Book Title: Ek Kaljai Stotra Bhaktamar Stotra
Author(s): Vipin Jaroli
Publisher: Z_Ashtdashi_012049.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210311/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipina jArolI dasarI ora laukika dRSTi se vipadA, ApadA, bhaya, kaSTa pIr3A, parIkSA pratiyogitA, utpIr3ana, cunautI Adi trAsoM se mukti kA kalyANakArI sukha, saMmpadA, saMtoSa, zAntidAyaka svarUpa, citraNa aura vivecana bhI spaSTata: dRSTigocara hotA hai| ___ 'bhaktAmara stotra' ke sambandha meM saMskRta-sAhitya ke vizruta vidvAna DaoN0 e0 vI0 kItha kA kathana hai' "yaha stotra pAramAtmika dRSTi se Atma-kalyANArtha sRjita hai aura isakA pratyeka zloka AdhyAtmika aura deva kAvya ke antargata AtA hai| isakA pratyeka pada, paMkti aura zabda sahaja, sarala, sarasa evaM sugama hai| par3hane tathA zravaNa mAtra se isake yathArtha bhAvoM kA bodha hotA hai| artha kI zreSThatA bodhaka ujjvala padoM kA niyojana hone se prasAdaguNa nihita hai| eka vastu ke guNa anya vastuoM ke guNoM ke niyojita hone ke kAraNa isameM samAdhi guNa hai| paraspara gumphita zabda racanA hone se isameM zleSa guNa samAhita hai| choTe bar3e samAsoM-saMdhiyoM ke prayoga tathA komala kAnta padAvalIzabdAvalI ke hone se yaha ojaguNa samanvita hai| yahAM taka ki "Tavarga' ke kaThora zabdoM kA prayoga nahIM hone se yaha stotra mAdhurya eka kAlajayI stotra : guNa se sarAbora hai|" bhaktAmara stotra aise AdhyAtmika kAvya, kalA, bhASA, bhakti, prasAda, mAdhurya, oja bhAvoM Adi guNoM /vizeSatAoM se susampanna sahaja, carama tIrthaMkara zramaNa bhagavanta mahAvIra svAmI kI sarala, sarasa, sahaja, komalakAnta zabdAvalI-padAvalI adi se avichinna zramaNa-paramparA meM mahAmuni mAnatuMgAcArya viracita pravahamAna stotra kA prArambha "bhaktAmara" zabda se hone se 'bhaktAmara stotra' aparanAma 'AdinAtha stotra' eka mahAprabhAvaka zraddhAlAoM ne ise "bhaktAmara stotra" se abhihita kiyA hai, jo evaM kAlajayI stotra hai| vasanta tilakA (madhu mAdhavI) chanda meM ki sarvatra pracalita hai| stotra ke dvitIya zloka meM caturtha caraNa nibaddha klAsikala (ucca starIya zAstrIya) alaMkRta zailI meM ke anta meM "prathamaM jinendram' ke ullekha se spaSTa hai ki yaha saMskRta bhASA meM racita kaI dRSTiyoM se sarvopari isa manomugdhahArI stotra prathama jinendra tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI bhakti pUrNa stotra meM pariSkRta bhASA sauSThava, sahajagamya chanda prayoga, stuti meM viracita kAlajayI stotra hai| sAhityika saundarya, nirdoSa kAvya-kalA, upayukta chanda, artha, ___"bhaktAmara stotra" eka kAlajayI stotra isalie hai ki alaMkAroM kI chavi darzanIya hai tathA isameM atha se iti eka jaba se isakI racanA huI hai taba se lekara Aja taka jaina dharma bhaktirasa kI amIya dhArA pravAhita hai| darzana kI saba hI