahAr3a para bhagavAn bAhubalI AkAra ke samAna rekhAeM khIMcanA, syAdvAdamudrA se apane mana ko bAMdhanA, reNukAdevI ke Upara unake hI putra parazurAma dvArA pharase ke AghAta kI kathA hai / Age aise AghAta zastra kA varNana hai jo sampUrNa AyudhoM ko jIta letA hai| yaha Ayudha pArA milAkara kie hue bhasma ko zastra ke Upara lepa lagAne se taiyAra hotA hai| Age jAkara zokarahita karane vAle nAgavRkSa, zirISa, kuTakI, belapatra, sumbura, tendu, azvattha, nandI, tilaka, Ama, kakelI Adi vRkSoM kI miTTI ko rogopacAra meM prayukta karane kA vidhAna hai| meSa zrRMga vRkSa ke garbha se prApta miTTI dvArA AkAzagamana kI siddhi tathA dAru vRkSa kI jar3a se sonA banane kA ullekha hai aura isa vidyA ko tathA ratna, svarNa, cAMdI, pArA, lauha evaM pASANa Adi sUjana-saMkalpa 45 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko 'kSaNamAtra' meM bhasma karane kI vidyAoM ko pArzvanAtha tIrthaMkara ke gaNita se samajhane kA Adeza hai| Age AkAzagamana siddhi kA ullekha hai| isake lie una 24 vRkSoM kI jinakI chAyA ko tIrthaMkaroM ne apane tapa se pavitra kiyA thA, nAmAvalI ginA kara sabako azoka saMjJA dI gaI hai aura batAyA gayA hai 'ina vRkSoM ke puSpa jaba khila jAte haiM taba unameM se nikalane vAlI sugaMdha kI vAyu kA zarIra se sparza hote hI zarIra ke sabhI bAhya roga naSTa hote haiM / sugaMdha ke sUMghane se mana ke rogoM kA nAza hotA hai| aisA hone se ina phUloM ko pIsa kara nikale hue pAre ke rasa se banAye huA rasa maNi ke upabhoga se AkAza gamana arthAt khecara nAma Rddhi prApta hone meM kyA Azcarya hai / arthAt kucha bhI Azcarya nahIM hai|' terahaveM adhyAya meM aDhAI dvIpa vAle bhAratavarSa ke madhyapradezIya lADa deza ke parameSThI AgamAnusAra tapasyA karane vAle sAdhuoM kI siddhi kA varNana hai| una sAdhuoM ko jJAna-mada se mukta batAyA gayA hai aura unake anekAneka guNoM kA vyAkhyAna huA hai| untAlIsaveM chanda meM aise muniyoM ko maharSi saMjJA dI gaI hai aura bhakti bhAvanA se yaha kAmanA karane kA upadeza hai ki unake pada hamako bhI prApta hoN| isI udAtta bhAva kA yaha bhUvalaya dayAmaya rUpa hai| svara akSaroM meM ku caudahavAM akSara hai| isI akSara ke nAma se AcArya ne caudahaveM adhyAya ko 'ku' nAma diyA hai / isameM aneka siddha muniyoM tathA unakI aisI siddhiyoM kA ullekha hai jinake kAraNa unake thUka, lAra, pasIne tathA kAna, AMkha, danta evaM mala ke chune mAtra se zarIra ke samasta roga naSTa ho jAte haiM / ye varNana kavi kI atizaya zraddhA ke pariNAma pratIta hote haiN| unakA kahanA hai- 'aise RddhidhAraka muni jisa vana meM rahate haiM, unake prabhAva se usa vana kI vanaspatiyAM (vRkSa, bela, paudhe Adi) ke phala-phUla patte, jar3a, chAla bhI mahAn guNakArI evaM roganAzaka ho jAte haiM (115) / aise roganAzaka 18000 puSpoM se bane puSpAyurveda kA ullekha hai jisase aneka camatkArika yoga banate haiM jaise pAda rasa isa rasa ko taluvoM meM malane se yojanoM taka zIghra cale jAne kI zakti A jAtI hai| yahIM para mAMsa madirAmaya, carakAdi, hiMsA Ayurveda ko dhikkArA hai aura ahiMsAmaya Ayurveda ke nirmANakartAoM