Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka ko jAno - DA0 amaranAtha pANDeya prophesara evaM adhyakSa saMskRta vibhAga kAzI vidyApITha, vArANaso tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana hamArI dArzanika paramparAoM meM aneka samAna vicAra vidyamAna haiM / unako prastuta karane ke vibhinna prakAra haiM / kabhI-kabhI aisA bhI dekhA jAtA hai ki kisI tatva kA pratipAdana nigUr3ha rUpa meM kiyA jAtA hai hai, jisakA abhiprAya gaharAI se parIkSaNa karane para hI prakaTa hotA hai / AcArya kisI eka sUtra ko pakar3a lete haiM, jisake AdhAra para aneka vicAra prakaTa kiye jAte haiM / una sabhI vicAroM tathA sUtroM kA parIkSaNa sUkSma dRSTi se karanA cAhie tathA anya sandarbhoM ke sAtha karanA cAhie | yadi kisI vastu kA parIkSaNa usake svarUpa ko hI dhyAna meM rakhakara kiyA jAyagA, to usakA svarUpa pUrNataH prakAzita nahIM ho sakatA / bhAratIya darzanoM kI eka sudIrghaM paramparA hai / vibhinna darzanoM ke Alocana - pratyAlocana se vibhinna darzanoM meM prApta tatvoM meM saMvAda dRSTigata hotA hai / yahA~ hama jaina darzana meM svIkRta vastu ke svarUpa ke sambandha meM kucha vicAra prastuta kara rahe haiM aura dekhane kA prayAsa kara rahe haiM ki isa prakAra kI mAnyatA upaniSadoM meM bhI milatI hai / pratyeka vastu ke do prakAra ke dharma haiM - ( 1 ) bhAvAtmaka dharma, jinheM svaparyAya kahA jAtA hai, aura (2) abhAvAtmaka dharma, jinheM paraparyAya kahA jAtA hai / bhAvAtmaka dharma meM kisI manuSya ke sambandha meM usake AkAra, rUpa, jAti, kula, janmasthAna, Ayu, pada Adi ke sambandha meM | jAnakArI dI jAtI hai, kintu itane se hI usakA sArA svarUpa prakAzita nahIM ho pAtA / vaha eka samudAya meM rahatA hai, aneka vyaktiyoM se usake aneka prakAra ke sambandha haiM / jaba taka una sambandhoM kA nirUpaNa | na ho jAya, yaha patA na laga jAya ki vaha vyakti anya vyaktiyoM se kina dRSTiyoM se bhinna hai, taba taka usa vyakti kA pUrA vivecana nahIM mAnA jA sakatA / usameM rahane vAle dharmoM ko bhI jAnanA hai aura na rahane vAle dharmoM ko bhI / kisI bhI vyakti ke svarUpa kA sarvAGgINa vivecana usake bhAvAtmaka tathA abhAvAtmaka dharmoM ko prastuta karane se hI sambhava hotA hai / svaparyAya thor3e hote haiM, jabaki paraparyAya ananta" stokA: svaparyAyAH paraparyAyAstu vyAvRttirUpA anantA: / " - SaDdarzana samuccaya, guNaratna kI TIkA / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 181
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM kahA gayA hai ki vasta ananta dharmoM hai ki hama use pUrNataH jAnate haiM, use hama pUrNataH | na vAlI hotI hai-anantadharmakaM vastu / yaha eka sUtra hai, nahIM jAnate / Aja kisI ke sAtha maitrI hai, to jisase vastu ke svarUpa ko saralatA se samajhA jA kala zatrutA / Aja usake sambandha se hamArA lAbha sakatA hai / jaba hama kisI vastu ke bhAvAtmaka hotA hai, to kala haani| hama kisI se vaJcita dharmoM ke sambandha meM vicAra karate haiM, taba hama dekhate hote haiM, kintu vaJcanA ke bAda bhI hama punaH usake haiM ki usa vastu ke bhAvAtmaka dharmoM kI saMkhyA kama samparka meM Ate haiM aura dhokhA khAte haiM / yaha kyoM - hai aura jaba abhAvAtmaka dharmoM ke sambandha meM hotA hai ? kyA hama isake kAraNoM para