sampradAyoM, upa sampradAyoM meM samAnarUpa se tathA "bhaktAmara stotra" AhlAdaka, bhaktirasotpAdaka, jainetara vidvAnoM-zraddhAluoM dvArA abAdha gati se par3hA tathA pATha vItarAgadazA pradAyaka stuti "tamaso mA jyotirgamaya" kI eka kiyA jAtA rahA hai aura bhaviSya meM anantakAla taka isI prakAra anUThI, anupama, advitIya kAvyaM kRti hai| isakA pratyeka zloka par3hA tathA pATha kiyA jAtA rhegaa| "satyam-zivam-sundaram' kI chaTA sameTe hue haiN| zlokoM meM isa stotra meM kula 48 (ar3atAlIsa) zloka nibaddha haiN| prayukta upamA, upameya, utprekSA, rUpaka, arthAntaranyAsa, kucha vidvAna, zraddhAlu tathA saMta ise 44 (cavAlIsa) tathA kucha atizayokti Adi alaMkAroM kI pAvana sura-saritA zraddhAluoM 52 (bAvana) zlokI isa stotra ko mAnate haiN| 49 (unacAsa) ko paramAtma tatva kI avagAhanA karAtI hai| se lekara 52 (bAvana) zlokoM kA jahAM taka sambandha hai, ye 4 AdhyAtmika dRSTi se isa stotra meM jahAM eka ora bhakti, zloka mere saMgraha meM 5 (pAMca) prakAra ke haiN| isase lagatA hai ki kAvya, darzana tathA jaina dharma tatva ke siddhAntoM evaM AtmA aura saMbhavata: kinhIM stutikAroM ne apanI-apanI bhakti ke Avega meM karma ke sanAtana saMgrAma kA svarUpa, cintana tathA vivecana hai, vahAM inheM racakara isa stotra meM sammilita kara liye hoM, jo bhI ho| 0 aSTadazI / 1710 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha vivAda kA viSaya nahIM hai ki stotra meM zlokoM kI saMkhyA AmaMtrita kiijie| ve koI na koI adbhuta camatkAra dikhalA kitanI hai aura kitanI honI cAhiye, yaha viSaya to zraddhA, bhakti kara Apako avazya hI santuSTa kreNge| rAjA ne apane anucaroM aura stuti kA hai, saMkhyA kA nhiiN| ko bhejakara AcAryazrI ko rAjasabhA meM Akara koI camatkAra bhakti rasAtmaka vizva stotra sAhitya meM "bhaktAmara dikhalAne kA saMdeza bhijavAyA, kintu sAMsArika kriyA-kalApoM, stotra" kA viziSTa sthAna hai aura isakA pratyeka pada siddhi viSayoM se virakta, vItarAga mArga ke pathika AcAryazrI ne apanI dAyaka maMtra hai| aise anupama, anUThe, lokottara evaM kRti ke saMta-samAcArI meM kisI prakAra kA camatkAra pradarzita karane kA kRtikAra zrI mAnatuMgAcArya ke jIvana va samaya ke sambanadha meM niSedha hone se rAjasabhA meM upasthita hone se inkAra kara diyaa| aitihAsika koI prAmANika jAnakArI upalabdha nahIM hai| jaina dharma rAjA ne ise rAjAjJA kA ullaMghana mAna kupita ho anucaroM ko darzana ke jJAtA, itihAsakAra DA jyoti prasAda jaina, lakhanaU tathA / Adeza diyA ki AcAryazrI ko bandI banAkara rAjasabhA meM tIrthakara mAsika patrikA ke sampAdaka parama vidvAna DaoN0 nemicanda upasthita kiyA jaay| AdezAnusAra AcAryazrI ko rAjasabhA meM jaina, indaura ke anusAra "jaina paramparA meM karIba bAraha mAnatuMga upasthita kiyA gaay| vahAM unheM ApAda kaMTha dRr3ha lauha zRMkhalAoM nAma ke