Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka rAjasthAnI lokakathA kA vizleSaNAtmaka adhyayana rAjasthAna loka sAhitya kA ratnAkara hai| yahA~ loka-kAvya, laghu kAvya, lokagIta, lokakathA, pravAda aura kahAvata Adi ke rUpoM meM atyadhika sAmagrI janamukha para avasthita hai| isa sAhitya-sAmagrI kA kaI dRSTiyoM se mahatva hai| yaha prakaTa karatI hai ki rAjasthAna Upara se sUkhA aura phIkA-sA dikhalAI dene para bhI bhItara se bar3A sarasa hai / asala meM dekhA jAya to usI sAhitya-sAmagrI kA vizeSa mahatva hotA hai, jo janapracalita hokara lokajIvana kA aMga bana jAtI hai| lokajIvana ko samajhane ke lie isa sAmagrI kA adhyayana parama Avazyaka hotA hai kyoMki isa meM janatA kA sukha-dukha, AzA-abhilASA, cAva-umaMga Adi sabhI svAbhAvika rUpa meM samAe rahate haiM / harSa kA viSaya hai pichale kucha samaya se vidvAnoM kA dhyAna rAjasthAnI loka sAhitya kI ora gayA hai aura isa sAmagrI ko lipibaddha kie jAne kI dizA meM kucha kArya huA hai / parantu itanA kAma hI kAphI nahIM hai / loka sAhitya ke saMgraha ke sAtha hI usakA mArmika adhyayana kie jAne kI bhI nitAnta AvazyakatA hai / isa adhyayana se aneka mahatvapUrNa tatva sAmane Ate haiM aura ve samAja ko Age bar3hAne meM vizeSa sahAyaka siddha hote haiN| pazcimI vidvAnoM ne isa viSaya meM bar3A parizrama kiyA hai aura unakI sAdhanA se samAja lAbhAnvita huA hai| viSaya ati-vistRta hai, ataH yahA~ eka rAjasthAnI loka kathA kA vizleSaNAtmaka adhyayana prastuta kiyA jAtA hai| sarva prathama vivecya lokakathA kA saMkSipta rUpa adhyayana dRSTavya hai : kisI gAMva ke ThAkura ne tIrthayAtrA para jAne kA nizcaya kiyA aura sevA ke lie apane khavAsa (nAI) ko sAtha calane ke lie kahA / khavAsa ne zarta rakhI ki vaha mArga meM jisa kisI vastu ke sambandha meM zaMkA upasthita karegA, usakA samAdhAna ThAkUra ko karanA hogA aura yadi vaha aisA nahIM kara pAegA to khavAsa bIca se hI vApisa lauTa aaegaa| ThAkura ne zarta mAna lI aura ve tIrtha-yAtrA ke lie cala pdd'e| pahale dina sA~jha hote hI eka nagara ke bAharI bhAga meM unhoMne vizrAma liyA / ThAkura Thahara gayA aura khavAsa bhojana-sAmagrI lAne ke lie nagara meM gayA / jaba khavAsa lauTa kara AyA to usane ThAkura ke sAmane apanI vicitra zaMkA prakaTa karate hue kahA-"yahA~ nagara ke bAjAra meM parama sundara strI vastrAbhUSaNoM se alaMkRta marI huI par3I hai parantu koI usakI ora dhyAna taka nahIM detA / isa rahasya kA spaSTIkaraNa hone para hI maiM Age jA sakatA hU~ anyathA nahIM / " ThAkura ne bhojanAdi karake usa marI huI strI kA rahasya prakaTa kiyA, jo isa prakAra hai : kisI rAjA ne eka bar3A bhArI tAlAba banavAyA parantu vaha varSA na hone ke kAraNa pAnI se bharA nahIM / isa para rAjA ko bar3I ciMtA huI aura usane paNDitoM se isakA kAraNa pUchA / paNDitoM ne prakaTa kiyA ki rAja parivAra ke kisI vyakti kI bali dene se hI vaha tAlAba bhara sakatA hai / rAjA ne socA ki
