Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prati-paricaya dravyasaMgraha aura nemicandra siddhAntideva dravya-saMgraha yahA~ dravya-saMgraha bhASA meM upayukta pratiyoMkA paricaya diyA jAtA hai 1. ba - yaha bar3auta hameM yahI prati prApta huI thii| (meraTha) ke di0 jaina paMcAyatI mandirake zAstra bhaNDArakI prati hai / Arambha meM isameM kula patra 46 haiM / prathama patrakA prathama pRSTha aura antima patrakA antima pRSTha khAlI haiM - unapara koI likhAvaTa nahIM hai / zeSa 45 patroM arthAt 90 pRSThoM meM likhAvaTa hai / pratyeka pRSThakI lambAI 9-9 iMca aura caur3AI 6-6 iMca hai / pratyeka pRSThameM 13 lAineM aura eka-eka lAinameM 28 se 30 taka akSara haiM / jisa paMkti meM saMyukta akSara adhika haiM unameM 28 akSara haiM aura jisameM saMyukta akSara kama haiM usameM 30 taka akSara haiN| ullekhanIya hai ki isameM pratikA lekhana kAla bhI diyA huA hai, jo isa prakAra hai ' iti dravyasaMgrahabhASA saMpUrNa // zrI // saMvat 1876 mAgha kRSNa 11 bhomavAsare likhitaM mizra sukhalAla bar3autamadhye | zrI zubhaM maMgalaM dadAtu || zrI zrI // ' - mudrita pR0 80 / isa antima puSpikA - vAkyase prakaTa hai ki yaha prati mAgha kRSNa 11 maMgalavAra saM0 1876 meM mizra sukhalAladvArA bar3auta meM likhI gaI hai / yaha pratilekhana-kAla granthalekhana- kAla (saM0 1863) se kevala 13 varSa adhika hai - jyAdA bAdakI likhI yaha prati nahIM hai / phira bhI vaha itane alpakAla (13 varSa) meM itanI azuddha kaise likhI gayI ? isakA kAraNa sambhavataH vacanikAko rAjasthAnI bhASAse lekhakakA aparicita honA yA prApta pratikA azuddha honA jAna par3atA hai, jo ho / pratidAtA lA0 premacandrajI saraphine prati preSaka bA0 lakSmIcandrajIko yaha kahakara prati dI thI ki mUla vacanikA jyoM-kI-tyoM chape - jisa bhASA aura jina zabdoMmeM paM0 jayacandajIne TIkA kI hai ve jarUra kAyama raheM / unakI isa bhAvanAko dhyAna meM rakhA gayA hai| aura paM0 jayacandajIkI bhASA evaM zabdoMmeM hI vacanikA chApI gaI hai| isa pratikI bar3Ita artha sUcaka 'ba' saMjJA rakhI hai 2. va- yaha vyAvarake ai0 pannAlAla di0 jaina sarasvatI-bhavanakI prati hai / isameM kula patra 57 arthAt 114 pRSTha haiM / pratyeka pRSThakI lambAI maya donoM orake hA~siyoMke 10 iMca / 1, 1 iMca patrake donoM ora hA~siyoMke rUpameM rikta hai aura mAtra 8 iMcakI lambAI meM likhAI hai / isI taraha caur3AI UparanIce ke hA~siyosahita 5 iMca hai aura donoM ora iMca khAlI haiM tathA zeSa 33 iMca caur3AI meM likhAI hai / eka pRSThameM 10 aura eka patra meM 20 paMktiyA~ tathA pratyeka paMkti meM prAyaH 30-30 akSara haiM prati puSTa aura majabUta hai tathA zuddha aura suvAcya hai / isameM bar3auta pratikI taraha pratilekhana-kAla upalabdha nahIM hai / jaisAki usake antima puSpikA vAkyase spaSTa hai aura jo mudrita pR0 80 ke phuTanoTameM diyA gayA hai| isa pratikA sAMketika nAma vyAvara-bodhaka 'va' rakhA gayA hai / - 316 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. ja - yaha jayapura ke mahAvIra bhavana sthita Amera -zAstra bhaNDArakI prati hai / isameM kula patra 52 haiM, arthAt 104 pRSTha haiM / prathama patrakA prathama pRSTha khAlI hai aura usake dUsare pRSThase likhAvaTa Arambha hai / isI prakAra patra 52 ke pahale pRSThameM sirpha cAra paMktiyA~ haiM / isa pRSThakA zeSa bhAga aura dUsarA pRSTha rikta hai / isa taraha 50 patroM arthAt 1003 pRSThoMmeM likhAvaTa hai / pratyeka pRSThakI lambAI maya donoM orake hAMsiyoM ke 101, 103 iMca aura caur3AI maya Upara-nIce ke hAMsiyoM sahita 44, 4 iMca hai / lambAI meM 14, 14 iMcake donoM ora hAMsiye haiM tathA caur3AI meM bhI Upara-nIce de re iMca hA~siyoMkI khAlI jagaha hai / isa prakAra 8 iMca lambAI aura 3 iMca caur3AImeM likhAI hai| pratyeka pRSThameM 10 paMktiyA~ aura pratyeka paMkti meM prAyaH 32 athavA kama-bar3ha akSara pAye jAte haiM / prati puSTa, zuddha aura suvAcya hai / vyAvara prati aura isa pratike pATha prAyaH sarvatra samAna haiM / isakA antima puSpikA vAkya ThIka usI prakAra hai jaisA vyAvara pratimeM hai aura jo pustaka ( pR0 74) ke anta meM mudrita hai| hA~, dravyasaMgraha - bhASAkA antima puSpikA - vAkya bhinna hai| aura jo nimna prakAra hai : 'iti dravyasaMgrahabhASA saMpUrNa / / lipIkRtaM mANikacanda lekhaka likhApitaM sukharAma siMbhUrAma pApar3IvAla rUpAheDIkA zubhaM bhUyAt / ' isa puSpikA - vAkyase do bAteM jJAta hotI haiM / eka yaha ki isa pratike lekhaka mANikacanda haiM aura yaha sukharAma siMbhUrAma pApaDIvAla dvArA likhAI gaI hai / dUsarI bAta yaha dhvanita hotI hai ki sukharAma sibhUrAma pApaDIvAla rUpAheDIke rahane vAle the aura sambhavataH yaha prati rUpAheDI meM hI likhI gayI hai| mAlUma par3atA hai ki yaha rUpAheDI usa samaya eka acchA sampanna kasbA hogA, jahA~ jainiyoMke aneka ghara hoMge aura unameM dhArmika jAgRti acchI hogI / yaha 'rUpAheDI' jayapurake dakSiNakI ora karIba 20 mIlapara eka choTese gA~va ke rUpameM Aja bhI vidyamAna hai aura vahA~ 4, 5 jaina ghara hoMge,' aisA DA0 kastUracandrajI kAsalIvAla ke usa patra se jJAta huA jo unhoMne 29 