saMta hue haiN| inameM se "bhaktAmara stotra' ke racanAkAra se veSThita kara talaghara meM DAla diyA aura vahAM jitane bhI tAle kauna se mAnatuMga hai, kahA nahIM jA sktaa| kRtikAra samaya ke upalabdha the jar3a diye| aisI viSama paristhiti meM apane Upara pravAha meM baha jAtA hai, vilIna ho jAtA hai, usakI kRti apanI akasmAta Aye upasarga ko dekha AcArya zrI nirapekSa bhAva se anupamatA, zreSThatA adbhutatA, guNavattA, mahAtmya Adi apane ArAdhya bhagavAna RSabhadeva kI stuti meM lIna hue| bhakti vizeSatAoM ke kAraNa kAla ko jIta letI hai, kAlajayI bana / kA pravAha aisA pravahamAna huA ki idhara se stuti meM eka-eka jAtI hai| inhIM vizeSatAoM ke kAraNa "bhaktAmara stotra'' eka zloka kI racanA karate gaye aura idhara eka-eka tAlA TUTatA kAjalayI kRti-racanA hai| gyaa| stuti meM AcAryazrI ke aMtara se jyoM hI "Apada kaMThamuru zrRMkhalA veSThitAMgA" zloka prasphuTita huA ki dRr3ha lauha isa stotra ke AvirbhAva ke sambandha meM mataikya nahIM haiN| zrRMkhalAeM kacce sUta (dhAge) kI taraha TUTa kara bikhara gaIM aura kucha vidvAna isakA AvirbhAva vArANasI ke rAjA harSadeva ke samaya stuti meM stotra pUrNakara ve rAjasabhA meM upasthita ho gye| meM, to kucha vidvAna ujjaina ke rAjA bhojadeva ke samaya me honA mAnate haiM, kintu loka pracalita dhAraNA tathA mAnyatA ke anusAra isa camatkAra pUrNa ghaTanA se rAjA, darabArI (sabhAsada) kahA va sunA jAtA hai ki mAlava aMcala (madhya pradeza) kI zasya tathA nagaravAsI bahuta hI prabhAvita hue| jaina dharma kI mahatI zyAmalA aitihAsika dhArA nagarI ke mahAn pratApI zAsaka prabhAvanA huI aura vahAM upasthita sabhI ne AcArya zrI ko zraddhAsAhitya, saMskRti evaM kalA ke unnAyaka rAjA bhojadeva paramAra bhakti pUrva namana kiyaa| unakI jaya-jayakAra kI aura jaina dharma (vikrama kI sAtavIM sadI) ne apane maMtrI jaina dharmAvalambI zrI svIkAra kiyaa| isase spaSTa hai ki bhaktAmara stotra eka mahAn matisAgara se eka dina bAta hI bAta meM kahA ki "hamArI prabhAvI, camatkArI, mahimAvanta evaM maMgalakArI stotra hai| isa rAjasabhA me kaI brAhmaNadharmI vidvAnoM dvArA adbhuta camatkAra stotra ke mAdhyama se bhakta, bhakti evaM samarpaNa ke sopAna para pradarzita kiye gaye haiN| yathA kalikulaguru kAlidAsa dvArA car3hakara stotrakAra (racayitA) kI taraha hI apane ArAdhya ke kAlikA kI upAsanA-ArAdhanA se apane kaTe hue hAtha pairoM ko sAtha ghaniSTa ekAtmakatA kI anubhUti karatA huA paramAtmA kI jor3anA, kavi mAgha dvArA sUryopAsanA se apanA kuSTha roga dUra ananta zaktiyoM kA pArasa sparza pAkara jaise svayaM ke antara meM karanA, kavi bhAravi dvArA ambikA kI bhakti se apanA jalodara / ananta zakti kA udbhava tathA prasphuTana kI anubhUti kara sakatA roga dUra karanA aadi| kyA tumhAre jaina dharma meM bhI koI saMta, hai| vidvAna yA sukavi haiM jo aise