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka rAjasthAnI loka kathA kA vizleSaNAtmaka adhyayana bali kisa kI dI jAya ? svayaM kI bali se rAjabhaMga hotA thA, rAnI kI bali se lakSmInAza hotA thA aura rAjakumAra kI bali se saMtAna-paramparA chinna hotI thii| ataH usane nizcaya kiyA ki putravadhU kI bali de dI jAya aura putra kA vivAha phira kara liyA jAya / rAjakumAra apanI patnI se atyadhika prema karatA thaa| jaba usane sUnA ki agale dina usakI bali dI jAegI to vaha rAta ko hI cupacApa use ghor3e para sAtha lekara mahala se nikala bhAgA / ve dina bhara Age bar3hate gae aura saMdhyA ke samaya jaMgala meM eka kue para vizrAma ke lie tthhre| vahAM phala Adi khAkara rAta ko so gae / jaba dina nikalA to rAjakumAra ne dekhA ki usakI patnI sarpadaMza ke kAraNa marI huI par3I hai / isa para usane bar3A vilApa kiyA aura citA taiyAra karake usake sAtha hI vaha jalane ko udyata huA / saMyoga se udhara ziva-pArvatI prA nikale / pArvatI ko Azcarya huaA ki puruSa apanI mRta patnI ke sAtha jala rahA hai ! bheda mAlUma karake usane ziva se Agraha kiyA ki kisI taraha usakI patnI ko punarjIvita kiyA jaae| pArvatI ke haTha ko dekhakara ziva ne prakaTa kiyA ki rAjakumAra kI patnI prAyu samApta hone ke kAraNa marI hai, ata: rAjakUmAra use apanI Aya kA bhAga dekara hI jIvita kara sakatA hai| rAjakumAra ne aisA hI kiyaa| usane 'satyakriyA' ke sahAre apanI Ayu kA arddha bhAga apanI patnI ko pradAna kiyA aura vaha phira se jIvita ho gii| ziva-pArvatI cale gae aura rAjakumAra ne koI bAta apanI patnI ke sAmane prakaTa nahIM kii| ve bhI vahAM se Age bar3ha gae / saMdhyA ke samaya rAjakUmAra eka nagara ke bAharI bhAga meM phuNcaa| vahA~ usane eka kueM ke pAsa apanI patnI ko chor3A aura svayaM bhojanAdi lAne ke lie nagara meM gyaa| jaba vaha lauTa kara AyA to usakI patnI vahA~ nahIM milii| pAsa hI kucha naTa Thahare hue the| vaha kAmAtura hokara eka naTa ke pAsa calI gaI aura usase prema-prastAva kiyA / naTa ne use apane yahA~ rakha liyaa| jaba rAjakumAra talAza karatA huA naTa ke pAsa pahu~cA to usane dUsarI hI duniyA dekhii| usakI patnI ne apane pati ke rUpa meM naTa ko btlaayaa| kucha jhagar3A hayA aura yaha mAmalA rAjA ke pAsa phuNcaa| bAjAra ke bIca meM nyAya sabhA baitthii| rAjakumAra se pramANa mAMgA gayA to usane 'satyakriyA' se apanI dI huI AdhI Ayu vApisa le lI aura vaha strI tatkAla mara kara gira pdd'ii| isa para logoM ko bhArI Azcarya hyaa| rAjakumAra ne pIche kA saMpUrNa vRttAnta saba ko kaha sunAyA / rAjA ne naTa ko daNDa diyA aura rAjakumAra ko sammAna milaa| phira vaha apane nagara ko lauTa gayA aura bhArI varSA haI jisa se rAjA kA tAlAba pUrA bhara gayA / itanI kahAnI kaha kara ThAkUra ne khavAsa ko samajhAyA ki nagara ke bAjAra meM jisa strI ko usane mRtaka avasthA meM dekhA hai, vahI rAjakumAra kI patnI hai / aisI strI kI ora ghaNA se koI dhyAna nahIM de rahA hai| isa para khavAsa kI zaMkA