Book Title: Ellora ki Jain Sampada
Author(s): Anand Prasad Shrivastava
Publisher: Z_Parshvanath_Vidyapith_Swarna_Jayanti_Granth_012051.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210325/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elorA kI jaina sampadA DaoN0 Ananda prakAza zrIvAstava rAjanItika sthitiyA~ sadA se hI kalA evaM sthApatya ke vikAsa kI niyAmaka rahI haiN| zAsakoM kI dhArmika AsthA evaM unakI Arthika sthiti ke anurUpa hI mandiroM, guphAoM evaM devamUrtiyoM kA nirmANa va vikAsa hotA rhaa| elorA ( mahArASTra prAnta ke auraMgAbAda jile meM sthita ) meM tInoM pramukha bhAratIya dharmoM ( brAhmaNa, bauddha, jaina ) ke ArAdhya devoM kI mUrtiyoM kI prApti zAsakoM kI dhArmika sahiSNutA kI spaSTa sAkSI hai|' bauddha dharma kI guphAoM ke sAtha saTI brAhmaNa dharma kI guphAe~ haiM aura usake bAda jaina dharma kI kalAkRtiyoM kI; yaha kalA-triveNI bahuta anokhI utarI hai| isa taraha eka sAtha hone ke kAraNa tulanAtmaka vivecana se darzakoM, zodhaprajJoM ko tInoM paddhatiyoM kI khUbiyoM aura khAmiyoM kA paricaya mila jAtA hai / jaina gaphAoM ( gaphA krama saMkhyA 30 se 34 ) kA nirmANa evaM citrAMkana digambara matAvalambiyoM ke nirIkSaNa se navIM evaM terahavIM zatI I0 ke madhya huA hai| vAstukalA ke dRSTikoNa se talavinyAsa ke AdhAra para hI inameM antara hai, jo yahA~ sthita anya dharmoM kI guphAoM se inameM antara spaSTa karatA hai| indrasabhA ke UparI tala meM indra tathA ambikA kI bhavya pratimA barabasa AkRSTa karatI hai| isake atirikta pArzvanAtha, bAhubalI gommaTezvara, mahAvIra Adi jaina tIrthaMkaroM kI pratimAe~ utkRSTa haiN| yahA~ ke jaina bhitticitra, bhitticitrakalA ke itihAsa meM eka anamola kar3I hai| __elorA ke jainamaMdira kI indrasabhA meM navIM aura dasavIM zatI I0 meM tIrthaMkara mUrtiyoM ko banavAne vAle sohila brahmacArI aura nAgavarmA kA nAma aMkita hai| guphA saMkhyA 30 se 34 taka jaina guphAoM meM guphA saMkhyA 30 kA sthAnIya nAma choTA kailAsamaMdira, guphA saMkhyA 32 kA indrasabhA evaM guphA saMkhyA 33 kA jagannAtha sabhA hai| elorA ke jainalakSaNa, lakSaNazilpa ke aMtimakAla ke haiN| tattvagrahaNa ke AdhAra para jaina guphAeM, bauddha tathA brAhmaNa guphAoM se bhinna haiN| pratimA tathA pratimA vijJAna ke AdhAra para bhI inameM aMtara dekhA jA sakatA hai| indrasabhA tathA jagannAthasabhA do maMjile haiN| elorA kI ina guphAoM meM jainoM ke sarvoccadeva tIrthaMkaroM (yA jinoM) kA aMkana huA hai| 24 jinoM meM se AdinAtha (prathama) zAMtinAtha (16veM), pArzvanAtha (23veM) evaM mahAvIra (24veM) kI sarvAdhika mUrtiyAM hai| sAtha hI RSabhanAtha ke putra bAhubalI gommaTezvara kI bhI kaI mUrtiyA~ haiM / yahA~ ullekhanIya hai ki dakSiNa bhArata meM gommaTezvara kI mUrtiyA~ vizeSa lokapriya thIM aura elorA meM unakI sarvAdhika mUrtiyA~ 1. DaoN0 Ananda prakAza zrIvAstava, elorA kI zaiva pratimAe~, aprakAzita zodha-prabaMdha, kA0 hi0 vi0 vi0, vArANasI, 198081, pR0 1. 2. harinandana ThAkura, 'citroM kA bhaMDAra abhI alabhya' Aja (sAptAhika vizeSAMka) 4 sitambara 1960, pR0 13-14. 3. elorA guphAoM ke paricaya sUcanA paTTa se uddhRta 4. vhii| 5. ke0 Ara0 zrInivAsana, Tempalsa Apha sAutha iNDiyA, naI dillI, pR0 74. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 0 Ananda prakAza zrIvAstava bnii| 24 tIrthaMkaroM kA sAmUhika aMkana bhI utkIrNa hai| jinoM meM sAta sarpa- phaNoM ke chatra vAle pArzvanAtha kI mUrtiyA~ sarvAdhika lokapriya thiiN| elorA kI jaina mUrtiyoM meM chatra, siMhAsana, prabhAmaNDala jaise prAtihAryoM, lAMchanoM, upAsakoM evaM zAsana devatAoM kA aMkana huA hai| indrasabhA va jagannAthasabhA sarvAdhika ullekhanIya haiM / ina maMdiroM ke sahAyaka aMga Apasa meM nikaTastha anAvazyaka AlaMkArika vivaraNoM se lade haiN| inakI saMkalita jaTilatA ke pradarzana se darzaka ke netra thaka jAte haiM, udAharaNArtha indrasabhA ke AMgana meM dhvajastaMbha maMdira ke dvAra aura kendrIya maNDapa ke itane pAsa sthita haiM ki saMpUrNa aMza jabaradastI ThUsA huA evaM jaTila. dRSTigocara hotA hai / AMgana ke choTe mApoM evaM usakI ora unmukha kucha kakSoM ke staMbhoM ke choTe. AkAra se uparyakta prabhAva aura bhI bar3ha jAtA hai| ye vilakSaNatAeM maMdira ke saMyojana meM sAmaM-- jasya ke anupAta kA abhAva prakaTa karatI haiM, para inake sthApatyAtmaka vivaraNa se paryApta udyama evaM dakSatA kA paricaya mila jAtA hai| aise udAharaNoM meM kalA mAtra kArIgarI raha jAtI hai, kyoMki sRjanAtmaka prayAsa kA sthAna prabhAvotpAdana kI bhAva-zUnya niSprANa ceSTA le letI hai| ina jaina guphAoM meM cAra lakSaNa ullekhanIya haiM, eka to inameM kucha maMdiroM kI yojanA maMdira, samUha ke rUpa meM hai| dUsarI vizeSatA staMbhoM meM adhikatara ghaTapallava evaM paryakazailiyA~ Adi kA prayoga karake samanvaya kA sarAhanIya prayAsa kiyA gayA hai| tIsarI vizeSatA inameM pUrvavatI bauddha evaM brAhmaNa gaphAoM jaisI vikAsa kI kar3I nahIM dikhAI detii| jainoM ke elorA Agamana ke pUrva samUcI bauddha evaM brAhmaNa guphAeM bana cukI thiiN| ataH sAdhana, suvidhA evaM samaya ke anu-na sAra inhoMne kabhI bauddha evaM kabhI brAhmaNa guphAoM se preraNA lii| cauthI vizeSatA yaha hai ki ina jaina guphAoM meM bhikSuoM kI vyavasthA nahIM hai| isa dRSTi se ye lakSaNa brAhmaNa maMdira ke nikaTa haiN| elorA kI jaina guphAoM kA nirmANa adhikatara rASTrakUTa nRpatiyoM ke rAjyakAla meM huA hai| elorA kI jaina mUrtiyA~ adhikatara unnata rUpa meM ukerI haiN| yahA~ tIrthaka gommaTezvara-bAhubalI evaM yakSa-yakSiyoM kI mUrtiyAM bniiN| elorA kI jaina mUrtiyoM meM tIrthaMkaroM 'zrIvatsa' ke aMkana kI paripATI uttarabhArata ke samAna pracalita nahIM thii| samakAlIna pUrvI cAlukyoM kI jaina mUrtiyoM meM bhI yaha cihna nahIM miltaa| sAtha hI aSTa mahAprAtihAryoM meM se sabhI kA aMkana bhI yahA~ nahIM huA hai| kevala trichatra, azokavRkSA siMhAsana, prabhAmaNDala, cA~varadhara sevaka evaM mAlAdharoM kA hI niyamita aMkana huA hai / zAsana devatAoM meM kubera yA sarvAnubhUti yakSa tathA cakrezvarI, aMbikA evaM siddhAyikA yakSiyA sarvAdhika lokapriya thiiN| jinoM ke sAtha yakSa-yakSiyoM kA siMhAsanachoroM para niyamita aMka | terahavIM zatI I0) vizada adhyayana abhI bhI apekSita hai| 6. DaoN0 Ananda prakAza zrIvAsta, pUrvanirdiSTa pR0 10-11 7. jI0 yAjadAnI, dakana kA prAcIna itihAsa, dillI, 1977, pR0 703 8. DA0 Ananda prakAza zrIvAstava, elorA kI brAhmaNadeva pratimAe~ pIeca0 DI0 zodha praka kA0hi0vi0vi0, vArANasI, 1985 pR0 11 / 9 prophesara kRSNadatta vAjapeyI kA sujhAva /