kI utpatti ke ayodhyA, kozAmbI, candapurI Adi nagaroM kI sUcI dI hai| aura cUMki ahiMsAmaya Ayurveda tIrthaMkaroM kI vANI se prakaTa huA hai ataH tIrthaMkaroM ke kuloM kI sUcI tathA unakI mAtAoM kI sUcI dI gaI hai| unhoMne batAyA hai ki 'zrI jinendra dvArA upadiSTa Ayurveda svapara kalyANArtha sabhI ko par3hanA caahie| zrI pUjyapAda AcArya ne Ayurvedika kalyANakAraka graMtha dvArA siddha rasAyana ko kAvya nibaddha kiyA, usI kA maiMne (zrI kumudendu ne) bhUvalaya ke rUpa meM aMka nibaddha karake roga mukti kA dvAra khola diyA hai|' prastuta jilda meM saMgRhIta 14 adhyAyoM ke anuvAda para dRSTi DAlane se spaSTa ho jAtA hai ki graMtha kA kathya adbhuta hai| usameM dharma, darzana, nIti, vijJAna, Ayurveda, gaNita tathA atividyA athavA parAvijJAna sambandhI jJAna saMgrahIta hai| isa jJAna ko kumudendu AcArya ne nIrasa nahIM apitu kAvyAtmaka rUpa pradAna karane kA prayatna kiyA hai| kahIM vyAkhyAtmaka zailI hai to kahIM sUtrAtmaka; kahIM AlaMkArika zailI kA Azraya liyA gayA hai to kahIM kathAtmaka zailI kA / vyAkhyAtmaka zailI kavi ko vizeSa priya hai| ananta, oum bhUvalaya, yoga, yogI, bhASA, mokSa Adi kI vistRta evaM aneka prakAra se aneka bAra vyAkhyA kI gaI hai| mokSa ko kAminI, tathA jainadharma ko viSayukta samAja ke lie gArur3a maNi kahakara alaMkArika camatkAra utpanna kiyA gayA hai (10 52) / alaMkAroM ke sAtha hI kAnar3I bhASA ke sAMgatya chanda ne kitanA mArdava utpanna kiyA hogA usakA AsvAda to kAnar3I vidvAn hI le sakate haiM parantu usakI kalpanA avazya kI jA sakatI hai| cakrabandha, haMsabandha, navamAMka bandha tathA aMka bandhAdi gaNitIya paddhati dvArA jJAna kathana vizeSa mahattva kI bAta hai| dArzanika jJAna kI dRSTi se to ise par3hakara gItA yAda ho AtI hai| yaha bhI ullekhanIya hai ki bhUvalaya meM kaI gItAoM kA ullekha hai| kumudendu AcArya ne bhUvalaya meM jo gItA saMkalita kI hai, vaha mahAbhArata se pUrva ke lupta hue 'bhArata jayAkhyAna' kAvya se uddhRta hai| usakA antima zloka nimnalikhita hai cidAnanbadhane kRSNenoktA svamukhato'rjunam / vedatrayI parAnandatatvArtha RSi maNDalam / / yaha bhI dhyAtavya hai ki kumudendu jI ne svayaM kRSNa rUpa ho, arjuna rUpI rAjA amoghavarSa ko usI gItAtmaka zailI meM upadeza diyA hai| yaha bhI aMkamayI gaNitIya bhASA meM hai| isa jilda meM to vaise bhI 14 adhyAyoM kA hI anuvAda hai jisake lie mUlataH sva. vidvAn anuvAdaka sva0 elappA zAstrI tathA vidyAvAridhi dezabhUSaNa jI mahArAja samasta jJAna premiyoM ke sAdhuvAdAha tathA praNamya haiM / unakI sarasvatI sAdhanA hamArA avazya hI kalyANa kregii| AcArya kumudendu ne bhI dvitIya adhyAya ke madhyavarNI akSaroM dvArA nikalane vAle saMskRta zloka meM yahI kAmanA kI hai ki avirala zabda samudAya svarUpA, munijana upAsyA, samasta jagat kalaMka ko dho dene vAlI tIrtha rUpI sarasvatI (jina vANI) hamAre pApoM kA kSaya kare aviralazabdaghanaugha prakSAlita sakala bhUtala mala va lNkaa| munibhirUpAsitatIrthA sarasvatI haratuno huritAna / / AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahAgaja abhinandana grantha