vicAra vicAra karate haiM, taba yaha spaSTa hotA hai ki abhA- karate haiM ? vyakti to sAmAnya rUpa se yahI sama- VS vAtmaka dharma saMkhyA meM bahuta adhika haiM / isa prakAra jhatA hai ki kisI vyakti kA itanA kAma kiyA, eka hI vastu ke ananta dharma ho jAte haiN| samaya ke phira bhI vaha dhokhA detA hai / isake pIche rahasya yaha anusAra dharmoM meM parivartana bhI hotA rahatA hai, hai ki hama usa vyakti ko nahIM samajhate, phalataH navIna dharmoM kI utpatti bhI hotI rahatI hai / eka hama duHkhita hote haiM / mUla bAta to yaha hai ki vastu hI manuSya kI avasthA Adi ke krama se aneka ke svarUpa ko ThIka se jAnA jAya / jaba hama kisI vizeSatAe~ hotI haiM aura ina vizeSatAoM meM samaya- mahApuruSa ke jIvana ke sambandha meM vicAra karate haiM, samaya para parivartana bhI hotA rahatA hai| kisI to dekhate haiM ki ve vyavahAroM meM isa prakAra duHkhita vyakti kI kisI sthiti meM prazaMsA hotI hai aura nahIM hote, jisa prakAra hama hote haiM / isakA kAraNa kisI sthiti meM nindA / yaha dharmoM meM parivartana ke yaha hai ki ve vastu athavA vyakti ke svarUpa ko kAraNa hotA hai| ThIka-ThIka jAnate haiM, ataH vyavahAra meM kisI bhI __ hamAre sAmane prazna hai ki kisI vastu ko ThIka prakAra sandeha nahIM rahatA aura na to Asakti ThIka jAnA jAya / hama yaha bhI jAnate haiM ki vastu / rahatI hai, ataH vyavahAra se kisI bhI prakAra duHkhita ke ananta dharma haiM, jo bhAvAtmaka tathA abhAvAtmaka hone kI bAta nahIM utthtii| sAmAnya vyakti vastu ke svarUpa ko nahIM jAnatA, ataH duHkhita hotA hai| donoM haiM / jaba hama vastu ko jAneMge, to ananta dharmoM ko jAneMge, usake sAre sambandhoM ko jaaneNge| vastu svarUpa se sat hai, kintu para rUpa se asat, pUre jagat ke sandarbha meM use rakhakara usa para vicAra ataH vastu sadsadAtmaka haikareMge / vaha vastu akelI nahIM hogI, vaha jagat kI sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / / agaNita vastuoM ke sandarbha meM hogii| jaba usakA anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH / / mUlyAGkana hogA, to anya vastuoM ke svarUpa kA jaba kisI ghaTa ke sambandha meM vicAra uThatA hai, bhI mUlyAGkana hogA / 'anantadharmakaM vastu' kA yahI / yahI kahA jAyagA ki usa ghaTa meM ghaTavyatirikta rahasya hai| isake pIche bahuta bar3A bhAva chipA padArtho kA abhAva hai| ghaTa ke jJAna ke lie ghaTa ke huA hai| svarUpa kA jJAna Avazyaka hai aura sAtha hI ghaTavyatijaba koI vyakti kisI vastu ko pUrNataH jAna rikta padArthoM kA bhI jJAna Avazyaka hai, ataH ghaTa letA hai, taba yaha kahA jA sakatA hai ki sabhI ko jAna lene para anya padArthoM kA bhI jJAna ho vastuoM ko jAna letA hai| koI sAmAnya vyakti jAtA hai| Agama meM kahA gayA hai ki jo eka ko isa sthiti meM nahIM pahu~ca sktaa| hama pratidina jAna letA hai, vaha sabhI ko jAna letA hai aura jo dekhate haiM ki jisake sambandha meM hamArA yaha vicAra sabhI ko jAna letA hai, vaha eka ko jAna letA hai tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha On RowateDersonal lice Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ je egaM jANai se savvaM jANai / se mukti hotI hai| brahma ke atirikta anya koI || jo savvaM jANai se egaM jANai // sattA nahIM hai| jo kucha dikhAI par3a