zAMta ho gaI aura vaha yAtrA para Age bar3hane ke lie rAjI ho gyaa| Upara rAjasthAnI lokakathA kA sAramAtra diyA gayA hai / isakA vizleSaNa karane se nimna cIjeM sAmane AtI haiM :- 1. sarva prathama kathA kA 'upodghAta' dhyAna dene yogya hai / ThAkura aura khavAsa kI tIrthayAtrA ke prasaMga meM aneka kathAe kahI jAtI haiM kyoMki khavAsa pratyeka vizrAma para eka naI zaMkA sAmane rakhatA hai| isa viSaya meM bhinna-bhinna prakAra kI kahAniyAM haiM / parantu unameM se pratyeka ke anta meM rahasyAtmaka sthiti upa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 manohara zarmA sthita kI gaI hai / kahAnI ke prati kautUhala paidA karane kI yaha eka sundara zailI hai| eka prakAra se isa tIrtha - yAtrA se sambandhita yaha eka rAjasthAnI kathAgrantha hai, jo vibhinna rUpoM meM janamukha para avasthita hai / saMskRta meM bhI isa prakAra aneka kathAoM kA saMkalana huA hai / isa upodghAta ko dekhate hue sahaja ho ' vetAla paMcaviMzatikA' kA smaraNa ho AtA hai, jisakI pratyeka kathA ke anta meM eka prazna upasthita kiyA jAtA hai / rAjasthAnI lokakathA ke prArambha kie jAne se pUrva hI yaha praznAtmaka sthiti sAmane A jAtI hai, jo rocakatA paidA karane ke vicAra se vizeSa mahatvapUrNa hai / 2. dhyAna rakhanA cAhie ki yahI lokakathA binA upodghAta ke svatantra rUpa meM bhI kahI jAtI hai / kahIM isakA kathAnAyaka rAjA kA putra na hokara seTha kA beTA hai| asala meM yaha lokakathA 'triyAcaritra' varga kI hai / isa varga kI kathAoM meM nArI ke caritra kI durbalatA prakaTa kI jAtI hai / yaha paramparA purAnI hai / 'zukasaptati' kathAgrantha meM aisI kathAe hI saMkalita kI gaI haiN| kaI kathAoM meM nArI ke sAtha hI puruSa - caritra kI kamajorI bhI prakaTa kI jAtI hai| rAjasthAnI kathAgrantha 'dampati -vinoda' meM donoM prakAra kI kathAe~ dI gaI haiM / 3. prastuta loka kathA meM 'satyakriyA' zrabhiprAya: ( Motif) kA do bAra prayoga huA hai / bhAratIya kathA sAhitya meM isa 'abhiprAya' ke udAharaNa bhare par3e haiM / kahIM ise kevala 'kiriyA' nAma diyA gayA hai| rAjasthAnI bAtoM meM isake lie 'dhIja' zabda anekazaH dekhA jAtA hai| isameM kathA - pAtra apane satya ke prabhAva se Azcaryajanaka kArya kara dikhalAtA hai / vaha agni meM jalatA nahIM, samudra yA nadI meM DUbatA nahIM aura mare hue vyakti ko punarjIvita taka kara detA hai / isake anya bhI aneka rUpa haiM / prastuta kathA meM nAyaka pahile apanI patnI ko apanI Ayu kA zraddha bhAga pradAna kara ke jIvita kara detA hai aura phira viparIta sthiti sAmane Ane para apanI Ayu kA aMza grahaNa kara letA hai / 4. prastuta kathA meM eka anya 'kathAnaka rUr3hi' kA bhI prayoga huA hai / vaha hai, 'ziva-pArvatI' / yaha deva-dampati aneka rAjasthAnI lokakathAnoM meM saMkaTa ke samaya prakaTa hokara sthiti ko sudhAra dete haiM aura phira kathA nayA mor3a lekara Age bar3hatI hai| 'mArU Dholo' kI bAta meM aisA hI huA hai / duHkhAnta kathA ko sukhAnta banAne