julAI 66 ko likhA / isa pratike prathama patrake dvitIya pRSThake madhya meM eka chaha pAMkhur3IkA sundara kamalakA AkAra lAla syAhI se banA huA hai, anya patroMmeM nahIM hai / isa pratikI jayapura - sUcaka 'ja' saMjJA rakhI hai / grantha- paricaya prastuta mUla grantha 'dravya saMgraha' hai aura usake kartA zrI nemicandra muni haiM / isameM unhoMne jainadarzanameM 1. davvasaMgahamiNaM 'NemicaMdamuNiNA bhaNiyaM jaM // - nemicandramuni, dravyasaMgraha gA0 58 / 2. bhAratIya darzanoM meM vaizeSika aura mImAMsaka donoM darzana padArtha tathA dravya donoMko mAnate haiM / para unake abhimata padArtha aura dravya tathA unakI saMkhyA jaina darzanake padArthoM aura dravyoMse bilakula bhinna hai / isI prakAra nyAyadarzanameM svIkRta kevala padArtha aura sAMkhyadarzanameM mAnya kevala tattva aura unakI saMkhyA bhI jaina darzana ke padArthoM tathA tattvoMse sarvathA alaga hai / bauddhadarzana ke cAra Aryasatya - duHkha, samudaya, mArga aura nirodha yadyapi jainadarzanake Asrava, bandha, saMvara-nirjarA aura mokSa tattvoMkA smaraNa dilAte haiM; para ve bhI bhinna hI haiM aura saMkhyA bhI bhinna hai / vedAntadarzanameM kevala eka Atmatattva hI jJAtavya aura upAdeya hai tathA vaha ekamAtra advaita hai / cArvAkadarzana meM pRthivI, jala, agni aura vAyu ye cAra bhUtatattva haiM aura jinake samudAyase caitanyakI utpatti hotI haiM / cArvAkadarzanake ye cAra bhUtatattva bhI jaina darzanake sAta tattvoMse bhinna haiM / ina darzanoMke padArthoM, dravyoM aura tattvoMkA ullekha agale pAdaTippaNa meM kiyA gayA hai, jo avazya jAnane yogya haiM / - 317 -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnya chaha dravyoMkA saMkalana tathA svarUpAtmaka kathana kiyA hai| isake sAtha hI pA~ca astikAyoM, sAta tattvoM, nau padArthoM, do prakArake mokSamArgoM, pA~ca parameSThiyoM aura dhyAnakA bhI saMkSepameM pratipAdana kiyA hai / dravyoMkA kathana mukhya athavA ArambhameM honese granthakA nAma 'dravya saMgraha' rakhA gayA / yaha zabdaparimANameM laghu hote hue bhI itanA vyavasthita, sarala, vizada aura apane meM pUrNa hai ki jainadharma-sambandhI prAyaH sabhI moTI bAtoM kA isameM varNana A gayA hai aura unakA jJAna karAne meM yaha pUrNataH sakSama hai / dhyAna rahe ki eka tattvajJAnIko niHzreyasa athavA sukhakI prAptike lie jinakA samyak jJAna Ava zyaka hai unheM sAMkhyadarzanameM 25 tattvoM, nyAyadarzana meM 16 padArthoM, vaizeSikadarzanameM 6 padArthoM tathA 9 dravyoM, mImAMsAdarzana meM bhATToMke anusAra 5 padArthoM aura 11 dravyoM tathA prAbhAkaroMke anusAra 8 padArthoM aura 9 dravyoM, bauddhadarzanameM' 4 AryasatyoM evaM cArvAka darzana meM 4 bhUtatattvoMke rUpameM svIkAra kiyA gayA hai / parantu jainadarzana meM chaha dravyoM, pA~ca astikAyoM, sAta tattvoM aura nau padArthoMke rUpameM unheM mAnA gayA hai / dravya saMgrahakAra ne unake dArzanika vivecanameM na jAkara kevala unakA Agamika varNana kiyA hai, jo prastuta granthameM bar3I saralatA se upalabdha hai / (ka) viSaya isameM kula aNThAvana (58) gAthAe~ haiM, jo prAkRta bhASA meM racI gaI haiM / yadyapi isameM granthakAradvArA kiyA gayA adhikAroMkA vibhAjana pratIta nahIM hotA, tathApi brahmadevakI saMskRta TIkAke anusAra isameM tIna adhikAra aura tInoM adhikAroMke antargata ATha antarAdhikAra mAne gaye haiM / inakA viSaya-varNana isa prakAra hai : 1. yathA - 'sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH prakRtermahAn mahato'haGkAro'GkArAt paJcatanmAtrANyubhayamindriyaM tanmAtrebhyaH sthUlabhUtAni puruSa iti paJcaviMzatirgaNaH / ' - kapila, sAMkhyazAstra 1-61 / 2. ' pramANaprameyasaMzayaprayojana dRSTAntasiddhAntAvayavatarka nirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM ( padArthAnAM ) tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH / ' - gautama akSapAda, nyAyasUtra 1-1-1 | 3. (a) dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidharmyAbhya tattvajJAnAninnaHzreyasam / ' - kaNAda, vaizeSikadarzana 1-1-4 / vahI 1-1-5 / ( A ) ( pRthivyApastejo vAyurAkAzaM kAlo digAtmA mana iti dravyANi / ' 4. ( a ) ' dravyaguNakarmasAmAnyAbhAvabhedena paJcavidhaH padArthaH / ' bhATTamImAMsaka, P. N. Pattabhirama shastri dvArA Journal of the benares hindu university meM prakAzita 'bhaTTaprabhAkarayormatabheda:' zIrSaka nibandha pR0 331 / 5. (A) pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmazabdatamAMsi dravyANyekAdaza / ' (i) 'dravyaguNakarmasAmAnyazaktisAdRzya saMkhyAsamavAyabhedenASTavidhaH padArthaH / ' - prAbhAkaramImAMsaka, vahI pR0 331 / (I) 'pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi nava dravyANi / - prAbhAkaramImAMsaka, vahI pR0 331 / -bhATTamImAMsaka, vahI pR0 331 / - 318 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pahalA adhikAra ' Sadravya paJcAstikAya pratipAdaka' nAmakA hai / isameM tIna antarAdhikAra haiM aura sattAIsa gAthAe~ haiM / prathama antarAdhikAra meM caudaha gAthAoM dvArA jIvadravyakA, dvitIya antarAdhikAra meM ATha gAthAoM dvArA pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina pA~ca ajIvadravyoMkA aura tIsare antarAdhikAra meM pA~ca gAthAoM dvArA jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ina pA~ca astikAyoMkA kathana hai / prathama antarAdhikArakI caudaha gAthAoMmeM bhI pahalI gAthAdvArA maGgalAcaraNa tathA zrI RSabhajinendra pratipAdita jIva aura ajIva ina mUla do dravyoMkA nAma-nirdeza kiyA gayA hai / dUsarI gAthAdvArA jIvadravyake jIvatva, upayogamayatva, amUttitva, kartRtva, svadehaparimitatva, bhoktRtva, saMsAritva, siddhatva aura visrasA Urdhvagamana ye nau adhikAra ( varNana - prakAra ) ginAye gaye haiM / tIsarI gAthAse lekara caudahavIM gAthA taka bAraha gAthAoM dvArA ukta adhikAroMke mAdhyama se jIvakA svarUpa varNita kiyA hai / 2. dUsarA adhikAra 'saptatattva- navapadArthapratipAdaka' nAmakA hai / isameM do antarAdhikAra haiM tathA gyAraha gAthAe~ haiM / prathama antarAdhikAra meM aTThAIsavIM gAthAse lekara saiMtIsavIM gAthA taka dasa gAthAoM dvArA jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA aura dUsare antarAdhikAra meM ar3atIsavIM gAthAdvArA ukta sAta tattvoMmeM puNya tathA pApako milAkara hue nau padArthoM kA svarUpa-kathana hai / 3. tIsarA adhikAra mokSamArga pratipAdaka' nAmakA hai / isameM bhI do antarAdhikAra haiM aura bIsa gAthAe~ haiM / prathama antarAdhikArameM unatAlIsavIM gAthAse lekara chiyAlIsavIM gAthA taka ATha gAthAoM dvArA vyavahAra aura nizcaya do prakArake mokSamArgIkA pratipAdana hai / yataH ye donoM mokSamArga dhyAnadvArA hI yogIko prApta hote haiM, ataH isI adhikAra ke antargata dUsare antarAdhikAra meM saiMtAlIsavIM gAthAse lekara sattAvanavIM gAthA taka gyAraha gAthAoM dvArA dhyAna aura dhyeya (dhyAnake Alambana) pA~ca parameSThiyoMkA bhI saMkSepa meM prarUpaNa hai / antima aNThAvanavIM gAyAdvArA, jo svAgatAchanda meM granthakarttA ne apanI laghutA evaM nirahaMkAravRtti prakaTa kI hai / isa taraha muni zrI nemicandra ne isa mahattvapUrNa granthameM bahuta hI thor3e zabdoM - kevala aNThAvana (58) gAthAoM dvArA vipula artha bharA hai / jAna par3atA hai ki isIse yaha itanA prAmANika aura lokapriya huA hai ki uttaravartI lekhakoMne use sabahumAna apanAyA hai / isake saMskRta TIkAkAra zrIbrahmadevane isakI gAthAoMko 'sUtra' aura isake kartAko 'bhagavAn' kahakara ullekhita kiyA hai' / paNDitapravara AzAdharajIne anagAradharmAmRta kI svopajJa TokAmeM isakI gAthAoMko uddhRta karake unase apane varNyaviSayako pramANita evaM puSTa kiyA hai / bhASA - vacanikAkAra paM0 jayacandajIne bhI granthake mahattvako anubhava karake usapara saMkSipta, kintu vizada aafter likhI hai | paM0 jayacandajo vacanikA likhakara hI santuSTa nahIM hue, usapara dravyasaMgraha - bhASA arthAt hindI padyAnuvAda bhI unhoMne likhA hai, jo gAthAke pUre arthako eka-eka caupAI dvArA bar3e acche 1. "bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati' - saMskRta - TIkA pRSTha 4; 'atra sUtre' - vahI pR0 21; 'sUtraM gatam' - vahI pR0 23; 'tiSThantItyabhiprAyo bhagavatAM zrInemicandra siddhAntidevAnAmiti' - vahI pR0 58; 'atrAha somAbhidhAno rAjazreSThI / bhagavan ? - vahI pR0 58 'bhagavAnAha ' - vahI pR0 59; 'atrAha somanAmarAjazreSThI / bhagavan ! vahI pR0 149 'bhagavAnAha ' - vahI pR0 149 'bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati' - vahI pR0 209; 223; bhagavan' - vahI pR0 229, 231 / 2. dekhie, anagAradharmAmRtaTIkA pRSTha 4, 109, 112, 116, 204 Adi / pR0 118 para to 'tathA coktaM dravyasaMgrahe'pi' kahakara usakI 'savvasta kammaNo' Adi gAthA uddhRta kI gaI hai / - 319 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ DhaMga se vyakta karatA hai / yaha graMtha Aja bhI lokapriya banA huA hai aura usapara aneka hindI - vyAkhyAe~ upalabdha evaM prakAzita haiM / marAThImeM bhI isakA kaI bAra anuvAda chapa cukA hai| pro0 zaraccandra ghoSAla ke sampAdakatvameM ArAsera san 1917 meM aura jaina samAja pahAr3IdhIraja dillIse san 1956 meM aMgrejI meM yaha do bAra prakAzita ho cukA hai / aneka parIkSAlayoMke pAThyakrama meM bhI yaha varSoMse nihita hai / isase spaSTa hai ki prastuta grantha kitanA mahattva rakhatA hai / (kha) laghu aura bRhad dravyasaMgraha : zrIbrahmadeva saMskRta TIkAke Arambha meM likhA hai ki 'zronemicanda siddhAntidevane pahale 26 gAthAoM meM 'laghu-dravyasaMgraha' banAyA thA, pIche vizeSa tattvajJAnake lie unhoMne 'bRhad bravyasaMgraha' kI racanA kI thI / ' brahmadeva ke isa kathana se jAna par3atA hai ki granthakArane dravyasaMgraha laghu aura bRhad donoM rUpameM racA thA - pahale laghudravyasaMgraha aura pIche kucha vizeSa kathana ke lie bRhadravyasaMgraha / Azcarya nahIM ki unhoMne isa prakArakI do kRtiyoMkI racanAkI ho / jaina sAhitya meM hameM isa prakArake prayatna aura bhI milate haiM / muni anantakIrtine pahale laghusavaMza siddhi aura bAdako bRhatsarvajJasiddhi banAI thii| unakI ye donoM kRtiyA~ upalabdha evaM prakAzita haiM / kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki laghudravya saMgrahameM kucha gAthAe~ bar3hAkara use hI bRhadravya-saMgraha nAma de