rahA hai, vaha brahma 'ya eka jAnAti sa sarva jAnAti / hI hai, ataH yaha kathana samIcIna hai ki eka ko yaH sarva jAnAti sa ekaM jAnAti // jAna lene se saba-kucha jAna liyA jAtA hai| jaina AcAryoM ne upaniSad ke isa rahasya ko samajhA thA, isI bAta ko isa prakAra se bhI prakaTa kiyA ataH unhoMne eka bhAva ke darzana se sabhI bhAvoM ke gayA hai darzana kI bAta kahI hai| eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH / sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / / __ "yathA soya kena mRtpiNDena, sarva mRtmayaM vijJAtaM sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH / syAd [vAcArammbhaNaM, vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva / satyam / " eko bhAvaH sarvathA tena dRSTAH / / -chAndogyopaniSad 6/1/11 jisane eka bhAva ko saba prakAra se dekha liyA ghaTa, zarAba Adi usake vikAra hai, usane sabhI bhAvoM ko saba prakAra se dekha liyA aura mattikApiNDa ke jJAna se miTTI ke sabhI hai aura jisane sabhI bhAvoM ko saba prakAra se dekha vikAroM kA jJAna ho jAtA hai, kyoMki vikAra to Ke liyA hai, usane eka bhAva ko saba prakAra se dekha vANI ke Azrayabhata nAma hI haiM, satya to kevala 5 liyA hai| miTTI hai, usI prakAra yaha samajhanA cAhie ki brahma jaina-AcAryoM kA yaha vivecana-eka ke jJAna se hI satya hai| sabakA jJAna-nitAMta mahatvapUrNa hai| isase yaha prakaTa anya sabhI vastue~ nAmamAtra haiN| hotA hai ki jaina-AcAryoM kI dRSTi meM eka sattA ke sabhI vilAsa haiN| jo tattva eka meM vidyamAna hai vahI , upaniSadeM kahatI haiM ki brahma ke atirikta kucha anya padArthoM meM bhI vidyamAna hai / isa prakAra eka ke jJAna se sabhI kA jJAna sambhava hotA hai| vedAnta 'idaM sarvaM yadayamAtmA'-(bRhadAraNyaka 2/4/6), darzana meM bhI yaha tattva prakAzita kiyA gayA hai| _ 'brahma vedaM sarvam' (mu0 2/2/12), vedAnta mAnatA hai ki eka ke atirikta dUsarA nahIM 'AtmavedaM sarvam' (chA0 7/25/2) ityaadi| hai| jo kucha dikhAI par3a rahA hai, vaha usa parama sattA advatadarzana meM jisa prakAra eka tatva ke jJAna se kA hI vilAsa hai| sabhI vastuoM ke jJAna kI bAta kahI gaI hai, usI || upaniSad kahatI hai ki eka ke jJAna se sabakA prakAra jaina-darzana meM bhI eka bhAva ke jJAna se sabhI 9 jJAna ho jAtA hai, ataH mukhya bAta yaha hai ki eka bhAvoM ke jJAna kI bAta kahI gaI hai| yaha mahatvapUrNa kA jJAna prApta kiyA jAya / jisa eka ko jAna lene bAta hai ki kisa prakAra AcArya apane darzanoM ke se sabhI vastuoM kA jJAna ho jAtA hai, usI ko AdhAra para ciMtana karate hue parama tattva kA sAkSAjAnanA cAhie aura vaha tattva hai-brahma / brahma-jJAna tkAra karate haiN| 1. 'ekena mRtpiNDe na paramArthato bhedAtmanA vijJAtena sarvaM manmayaM ghaTazarovodaJcanAdikaM mRdAtmakatvAvizeSAd vijJAtaM bhavati / yato vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaMvAcaiva kevalamastItyArabhyate-vikAro ghaTa: zarAva udaJcanaJceti / ' -brahmasUtrazAMkarabhASya -2/1/14 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 660