ke lie bhI isa 'rUr3hi' kA prayoga hotA hai / 'jalAla bUbanA' kI bAta meM aisA hI huA hai / isameM zivapArvatI ko vizvaniyAmaka ke rUpa meM dikhalAyA jAtA hai, jo ziva bhakti kI mahimA kA prakAzamAna udAharaNa hai / 5. rAjasthAnI lokakathA kA prArambhika bhAga vicAraNIya hai / isa meM tAlAba ke jalapUrNa hone kA upAya bali denA batalAyA gayA hai / rAjasthAna meM jala saMkaTa se bacane kA sAdhana sarovara kA nirmANa karavAnA sarvavidita hai / usameM pAnI kA saMcita na honA kheda janaka hai / kathA meM sthAnIya vAtAvaraNa kI raMgata atirikta eka anya tatva bhI chipA huA hai / asala meM yaha bali tAlAba athavA usa kSetra ke 'ArakSa deva' saMtuSTi nimitta dI jAtI hai / yaha vidhi prAcIna yakSatatva kA kathAoM meM bacA huA aMza hai / itanA hI nahIM, rAjasthAnI lokavizvAsa meM yaha tatva Aja bhI aneka rUpoM meM dRSTigocara hotA hai| gAMvoM meM prathA hai fka jaba varSA nahIM hotI to sImA para devatA kI prasannatA ke lie 'bali- bAkalA' kA vidhAna kiyA jAtA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka rAjasthAnI lokakathA kA vizleSaNAtmaka adhyayana 65 hai / 'bAkalA' ubAle hue moTha kA nAma hai / 'bachavArasa' (vatsadvAdazI) vrata kI laukika kahAnI meM isI prakAra eka seTha kA banavAyA hayA tAlAba nahIM bharatA hai aura vaha apane pote kI bali detA hai| phira devakRpA se tAlAba bhara jAtA hai aura seTha kA potA bhI punarjIvita ho jAtA hai / prastuta lokakathA meM isase kucha parivartana jarUra hai / 6. lokakathA kI nAyikA eka naTa para mugdha hokara usake pIche ho letI hai| rAjasthAna meM naTa logoM kA tamAzA dekhane ke lie bar3I janaruci hai| ve nAnA prakAra ke khela dikhalAte haiM aura zArIrika pradarzana karate haiN| kaI naToM kA zarIra bar3A suDola hotA hai / prasiddha 'naTar3o' lokagIta kI nAyikA bhI usake rUpa para Asakta hokara usake pIche ho letI hai / vaha sarovara para apanI nanada ke sAtha pAnI lAne ke lie jAtI hai aura naTa ko dekha kara kahatI hai-"dekho bAIjI iNa naTaI ko rUpa pro, koi thAraijI bIrai maiM doya tila aaglo|"raajsthaanii lokagIta meM rUpAsakti ko pradhAnatA dI gaI hai| yahI tatva lokakathA meM samAviSTa hai, bhale hI isake rUpAntaroM meM aisA na ho| lokakathA deza aura samaya ke baMdhana ko svIkAra nahIM karatI / Aja jo lokakathA sunI jAtI hai, vaha kAfI prAcIna ho sakatI hai| vaha pIr3hI dara pIr3hI calakara avinAzI rUpa dhAraNa karatI hai| samayA sAra deza vizeSa meM vaha sAdhAraNa rUpa-parivartana jarUra karatI hai| jo lokakathA eka deza meM pracalita hai, vahI anya sudUra dezoM meM bhI sthAnIya vAtAvaraNa dhAraNa kie hue mila sakatI hai| vimAtA ke kaSToM se pIr3ita bhAratIya 'sonalabAI' iGgalaiMDa meM 'sinDarelA' (koyalevAlI lar3akI) ke rUpa meM sahaja hI pahicAnI jA sakatI hai| prastuta rAjasthAnI lokakathA bhI kAphI purAnI hai| isakA mUla bhAratIya lokakathA-koza meM anusaMdheya hai| isa viSaya meM Age prakAza DAlA jAtA hai : 1. 