diyA gayA hai / parantu anusandhAnase aisI bAta mAlUma nahIM hotI; kyoMki na to saMskRta TIkAkArake ukta kathanaparase prakaTa hotA hai aura na donoM granthoMke antaHparIkSaNa se hI pratIta hotA hai / bRhadravya saMgrahako laghudravya saMgrahakA bRhadrUpa mAnanepara upalabdha bRhadravya saMgraha meM laghudrabya saMgrahakI sabhI gAthAe~ pAyI jAnI cAhie thIM / parantu aisA nahIM hai / dharma, adharma aura AkAza dravyoMkI lakSaNaparaka tIna gAthAoM naM0 8, 9, 10 aura kAlalakSaNapratipAdikA gAthA naM0 11 ke pUrvArdha tathA gAthA naM0 12 va 14 ko, jo bRhadravyasaMgrameM kramazaH naM0 17, 18, 19, 21 (pUrvArdha), 22 aura 27 para pAyI jAtI haiM, chor3akara isakI zeSa saba ( 193 ) gAthAe~ bRhadravyasaMgrahase bhinna haiM / isase prakaTa hai ki laghudravya saMgraha meM kucha gAthAoM kI vRddhi karake use hI bRhad rUpa nahIM diyA gayA hai, apitu donoMko svataMtra rUpa se racA gayA hai aura isIse donoMke maGgala-padya tathA upasaMhArAtmaka antima padya bhI bhinna-bhinna haiM / 1., 2. paM0 jugalakizora mukhtAra, 'dravyasaMgraha -samAlocanA', jaina hitaiSI, varSa 13, aGka 12, (san 1918) pR0 541 / 3.4. 'zrI nemicandra siddhAntidevaH pUrvaM SaDviMzatigAthAbhirlaghudravyasaMgrahaM kRtvA pazcAdvineyatattvaparijJAnArthaM viracitasya bRhadravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH prArabhyate / - saM0 TI0 pR0 4 / 5. jIvamajIvaM davvaM jiNavaravasaheNa jeNa NiddiTTha / devidavidavaMdaM vaMde taM savvadA sirasA // 1 // - maMgala-padya, bRhadravyasaM0 / chadravya paMca atthI satta vi taccANi NavapayatthA ya / guppAya dhuvattA NiddiTTA jeNa so jiNo jayau || 1|| - maMgala-padya, laghudravyasaM0 / 6. davvasaMga hamiNaM muNiNAhA dosasaMcayacudA sudapuNNA / sodhayaMtu taNusuttadhareNa NemicaMdamuNiNA maNiyaM jaM // 58 // - upasaMhA0 padya, bRhadravyasaM0 / somacchalena raiyA payastha - lakkhaNakarAu gAhAo / bhavvuvayAra - NimittaM gaNiNA siriNemicaMdeNa // 25 // - upasaMhArAtmaka padya, laghudravyasaM0 / - 320 -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yahA~ dhyAtavya hai ki laghudravyasaMgrahameM usakA nAma 'dravyasaMgraha' nahIM diyA, kintu payattha-lakSaNakrarAo gAhAo' padoMke dvArA use 'padArthalakSaNakAriNI gAthAe~' kahA hai, jaba ki bRhadravyasaMgrahameM 'davvasaMgahamiNaM' padake dvArA usakA nAma spaSTarUpase 'dravyasaMgraha' diyA hai aura isase mAlUma hotA hai ki 'dravyasaMgraha nAmakI kalpanA graMthakArako apanI pUrva racanAke bAda isa dravyasaMgrahako racate samaya utpanna huI hai aura isake race jAne tathA use 'dravyasaMgraha' nAma de deneke uparAnta 'padArthalakSaNakAriNI gAthAoM ko bhI granthakAra athavA dUsaroMke dvArA 'laghudravyasaMgraha' nAma diyA gayA hai aura taba yaha 58 gAthAoMvAlI kRti--'dravyasaMgraha' bRhadvizeSaNake sAtha sutarAM 'bRhadravyasaMgraha ke nAmase vyavahRta evaM prasiddha huI jAna par3atI hai / ataeva 'laghudravyasaMgraha' ke antameM pAye jAnevAle puSpikAvAkyameM usake 'laghudravyasaMgraha' nAmakA ullekha milatA hai| ___ yahA~ eka prazna yaha uTha sakatA hai ki upalabdha 'laghudravyasaMgraha' meM 25 hI gAthAe~ pAyI jAtI haiM; jabaki saMskRta-TIkAkAra use 26 gAthApramANa batalAte haiN| ataH vAstavikatA kyA hai ? isa sambandhameM zraddheya pa0 jugalakizorajI mukhtArane UhApohake sAtha sambhAvanA kI hai ki 'ho sakatA hai, eka gAthA isa grantha-pratimeM chUTa gaI ho, aura sambhavataH 10 vIM-11 vI gAthAoMke madhyakI vaha gAthA jAna par3atI hai jo 'bRhatavyasaMgraha' meM 'dhammAdhammA kAlo' ityAdi rUpase naM0 20 para dI gaI hai aura jisameM lokAkAza tathA alokAkAzakA svarUpa vaNita hai|' isameM yuktike rUpameM unhoMne kucha Avazyaka gAthAoMkA donoMmeM pAyA jAnA batalAyA niHsandeha mukhtAra sAhabakI sambhAvanA aura yukti donoM buddhiko lagate haiN| yathArthameM 'laghudravyasaMgraha' meM jahA~ dharma, adharma, AkAza AdikI lakSaNaparaka gAthAe~ dI huI haiM vahA~ lokAkAza tathA alokAkAzake svarUpakI pratipAdikA koI gAthA na honA khaTakatA hai / smaraNa rahe ki bRhadvavyasaMgrahameM 17, 18, 19, 21 aura 22 naM0 para lagAtAra pAyI jAne vAlI ye pAMcoM gAthAe~ to ladhudravyasaMgrahameM 8, 9,10,11 aura 12 naM. para sthita haiM, para bRhadravyasaMgrahakI 19 aura 21 vIM gAthAoMke madhyakI 20 naM0 vAlI gAthA laghudravyasaMgrahameM nahIM hai, jisakA bhI vahA~ honA Avazyaka thA / ataH bRhadravya saMgrahameM 20 naM0 para pAyI jAne vAlI ukta gAthA laghudravya saMgrahakI upalabdha grantha-pratimeM chUTI huI mAnanA caahie| sambhava hai kisI anya grantha-pratimeM vaha mila jAya / upalabdha 25 gAthA-pramANa yaha 'laghudravyasaMgraha' apane saMkSipta arthake sAtha isI bRhadravyasaMgrahameM mudrita hai| (ga) adhyAtmazAstra vastu ke-mukhyatayA jIvake-zuddha aura azuddha svarUpoMkA nizcaya aura vyavahAra athavA zuddha aura azuddha nayoMse kathana karanevAlA adhyAtmazAstra hai / jo naya zuddhatAkA prakAzaka hai vaha nizcaya naya athavA zuddha naya hai / aura jo azuddhatAkA dyotaka hai vaha vyavahAranaya athavA azuddhanaya hai / dravyasaMgrahameM ina donoM nayoMse jIvake