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ CHEXECE vibhinna darzanoM meM aneka bAteM bhinna-bhinna saMdarbho bhI yahI dikhAI par3a rahA hai| isa prakAra jaina-darzana meM prApta hotI haiM tathA bhinna-bhinna pratIta hotI haiM, kA antasthala aura bAhyarUpa pUrNataH nirmala aura kintu yadi unakA saMyojana kiyA jAya, to yaha niSkapaTa ho jAtA hai / yaha tabhI sambhava hotA hai, pUrNataH bhAsita hogA ki una bhinna-bhinna sandarbho ke jaba yaha jAna liyA jAtA hai ki eka bhAva hai, eka dvArA eka abheda kA upasthApana hotA hai / yaha abheda sattA hai, eka tattva hai, aura usI ke sabhI vilAsa hI hamArA lakSya hai, kyoMki usI se jJAna kA vAsta- haiN| vartamAna paristhitiyoM meM yaha parama Avazyaka vika svarUpa prakaTa hotA hai| jo bheda hai, vaha dRSTi ho gayA hai ki eka ko jAno, bheda ko naSTa kro| meM bheda utpanna karatA hai aura vastu ke svarUpa para jisase hamArA deza akhaNDita rahegA, vaha abheda kI AvaraNa DAla detA hai / isI AvaraNa ko haTAnA hai dRSTi hai / (9, yaha abhedadRSTi se dUra hotA hai| isakA unmIlana advata-vedAnta aura jaina-darzana meM kiyA gayA hai| jaba-jaba samAja meM aneka vAdoM kA pracAra huA yA vicAra karane para yahI pratIta hotA hai ki jainadarzana hai, taba-taba viSamatAe~ utpanna huI haiM aura manuSya kA eka parama tattva kI khoja meM lagA huA hai| prakri- mAga dhudhalA ho gayA hai| usa paristhiti meM koI dAyAoM ke bheda ke kAraNa bheda dikhAI par3a rahA hai| aisA AcArya utpanna hotA hai, jo abheda-dRSTi kA yaha bheda sAdhanAgata bheda hai, lakSya kA bheda nhiiN| upasthApana karatA hai| isase mAnava apane nizcita usa lakSya kI khoja karanI hai, jo eka hai| aneka lakSya ko dekha pAtA hai aura ucita mArga para cala (3) kI dRSTi bhrAnti dRSTi hai| asata kA apalApa par3atA hai| zaMkarAcArya ke pahale aneka vAda pracalita the karanA hai, kyoMki usakA koI bhAva nahIM hai| kA aura manuSya nizcita nahIM kara pAtA thA ki usakA jAnanA hai usa sat ko, jisakA abhAva nahIM hai| / mArga kyA hai| zaMkarAcArya ne sthiti kI gambhIratA ko pahacAnA aura advaita kA upadeza diyaa| isase kA jainadarzana eka ko jAnane ke lie jisa paddhati deza kA kalyANa haA, akhaNDa bhArata kA svarUpa (O) kA nirdeza karatA hai, vaha bhI vivikta mArga hai| sAmane AyA tathA sAMskRtika paramparA kI vyAkhyA kevala vahI mArga hai, aisI bAta nahIM hai / jainadarzana meM kA mArga prazasta haa| Aja zaMkarAcArya ke samaya vicAra kI yaha udAttatA hai ki vaha dUsare mArgoM ke kI paristhiti vidyamAna hai| samAja meM aneka vAda mA bhI mahatva ko svIkAra karatA hai aura yaha kevala pracalita ho rahe haiM aura manuSya bhaTaka rahA hai| isa sthUla vicAra ke dharAtala para nahIM hai / isake mUla meM samaya samAja ko AvazyakatA hai abheda kI dRSTi citta ke dharAtala para vidyamAna ahiMsA hai| yahIM se kii| jainadarzana meM jisa abheda-dRSTi kI pratiSThA nikalatI hai vicAra kI udAttatA aura siddhAntoM ke milatI hai, usakI nibhrAnta avatAraNA honI garbha meM palatI hai prema kI bhAvanA / na kevala vicAra caahie| isase deza kA kalyANa ho sakegA aura make kSetra meM yaha audArya hai, apitu vyavahAra ke kSetra meM vizva kI mAnavatA ko ucita prakAza mila skegaa| 2G -- - yatanAzIla (jAgarUka) sAdhaka kA alpa, karmabandha alpatara hotA jAtA hai aura nirjarA tIvra, tIvratara / ataH vaha zIghra mokSa prApta kara letA hai| --nizItha bhASya 3335 184 0 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha CA Por private Personalise Only