'culla paduma' jAtaka kI kathA kA sAra rUpa isa prakAra hai rAjakumAra padumakumAra ke chaH choTe bhAI the| ve bar3e hue aura unakA vivAha huaa| rAjA ko unase yaha bhaya paidA huA ki kahIM ve usakI jIvita avasthA meM hI usase rAjya na chIna leveN| ataH una saba ko vana meM jAne kI AjJA de dI gii| sAtoM bhAI apanI striyoM sahita bhayaMkara kAntAra meM jA phuNce| vahAM khAne-pone kA sarvathA abhAva thaa| aisI sthiti meM ve pratidina eka bhAI kI patnI ko mAra kara khAne lge| padumakUmAra apanA bhAga bacAkara alaga chor3a detA thaa| aMta meM usakI patnI kI bArI AI to usane bacAyA hA bhAga saba bhAiyoM ko sauMpa diyA aura jaba ve saba so gae to use sAtha lekara bhAga claa| mArga meM patnI ko pyAsa lgii| isa para padumakumAra ne use apanI jaMghA cIra kara khUna pilaayaa| phira ve gaMgAtaTa para pAzrama banAkara rahane lge| eka dina nadI meM eka rAjyAparAdhI cora bahatA huA AyA, jisako hAtha, paira aura nAka Adi kATa kara eka bore meM baMda karake pAnI meM DAla diyA gayA thA / padumakUmAra ne usakI cIkha-pukAra sunakara rame nikAlA aura sevA dvArA svastha kiyaa| parantu usakI strI usa cora para Asakta hokara usake sAtha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 manohara zarmA anAcAra meM lipta ho gii| eka dina vaha manautI ke bahAne se padumakumAra ko eka parvata kI coTI para le gaI aura use dhokhe se dhakkA dekara girA diyaa| parantu eka per3a meM ulajha kara vaha baca gayA / 33" padamakumAra peDa se kisI prakAra nikala kara apane rAjya meM pAyA aura pitA kI mRtyU ho cukane ke kAraNa rAjA bana gyaa| usane dAnazAlAeM prAraMbha kI, jahAM logoM ko bhojana milatA thA / eka dina usakI strI bhI usa luja ko sira para uThAe hue Adarza pativratA ke rUpa meM dAnazAlA meM aaii| vahAM padumakumAra ne use pahicAna kara sArA bheda kholA aura isa prakAra kahA ayameva sA ahamapi so ano , ayameva so hatthacchinno ano / yamAha komArapatI mamanti, vajjhidhiyo natthi itthIsa saccaM / / imaJca jammaM musalena hantvA, lucha chavaM paradArUpaseviM / imissA ca naM pApapatibyatAya, jIvantiyA chindatha kaNNanAsaM / / 2. isI krama meM paMcataMtra ke 'labdhapraNAza' nAmaka taMtra kI eka kathA kA sArAMza-dRSTavya hai eka brAhmaNa kuTumbavAloM ke jhagar3e se taMga Akara apanI priya patnI sahita jaMgala meM calA gyaa| vahA~ brAhmaNI ko pyAsa lagI to vaha jala kI khoja meM niklaa| jaba vaha jala lekara lauTA to kisI kAraNa se usakI patnI mara cukI thii| brAhmaNa ne AkAzavANI sunakara 'satyakriyA' se use apanI prAdhI Ayu dekara jIvita kara liyaa| phira ve eka vATikA meM phuNce| patnI ko vahAM chor3akara brAhmaNa bhojana lAne ke lie gyaa| pIche se usakI strI ne kAmAtura hokara eka paMgu se sambandha kara liyaa| brAhmaNa ke Ane para unhoMne bhojana kiyA aura paMgu ko dayAvaza eka gaTharI meM bAMdha kara ve uThA le cle| Age brAhmaNI ne apane pati ko bAdhA samajha kara dhokhe se eka e meM dhakela diyA aura vaha paMgu vAlI gaTharI