zuddha aura azuddha svarUpoMkA varNana kiyA gayA hai| granthakartAne spaSTatayA naM0 3, 6, 7, 8, 9, 10, 13, 30 aura 45 vI gAthAoMmeM 'Niccya do', 'vavahArA', 'zuddhaNayA' 'azuddhaNayA' jaise pada-prayogoM dvArA 1. iti zrInemicandrasrikRtaM laghudravyasaMgrahamidaM pUrNam / -antima puSpikAvAkya, laghudravyasaM0 / 2. anekAnta varSa 12, kiraNa 5, pR0 149 / 3. zuddhadravyanirUpaNAtmako nizcayanayaH |....ashuddh dravyanirUpaNAtmako vyavahAranayaH / ubhAvapyetau staH, zuddhA zuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt / kintvatra nizcayanayaH sAdhakatamatvAdupAttaH / sAdhyasya hi zuddhatvena dravyasya zuddhatvadyotakatvAnnizcayanaya eka sAdhakatamo na punarazuddhatvadyotako vyavahAranayaH / -amRtacandra, pravaca0 jJayA0 gA0 97 / -321 -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyahAra athavA zuddha aura azuddha nayoMse jIvake zuddha aura azuddha svarUpoMko batAyA hai / isIse saMskRta-TIkAkAra zrIbrahmadevane ise 'adhyAtmazAstra' spaSTa kahA hai aura apanI yaha TIkA bhI usI adhyAtmapaddhatise likhI hai / ataH dravya saMgraha dravyAnuyogakA zAstra hote hue bhI adhyAtma-grantha hai| (gha) saMskRta-TIkA isapara ekamAtra zrIbrahmadevakI saMskRta-TIkA upalabdha hai aura jo cAra bAra prakAzita ho cukI hai / do bAra rAyacandrazAstramAlA bambaIse, tIsarI bAra pahAr3IdhIraja dillIse aura cauthI bAra kharakharI (dhanavAda) se / yaha madhyama-parimANakI hai, na ativistRta hai aura na atilaghu / TIkAkArane pratyeka gAthAke padoMkA marmoddhATana bar3I vizadatAse kiyA hai| sAtha hI dUsare granthoMke pracura uddharaNa bhI diye haiN| ye uddharaNa AcArya kundakunda, gRddhapiccha, samantabhadra, pUjyapAda, akalaGka, vIrasena, jinasena, vidyAnanda, guNabhadra , nemicandra siddhAntacakravartI, zubhacandra, yogIndudeva aura vasunandisiddhAntideva Adi kitane hI granthakAroMke granthoMse diye gaye haiM, jinase TIkAkArakI bahuzrutatA aura svAdhyAyazIlatA prakaTa hotI hai| guNasthAnoM aura mArgaNAoMkA vizada pratipAdana, sambaddha kathAoMkA pradarzana, tattvoMkA sarala nirUpaNa aura lokabhAvanAke prakaraNameM Urdhva, madhya aura adho lokakA kathana karate hue bIsa videhoMkA vistRta varNana unake cAroM anuyogoMke pANDityako sUcita karatA hai| gAthA naM. 35 kA unhoMne jo 50 pRSThoMmeM vistRta vyAkhyAna kiyA hai vaha kama Azcaryajanaka nahIM hai / TIkAko vizeSatA yaha hai ki isakI bhASA sarala aura prasAdayukta hai tathA sarvatra AdhyAtmika paddhati apanAyI gaI hai| apanI isa vyAkhyAko brahmadevane 'vRtti' nAma diyA hai aura use tIna adhikAroM tathA ATha antarAdhikAroMmeM vibhAjita kiyA hai| (Ga) saMskRta-TIkAmeM ullikhita anupalabdha grantha isa TIkAmeM kucha aise granthoM ke bhI uddharaNa diye gaye haiM, jo Aja upalabdha nahIM haiM aura jinake nAmasune jAte hai / unameM eka to 'AcArArAdhanATippaNa' hai", jo yA to zrIcandra kA honA cAhie aura yA jaya 1. 'atrAdhyAtmazAstre yadyapi siddhaparameSThina maskAra ucitastathApi vyavahAranayamAzritya pratyupakArasmaraNArtha mahatparameSThinamaskAra eva kRtaH |'--brhmdev, bR0 saM0 TI0 pR0 6 / . 2. dravyAnuyoga zruta (Agama) ke cAra anuyogoM--stambhoM (prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga) meMse anyatama hai / yaha jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina tattvoMkA prakAzana karatA hai / dekhie, ratnakaraNDakazrA0 zloka 46 / paM0 nAthUrAmajI premIne 'jaina sAhitya aura itihAsa' (020) meM prabhAcandrakRta eka 'dravyasaMgrahapaJjikA' kA ullekha kiyA hai, para vaha upalabdha na honese usake bAremeM kucha kahA nahIM jA sktaa| premIjIne bhI nAmollekhake sivAya usapara koI prakAza nahIM DAlA aura na apane ullekhakA koI AdhAra batAyA hai / isase mAlUma par3atA hai ki yaha racanA yA to lupta ho gaI aura yA kisI zAstrabhaNDArameM ajJAta dazAmeM par3I huI hai / yadi lupta nahIM huI to anveSakoMkI - 4. .........."bRhadravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH prAramyate |'--bRhdr vya0 saM0 TI0 pR0 2 / 5. ......""AcArAdhanATippaNe kathitamAste |'-sN0 TI0 pR0 106 / / - 322 -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandikA' / dUsarA grantha hai gandharvArAdhanA | mAlUma nahIM, yaha grantha kaba aura kisake dvArA racA gayA / sambhava hai bhagavatI ArAdhanAko hI gandharvArAdhanA kahA gayA ho / parantu jo uddharaNa diyA gayA hai vaha usameM nahIM hai / (ca) mahattvapUrNa zaGkA samAdhAna isameM kaI zaGkA samAdhAna bar3e mahattvake haiN| eka jagaha zaGkA kI gaI hai ki samyagdRSTi jIvake puNya aura pApa donoM hI heya haiM, phira vaha puNya kaise karatA hai ? isakA samAdhAna karate hue brahmadeva likhate haiM ki ' jaise koI vyakti kisI dUsare dezameM sthita manohara strIke pAsase Aye puruSoMkA usa strIkI prApti ke lie dAna (bheMTa), sammAna Adi karatA hai, usI taraha samyagdRSTi jIva bhI upAdeyarUpase apane zuddha AtmAkI hI bhAvanA karatA hai, parantu cAritramohake udayase usa nija-zuddha- Atma-bhAvanA meM asamartha hotA huA nirdoSa paramAtmasvarUpa arhanta aura siddhoM tathA