adbhuta camatkAra pradarzana kI kSamatA aise advitIya, anUThe, adbhuta evaM bhaktirasa se paripUrNa rakhatA hai?" stotra se jaina dharmAvalambiyoM ke atirikta kaI jainettara vidvAna, saMyoga aisA banA ki kucha hI dinoM bAda grAmAnugrAma saMskRta bhASAvida paMDita bhI prabhAvita haiN| maiksamUlara, kItha, dharmodyota karate hue mahAmuni zrI mAnatuMgAcArya kA dhArA nagarI meM bevara, haramana jaikobI, viNTara nitsa zAloTa, krAuse Adi padArpaNa huA, maMtrI zrI matisAgara ne AcAryazrI ke padArpaNa ke pAzcAtya prAcyavidoM vidvAnoM tathA bhAratIya vidvAnoM ne tathA samAcAra rAjA se khe| sAtha hI yaha saMketa bhI kiyA ki bhAratIya vidvAnoM-manISiyoM meM sarvazrI paM0 durgAprasAda . paM0 AcAryazrI eka mahAprabhAvaka saMta haiM, Apa unheM rAjyasabhA meM kAzInAtha zarmA, gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA baladevaprasAda 0 aSTadazI / 1720 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya, bholA zaMkara vyAsa, giradhara zarmA "navaratna", paM. anuvAda hameM aba taka upalabdha hue haiM jinameM se 124 (ekasau kAzInAtha trivedI, paM0 giradhArIlAla zAstrI, DaoN0 zaMkaradayAla caubIsa) anuvAdoM kA eka vRhad saMkalana (graMtha) lagabhaga zarmA, motIlAla menAriyA, DaoN0 bhagavatIlAla vyAsa Adi ne isa 1150 (eka hajAra eka sau pacAsa) pRSThoM meM "bhaktAmara stotra kI zreSThatA se mugdha prabhAvita ho muktakaMTha se prazaMsA kI bhAratI" nAma se prakAzita ho cukA hai jisakA prakAzana zrI hai| itanA hI nahIM harmana jaikobI ne jarmana bhASA meM, krAuse mahAzaya khemarAja jaina cairiTebala TrasTa sAgara se huA hai aura saMkalana aura azoka kumAra saksenA ne AMgla bhASA meM, paM0 giradhara zarmA sampAdana sva0 paM0 kamalakumAra jaina zAstrI "kumuda" khuraI navaratna' ne samazlokI hindI bhASA meM, paM0 giradhArIlAla zAstrI (jilA-sAgara ma0pra0) aura isa Alekha ke lekhaka (vipina ne rAjasthAnI kI vibhASA mevAr3a aMcala meM bolI jAne vAlI bhASA jArolI, kAnor3a) ne kiyA hai| isa graMtha kA dvitIya saMskaraNa bhI mevAr3I meM, paM0 devadatta ojhA ne laghu chanda dohA meM tathA hemarAja prakAzita ho cukA hai| pANDeya, paM0 bAlakRSNa zarmA, paM0 bAlamukunda jozI, oma rAjasthAnI bhASA, sAhitya evaM saMskRti akAdamI kI prakAza kazyapa Adi kaI vibhinna bhASA-bhASI vidvAnoM, paMDitoM, mAsika patrikA "jAgatI jota' ke yazasvI sampAdaka kaviyoM, anuvAdakoM sAhityAnurAgI zraddhAluoM ne isa stotra kA sAhityakAra DaoN0 bhagavatIlAla vyAsa ke Alekha : - vividha bhASA, chandoM, rAga-rAginiyoM meM padyAnuvAda kara apane "bhakti evaM kAvya kA anUThA saMgama bhaktAmara bhAratI" Apako gauravAnvita kiyA hai| kaI vibhinna bhASA-bhASI vidvAnoM ne ke anusAra "bhaktAmara bhAratI meM sarvAdhika caurAnave anuvAda isa stotra para TIkAeM, isake prabhAva se sambandhita kathA hindI meM haiN| marAThI meM nau, gujarAtI