lekara eka nagara meM gii| vahAM gaTharI ko corI kA mAla samajha kara rAja puruSa use rAjA ke sammukha le ge| jaba gaTharI kholI gaI to usameM se paMga niklaa| brAhmaNI ne apane ko pativratA prakaTa kiyaa| isase rAjA bar3A prabhAvita huA aura usane use sukha se rahane ke lie do gA~va pradAna kie / / kucha dinoM bAda brAhmaNa kisI taraha kueM se nikala kara usI nagara meM AyA aura usane apanI patnI kI lIlA dekhii| brAhmaNI ne use apane paMgu pati kA zatra batalA kara rAjA se usake vadha kI AjJA prApta krlii| parantu jaba brAhmaNa ne 'satyakriyA' se apanI dI haI Aya vApisa le lI to rAjA huA / use sampUrNa pUrva vRttAnta sunA kara brAhmaNa ne kahA-- yadarthe svakulaM tyakta jIvitAJca hAritam / sA mA tyajati nisnehA ka: strINAM vizvennaraH / / 3. aba dazakumAra carita kI mitragupta-kathA meM dI gaI eka antarkathA kA saMkSipta rUpa dekhie trigarta janapada meM kisI samaya dhanaka, dhAnyaka aura dhanyaka nAma vAle tIna sage bhAI rahate the| vahA~ ghora durbhikSa par3A aura loga saba kucha samApta hone para apane baccoM tathA patnI taka ko khAne lge| ina
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka rAjasthAnI loka kathA kA vizleSaNAtmaka adhyayana 67 ke parivAra kA bhI yahI hAla huaa| jaba saba se choTe bhAI dhanyaka kI strI ghuminI ke khAe jAne kI bArI AI to vaha use kaMdhe para biThA kara cupacApa bhAga gyaa| mArga meM unheM eka ghAyala aura laMgar3A AdamI milaa| use bhI unhoMne sAtha le liyA aura jaMgala meM eka kuTiyA banA kara ve rahane lge| dhanyaka ne dayA karake laMgar3e kI sevA ko aura vaha svastha ho gayA / eka dina dhanyaka zikAra ke lie gayA huA thaa| pIche se ghUminI ne kAmAtura hokara usa la~gar3e se prema prastAva kiyaa| use anicchApUrvaka dhUminI kI bAta mAnanI par3I jaba dhanyaka lauTa kara prAyA to / use pAnI lAne ke lie kue para bhejA gyaa| vahAM daMge se dhUminI ne use kueM meM DAla diyA aura vaha laMgar3e ko apane kaMdhe para biThA kara eka nagara meM A pahu~cI / vahA~ vaha Adarza pativratA ke rUpa meM prasiddha ho kara dhanavAlI bana baiThI / pIche se dhanyaka kisI prakAra kueM se nikalA aura hatAza hokara bhIkha mA~gatA hudhA usI nagara meM A pahu~cA, jahA~ usakI pativratA patnI rahatI thI / dhUminI ne use pahicAna liyA aura rAjA se zikAyata karake usake vadha kI AjJA dilavA dI / vadhasthAna para dhanyaka ne usa la~gar3e ko bulavAyA / usane sampUrNa vRttAnta saca-saca kaha sunaayaa| phalasvarUpa dhUminI ke nAka-kAna kATe gae aura dhanyaka para rAjA kI kRpA huI / uparyukta kathArUpoM se prakaTa hotA hai ki AAja jo kahAnI rAjasthAna ke dehAtoM taka meM pracalita hai, vaha bauddhakAla meM bhI bhArata meM isI prakAra janapriya thI / yaha spaSTa hai ki tatkAlIna loka kathAoM ko hI buddhadeva ke pUrvajanmoM ke sAtha jor3a kara jAtaka kathAeM upasthita kI gaI haiN| isI prakAra nItitatva hetu yaha lokakathA paMcatantra meM grahaNa kI gaI hai / dazakumAracarita