unake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya evaM sAdhuoM kI paramAtmapadakI prAptike lie aura viSaya kaSAyoM ko dUra karane ke lie dAna, pUjA Adise athavA guNastuti Adise parama bhakti karatA hai / isase usa samyagdRSTi jIvake bhogoMkI AkAMkSA Adi nidAnarahita pariNAma utpanna hotA hai / usase usake binA cAhe viziSTa puNyakA Asrava usI prakAra hotA hai jisa prakAra kuTumbiyoM ( kRSakoM) ko binA cAhe palAla mila jAtA hai / usa puNya se vaha svarga meM indra, laukAntika deva AdikI vibhUti pAkara vahA~kI vimAna, parivAra Adi sampadAko jIrNa tRNake samAna mAnatA huA pA~ca mahAvidehoMmeM pahu~ca kara dekhatA hai ki 'yaha vaha samavasaraNa hai, ye ve vItarAga sarvajJadeva haiM, aura ye ve bhedAbhedaratnatrayake ArAdhaka gaNagharadevAdika haiM; jinake viSaya meM hama pahale sunA karate the / unheM isa samaya pratyakSa dekha liyA' aisA mAnakara dharmameM buddhiko vizeSa dRr3ha karake cauthe guNasthAnake yogya apanI avirata avasthAko na chor3atA huA bhogoMkA anubhava honepara bhI dharmadhyAnapUrvaka samaya yApanakara svargase Akara tIrthakarAdi padoMke milane para bhI pUrva bhavameM bhAvanA kiye viziSTa bhedajJAnakI vAsanA ke balase moha nahIM karatA hai| isake pazcAt jinadIkSA lekara puNya-pAparahita nija paramAtmA 1. paM0 nAthUrAmajI premI, 'jaina sAhitya aura itihAsa' pR0 86 / 2. "tahi "tusamAsaM ghosaMto zivabhUdI kevalI jAdo' ityAdi gandharvArAdhanAdibhaNitaM vyAkhyAnaM kathaM ghaTate / - saM0 TI0 pR0 233 / 3. 'samyagdRSTerjIvasya puNyapApadvayamapi heyam / kathaM puNyaM karotIti ? tatra yuktimAha-yathA ko'pi dezAntara - sthamanoharastrIsamIpAdAgatapuruSANAM tadarthe dAnasanmAnAdikaM karoti tathA samyagdRSTirapyupAdeyarUpeNa svazuddhAtmAnameva bhAvayati / cAritramohodayAttatrAsamarthaH san nirdoSaparamAtmasvarUpANAmarhatsiddhAnAM tadArAdhakAcAryopAdhyAyasAdhUnAM ca paramAtmapadaprAptyarthaM viSayakaSAyavarjanArthaM ca dAnapUjAdinA guNastavanAdinA vA paramabhakti karoti / tena bhogAkAGkSAdinidAnarahitapariNAmena kuTumbinAM palAlamiva anIhita - vRttyA viziSTapuNyamAsravati, tena ca svarge devendralaukAntikAdivibhUti prApya vimAnaparivArAdisampadaM jIrNa-tRNamiva gaNayan paJcamahAviheSu gatvA pazyati / kiM pazyatIti cet-tadidaM samavasaraNaM te ete vItarAgasarvajJAH te ete bhedAbhedaratnatrayArAdhakA gaNadharadevAdayo ye pUrvaM zrUyante ta idAnIM pratyakSeNa dRSTA iti matvA vizeSeNa dRDhadharmamatirbhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmano'viratAvasthAmaparityajan bhogAnubhave'pi sati dharmadhyAnena kAlaM nItvA svargAdAgatya tIrthaMkarAdipade prApte'pi pUrvabhavabhAvita viziSTabhedajJAnavAsanabalena mohaM na karoti / tato jinadIkSAM gRhItvA mokSaM gacchati / mithyAdRSTistu / ' - saM0 TI0 pR0 159-160 / - 323 -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA dhyAna karake mokSako prApta karatA hai| para mithyAdRSTi tIvra nidAnajanita puNyase bhogoMko pAkara, ardhacakrIrAvaNAdikI taraha, pIche narakako jAtA hai|' ___isa zaGkA-samAdhAnase samyagdRSTikI dRSTise puNya-pApakI heyatApara acchA prakAza par3atA hai| isI taraha isa TIkAmeM brahmadevane aura bhI kaI zaGkA-samAdhAna prastuta kiye haiM, jo TIkAse hI jJAtavya haiN| (cha) anya TIkAe~ ukta saMskRta-TIkAke atirikta anya bhASAoMmeM bhI isake rUpAntara hae haiN| marAThI meM yaha gAMdhI nemacanda bAlacanda dvArA kaI bAra chapa cukA hai| aMgrejImeM bhI isake do saMskaraNa kramazaH san 1917 aura 1956 meM nikale haiM aura donoMke rUpAntarakAra evaM sampAdaka pro0 ghoSAla haiN| hindImeM to isakI kaI vidvAnoMdvArA aneka vyAkhyAe~ likhI gaI haiM aura ve saba prakAzita ho cakI haiN| inameM bA0 sUrajabhAnajI vakIla, paM0 hIrAlAlajI zAstrI, paM0 mohanalAlajI zAstrI aura paM0 bhuvanendrajI 'vizva' kI TIkAe~ ullekhanIya haiN| (ja) dravyasaMgraha-vacanikA brahmadevakI saMskRta-TIkAke bAda aura ukta TIkAoMse pUrva paNDita jayacandajI chAvar3Ane isapara dezabhASAmaya (DhuMDhArI-rAjasthAnI meM) vacanikA likhI hai| yaha vacanikA vi0 saM0 1863 (san 1806) meM racI gayI hai, jo lagabhaga 160 varSa prAcIna hai aura aba pahalI bAra prakAzameM A rahI hai| isameM gAthAoMkA saMkSipta artha va unakA bhAvArtha diyA gayA hai| bhASA parimAjita, prasAdapUrNa aura sarala hai / svAdhyAyapremiyoMke lie yaha bar3I upayogI hai| paM0 jayacandajIne apanI isa vacanikAkA AdhAra prAyaH brahmadevakI saMskRtaTIkAko banAyA hai| tathA usIke AdhArase aneka zaGkA-samAdhAna bhI diye haiN| vacanikAke anta meM unhoMne svayaM likhA hai ki 'yAkA vizeSa vyAkhyAna yAko TIkA, brahmadeva AcAryakRta hai, tAtai jaannaa|' isameM kaI carcAe~ bar3e mahattvakI haiM aura nayI jAnakArI detI haiM / (jha) dravyasaMgraha-bhASA ukta vacanikAke bAda paM0 jayacandajIne dravyasaMgrahakA caupAI-baddha padyAnuvAda bhI racA hai, jise unhoMne 'dravyasaMgraha-bhASA' nAma diyA hai| eka gAthAko eka hI caupAImeM bar3e sundara DhaMga evaM kuzalatAse anUdita kiyA gayA hai aura isa taraha 58 gAthAoMkI 58 caupAiyA~, AdimeM eka aura anta meM do isa prakAra 3 dohe, saba milAkara kula 61 chandoMmeM