meM ATha, rAjasthAnI meM va urdU kahAniyAM, vArtAe~ likhiiN| kaI zraddhAlu-bhaktoM ne isake AdhAra para meM do-do, baMgAlI, avadhI, tamila, kannar3a, aMgrejI tathA mevAr3I apane ArAdhya kI stuti stavanA meM vibhinna stotroM kI tathA kucha meM eka-eka anuvAda prakAzita hai| isa graMtha ke sampAdakoM ko yaha kaviyoM ne isake padoM ko lekara pAda pUrti stotroM kI racanAeM kii| zreya jAtA hai ki chattIsa aise padyAnuvAda haiM jo ki aprakAzita kucha vidvAnoM ne isake zlokoM meM prayukta zabdoM ke uccAraNa se haiM, unheM zodhakara isa saMkalana meM sammilita kara prakAzita kiye utpana dhvani taraMgoM ko rekhAMkita kara yaMtroM kI tathA akSaroM kA akSaroM se tAratamya biThAkara RddhiyoM, maMtroM, bIjAkSaroM kI sarjanAeM kii| kucha paMDitoM, kriyA kANDI/kriyAkarmiyoM ne stotra "bhaktAmara bhAratI' ke sampAdaka dvaya kI cayana dRSTi kI kA pATha karate samaya vAtAvaraNa zaddha aura citta/mana ekAgra rahe zlAghA isa dRSTi se bhI kI jAnI cahiye ki pahalI bAra kisI isa dRSTi se pUjA-arcanA ke vidhi-vidhAna nirmita kiye, isake / kRti ke itane sAre padyAnupATha pAThakoM evaM zraddhAluoM ko upalabdha atirikta kaI zraddhAluoM ne apanI-apanI dRSTi se apanI-apanI karavAe gae haiN| isa saMkalana meM sabase purAnA padyAnuvAda zrI bhASA meM isa stotra ke anuvAda kiye, vyAkhyAeM tathA vivecnaaeN| hemarAja pANDeya dvArA kiyA gayA hai, jisakA kAla 1670 I0 likhii| kaI zraddhAluoM ne ise svara, laya, tAlabaddha kara gAyA hai| "bhaktAmara bhAratI" meM saMkalita itane sAre padyAnuvAdoM kA aura kaiseTsa taiyAra kiye| kaI bhakta kalAkAroM ne isake / honA isa bAta kA dyotaka hai ki mUla kRti (bhaktAmara stotra) zlokoM ke bhAvoM ko kalpanA meM saMjokara ise citrita kiyA, apane Apa meM kitanI utkRSTa evaM lokapriya hai| aise yunivarsala sacitra saMskaraNa prakAzita kiye aura viDiyoM kaiseTsa tathA eproca vAle graMthoM kA praNayana kabhI-kabhI hI ho pAtA hai| isa sI0DI0 bnaaye| saMkalana / graMtha se Ama pAThakoM, zraddhAluoM, sAhitya marmajJoM tathA zodhArthiyoM ko bar3I suvidhA ho gaI hai| bhaktAmara stotra kI sarva priyatA, mAnyatA evaM mahAtmya kA jahAM taka sambandha hai, yahAM yaha ullekha karanA aprAsaMgika va niHsandeha "bhaktAmara bhAratI" apane Apa meM advitIya atizayokti parNa na hogA ki jaina dharma meM anekAneka donoM meM evaM anUThA graMtha hai aura bhaktAmara stotra bhakti rasAtmaka sAhitya vividha AkAra-prakAra meM yadi kisI stotra ke sarvAdhika meM eka kAjalayA stotra hai| saMskaraNa lAkhoM lAkha pratiyoM meM prakAzita haiM to ve eka mAtra dIvAkara dIpa, gAMdhI cauka, kAnor3a "bhaktAmara stotra" ke hI haiN| isa Alekha ko samApta karUM isake pUrva meM pAThakoM kA dhyAna eka aisI upalabdhi kI ora AkarSita karanA cAhU~gA ki isa stotra ke vibhinna bhASAoM meM hue 131 (eka sau ikatIsa) 0 aSTadazI / 1730