meM yaha kathA isa prazna ke uttara meM hai ki krUra kauna hai ? parantu dhyAna rakhanA cAhie ki paMcataMtra kI kathA meM zraura rAjasthAnI lokakathA meM 'satyakriyA' kA prayoga vizeSa rUpa se huA hai, jabaki anya donoM rUpoM meM vaha nahIM hai| kathA meM isa tatva ke praveza kA sUtra anyatra anusaMdheya hai| isa sambandha meM zrImad devI bhAgavat meM varNita ruru pramadvarA' kA upAkhyAna vicAraNIya hai, jisa kA saMkSipta rUpa isa prakAra hai : menakA apsarA kI putrI kA sthUlakeza muni ne apane Azrama meM pAlana-poSaNa kiyA aura usakA nAma pramadvarA rkhaa| jaba pramadvarA yuvAvasthA ko prApta huI to munikumAra ruru usake rUpa lAvaNya para mugdha ho gayA aura sthUlakeza ne yaha sambandha svIkAra kara liyaa| parantu vivAha ke pUrva hI nidrita avasthA meM pramadvarA ko eka sAMpa ne kATa liyA aura vaha mRtaka avasthA ko prApta huI isa para ruru ne bar3A vilApa kiyA anusAra 'satyakriyA' dvArA apanI Ayu kA dhaddha bhAga usane pramadvarA ko pradAna phira una donoM kA vivAha ho gyaa| aura eka devadUta ke sujhAva ke karake punarjIvita kara liyA yaha premopAkhyAna bhI bhArata meM bar3A janapriya rahA hai| kathAsaritsAgara meM ise udayana aura vAsavadattA kI kahAnI meM vidUSaka ke mukha se kahalavAyA gayA hai| spaSTa hI paMcatantra meM saMkalita lokakathA kA rUpa isa upAkhyAna se kisI aMza meM mela khAtA hai| yahI sthiti rAjasthAnI lokakathA kI hai| upAkhyAna meM patnI ke prati puruSa ke prema kI parAkASThA prakaTa kI gaI hai, jo lokakathA meM bhI jyoM kI tyoM vartamAna hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 DaoN0 manohara zarmA parantu usakA mUla uddezya kucha dUsarA hI hai, ataH usameM 'satyakriyA' kA prayoga do bAra huA hai / vahA~ eka bAra Ayu kA arddha bhAga diyA gayA hai to dUsarI bAra paristhitivaza vApisa bhI liyA gayA hai| lokakathA meM nArI-jAti ke prati ghora ghRNA kA vAtAvaraNa hai / paurANika upAkhyAna meM aisA nahIM hai / vahA~ nArI-sammAna kA prakAzana huA hai / lokakathA meM vaha pUrNa rUpa se kRtaghna evaM avizvasanIya hai / yahI kAraNa hai ki kathA ke aMta meM usakI durgati karavA kara 'kAvyagata nyAya' (Poetic Justice) kA pAlana kiyA gayA hai| usakA burA hAla hotA hai parantu phira bhI vaha zrotAoM athavA pAThakoM kI sahAnubhUti nahIM prApta kara sktii| isa rUpa meM yaha eka nIti-kathA bana gaI hai| .. isa prakAra hama dekhate haiM ki eka lokakathA meM kitane vibhinna tatva chipe hue rahate haiM / sAtha hI Aja kI lokakathA ati prAcIna kAla meM bhI mila sakatI hai| samayAnusAra usa meM vibhinna prabhAva praveza pAkara use nayA rUpa pradAna karate haiN| rAjasthAnI lokakathA meM aisA hI huA hai| usameM aneka tatvoM kA samanvaya hai aura yahI bhAratIya saMskRti kA pradhAna upalakSaNa hai, jo yahA~ kI la kakathAoM taka meM dRSTavya hai| isI prakAra anya lokakathAnoM ke vizleSaNAtmaka vivecana kI bhI AvazyakatA hai| isase sAhitya-jagat ko bar3A lAbha milegaa|