yaha 'dravyasaMgraha-bhASA' samApta huI hai| Arambhake dohAmeM maGgala aura chandoMke mAdhyamase dravyasaMgrahako kahanekI pratijJA kI hai / tathA antake do dohoMmeM prathama (naM 60) ke dvArA apanI 1. saMvatsara vikramataNU, aThadaza-zata trayasATha / zrAvaNavadi codazi divasa, pUraNa bhayo supATha / / 5 / / -prastuta vacanikA, 3rA adhikAra, pR0 74 / 2. dravyasaMgrahabhASAkA Adi aura antabhAga, pR0 75 va 80 / '3. deva jinezvara vaMdi kari, vANI suguru manAya / karUM dravyasaMgrahataNI, bhASA chaMda vaNAya // 1 // -prastuta vacanikA 1080 / -324 -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ laghutAko muni nemicandra kI laghutAse adhika prakaTa kiyA hai| dUsare doheke dvArA antima maGgala kiyA hai| isa taraha paM0 jayacandajIkI yaha racanA bhI bar3I upayogI aura mahattvakI hai| bAlaka-bAlikAoMko vaha anAyAsa kaNThastha karAI jA sakatI hai| 2. nemicandra siddhAntideva (ka) dravyasaMgrahake kartAkA paricaya isake kartA muni nemicandra haiM / jaisA ki granthako antima (58 vIM) gAthAse prakaTa hai / saMskRta-TIkAkAra zrIbrahmadeva bhI ise muni nemicandra kI hI kRti batalAte haiN| aba kevala prazna yaha hai ki ye muni nemicandra kauna-se nemicandra haiM aura kaba hue haiM tathA unakI racI huI kauna-sI kRtiyA~ haiM; kyoMki jaina paramparAmeM nemicandra nAmake aneka vidvAna ho gaye hai ? isI sambandhameM yahA~ vicAra kiyA jAtA hai| (kha) nemicandra nAmake aneka vidvAn 1. eka nemicandra to ve haiM, jinhoMne gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra-kSapaNAsAra jaise mUrdhanya siddhAnta-granthoMkA praNayana kiyA hai aura jo 'siddhAntacakravartI' kI upAdhise bibhUSita the tathA gaMgavaMzI rAjA rAcamallake pradhAna senApati cAmuNDarAya (zaka saM0 900 vi saM0 1035) ke guru bhI the / inakA astitvasamaya vi0 saM0 1035 hai / 2. dusare nemicandra ve haiM, jinakA ullekha vasunandi siddhAntidevane apane upAsakAdhyayana (gA0 543) meM kiyA hai aura jinheM 'jinAgamarUpa samudrakI velA-taraGgoMse ghule hRdayavAlA' tathA 'sampUrNa jagatmeM vikhyAta' likhA hai| sAtha hI unheM nayanandikA ziSya aura apanA guru bhI batAyA hai| 3. tIsare nemicandra ve hai, jinhoMne prathama nambarapara ullikhita nemicandra siddhAntacakravartIke gommaTasAra (jIvakANDa aura karmakANDa donoM) para 'jIvatattvapradIpikA' nAmakI saMskRta-TIkA, jo abhayacandrakI 'mandaprabodhikA' aura kezavavarNIkI saMskRta-mizrita kanaDI TIkA 'jIvatattvapradIpikA' ina donoM TIkAoM ke AdhArase racI gaI hai, likhI hai / 4. cauthe nemicandra prastuta dravyasaMgrahake kartA nemicandra hai| 1. 'dravyasaMgraha-bhASA' padya naM060, vacanikA 10 80 / 2. vahI, padya naM0 61, pR0 80 / 3. 'jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDaM sAhiyaM aviggheNa / taha mai-cakkeNa mayA chakkhaMDaM sAhiyaM sammaM // -karmakA0 gA0 397 / 4. cAmuNDarAyane inhIMkI preraNAse zravaNavelagolA (maisUra) meM 57 phuTa uttuga, vizAla evaM saMsAra-prasiddha zrIbAhubalI svAmIkI mUrtikA nirmANa karAyA thaa| sisso tasya jiNAgama-jalaNihi-velAtaraMga-dhoyamaNo / / saMjAo sayala-jae vikkhAo NemicaMdu tti // 543 / / tasya pasAeNa mae Airiya-paraMparAgayaM satthaM / vacchallayAe raiyaM bhaviyANamavAsayajjhayaNaM / / 444 / / -325 -
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina cAra nemicandroMke sivAya, sambhava hai, aura bhI nemicandra hue hoN| para abhItaka hameM ina cArakA hI patA calA hai| __ aba vicAraNIya hai ki ye cAroM nemicandra eka hI vyakti haiM athavA bhinna-bhinna ? 1. jahA~ taka prathama aura tRtIya nemicandra kI bAta hai, ye donoM eka vyakti nahIM hai| prathama nemicandra to mUla granthakAra haiM aura tIsare nemicandra unake TIkAkAra haiN| tathA prathama nemicandrakA samaya vikramako 11 vIM zatAbdI hai aura tIsare nemicandrakA IsA kI 16 vIM zatAbdI hai / ataH ina donoM nemicandroMke paurvAparyameM prAyaH 500 varSakA antara honese ve donoM eka nahIM hai / 2. prathama tathA dvitIya nemicandra bhI eka nahIM haiN| prathama nemicandra jahA~ vikramakI 11 vIM zatAbdI (vi0 saM0 1035) meM hue haiN| vahA~ dvitIya nemicandra unase lagabhaga 100 varSa pIche-12 vIM zatAbdI (vi0 saM0 1125) ke vidvAn haiM; kyoMki dvitIya nemicandra vasunandi siddhAntidevake guru the aura vasunandikA samaya 12vIM zatAbdI (vi0 saM0 1150) hai / isake alAvA, prathama nemicandra siddhAntacakravartI kahe jAte haiM aura dUsare nemicandra middhAntideva / 3. prathama aura caturtha nemicandra bhI bhinna hai| caturtha nemicandra jahA~ apaneko 'tanusUtradhara' (alpajJa) kahate haiM vahA~ prathama nemicandra cakravatoM kI taraha siddhAntake chaha khaNDoMkA vijetA-'siddhAntacakravartI' apaneko prakaTa karate haiN| saMskRtaTIkAkAra brahmadevane bhI apanI TIkAmeM dravyasaMgrahakAra cauthe nemicandrako jagaha-jagaha 'siddhAntideva' hI likhA hai", siddhAntacakravartI nahIM / api ca, prathama nemicandra apane garuoMkA ullekha karate hue pAye jAte haiM , para cauthe nemicandra aisA kucha nahIM karate-mAtra apanA hI nAma dete dekhe jAte hai / isake atirikta donoMmeM mAnyatAbheda bhI hai / prathama nemicandrane bhAvAsravake jo bheda (57) ginAye haiM ve dravyasaMgrahakAra-dvArA pratipAdita bhAvAsravake bhedoM (32) se bhinna haiM12 / isake alAvA, prathama nemicandra dakSiNa bhAratake 1. DA0 e0 ena0 upAdhye, anekAnta varSa 4, kiraNa 1, pR0 113-120 / tathA paM0 jugalakizora mukhtAra, purAtana jaina vAkya-sUcIko prastAvanA pR0 89 / 2. anekAnta varSa 4, kiraNa 1 / 3. vhii| 4. purAtana jaina vAkyasUcIko prastAvanA pR0 190 / 5. dravyasaMgraha, gAthA 58 / 6. gommaTasAra-karmakANDa, gA0 397 / 7. dravyasaMgraha-saMskRtaTIkA, pa0 2, 5, 58 Adi / 8. karmakANDa, gAthA 436, 785, trilokasAra gA0 1018, labdhisAra gA0 448 / 9. bR0 dravyasaMgraha, mA0 58, laghudravyasaM0 gA0 25 / 10. micchattaM aviramaNaM kasAya-jogA ya AsavA hoti / paNa vArasa paNavIsaM paNNarasA hoti tabbheyA ||-gomm0 karma0, gA0 786 / 11. micchattAviradi-pamAda-joga-kohAdao'tha viSNeyA / paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du puvvassa ||-drvysN0, gA0 30 / 12. TIkA pR0 4,109, 112,116, 204 / -326 -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivAsI haiM aura caturtha nemicandra uttara bhArata (mAlavA) ke vidvAn haiM / ina saba bAtoMse prathama nemicandra aura caturtha nemicandra eka vyakti narho haiM-ve donoM eka dUsarese pRthak evaM svatantra vyaktitva rakhate haiM / 4. dvitIya aura tRtIya nemicandra bhI abhinna nahIM haiM, dvitIya nemicandra 12 vIM zatAbdIke vidvAn haiM aura tRtIya nemicandra 16 vIM zatImeM hue haiM aura isalie inameM lagabhaga cArasau varSakA paurvAparya hai / 5. tRtIya aura caturtha nemicandra bhI eka nahIM haiM / 13 vIM zatAbdI (vi0 saM0 1300) ke granthakAra paM0 AzAdharajIne cauthe nemicandrake dravyasaMgrahake nAmollekhapUrvaka tathA binA nAmollekha ke usakI aneka gAthAoMko anagAradharmAmRtako svopajJa-TIkAmeM uddhRta kiyA hai / ataH cauthe nemicandra spaSTatayA paM0 AzAdharajIke pUrvavartI arthAt 13 vIM zatAbdIse pahaleke haiM, jaba ki tRtIya nemicandra unake uttarakAlIna arthAt 16 vIM zatImeM hue haiN| (ga) dravyasaMgrahake kartA nemicandra aba raha jAte haiM dUsare aura cauthe nemicandra / so ye donoM vidvAn nimna AdhAroMse eka vyakti jJAta hote haiN| 1. paM0 AzAdharajI (vi0 saM0 1300) ne vasunandi siddhAntidevakA sAgAradharmAmRta tathA anagAradharmAmata donoMkI TIkAoMmeM ullekha kiyA hai' aura vasunandine dvitIya nemicandra kA apane gururUpase smaraNa kiyA hai tathA unheM zrInandikA praziSya evaM nayanandikA ziSya batalAyA hai| ye nayanandi yadi ve hI nayanandi haiM, jinhoMne 'sadasaNacariu' kI racanA kI hai aura jise unhoMne dhArAme rahate hae rAjA bhojadevake kAla meM vi0 saM0 1100 meM pUrNa kiyA hai, to dvitIya nemicandra nayanandise kucha hI uttaravartI aura vasanandise kacha pUrvavartI arthAt vi0 saM0 1125ke karIbake vidvAn Thaharate haiM / udhara cauthe nemicandra (dravyasaMgrahakAra) kA bhI samaya paM0 AzAdharajIke granthoMmeM unakA ullekha hone tathA brahmadeva dvArA unake dravyasaMgrahakI TIkA likhI jAnese unase pUrvavartI arthAt vi0 saM0 kI 12 vIM zatAbdI siddha hotA hai| isalie bahata sambhava hai ki ye donoM nemicandra eka hoN| 2. vasunandine apane guru nemicandrako 'samasta jagata meM vikhyAta' batalAyA hai| udhara 'sudaMsaNacariu' ke kartA nayanandi bhI apaneko 'jagata-vikhyAta' prakaTa karate haiM / isase dhvanita hotA hai ki vasunandiko apane dvArA nemicandra ke gururUpase ullikhita nayanandi ve hI nayanandi abhipreta hai jo 'sudaMsaNacariu' ke kartA haiM aura unhIM ke jagata-vikhyAta jaise guNoMko ve unake ziSya aura apane guru (nemicandra) meM bhI dekha rahe haiN| isase jAna par3atA hai ki vasunandike ullikhita nayanandi aura 'sudaMsaNacariu' ke kartA nayanandi abhinna hai 1. sA0 dha0TI04-52, anagA0 dha0 TI05-66, 8-37 aura 8-88 / 2. vasunandizrAvakA0, gA0 543, 544 / 3. vahI, gA0 540, 542 / / 4. Niva-vikkama-kAlaho vvge| eyAraha-saMvacchara-saesu / / tahi kevali-cariu amayacchareNa / NayaNaMdI virayau vitthareNa / / -sUdaMsaNacariu, antima prazasti / 5. paDhama-sIsu taho jAyau jagavikkhAyau muNi nnynnNdii| cariu sudaMsaNaNAhaho teNa avAhaho viriu""|-sudNsnncriu, antimapraza0 4 / -327
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA unhIMke ziSya nemicandrakA vasunandine apane gururUpase smaraNa kiyA hai aura ye nemicandra ve hI nemicandra ho, jo dravyasaMgrahake kartA haiM, to koI Azcarya nahIM hai / 3. dravyasaMgrahake saMskRta - TIkAkAra brahmadevane dravyasaMgrahakAra nemicandrakA 'siddhAntideva' upAdhike sAtha apanI saMskRta TIkA madhya meM tathA adhikAroMke antima puSpikA vAkyoM meM ullekha kiyA hai| udhara vasunandi aura unake guru nemicandra bhI 'siddhAntideva' kI upAdhise bhUSita milate haiM / ataH asambhava nahIM ki brahmadeva ke abhipreta nemicandra siddhAntideva aura vasunandike guru nemicandra siddhAntideva eka hoM / 4. brahmadevane dravyasaMgrahake prathama adhikAra ke antameM aura dvitIya adhikArase pahale vasunandi-zrAvakA cArakI do gAthAe~ naM0 23 aura naM0 24 uddhRta karate hue likhA hai ki 'isake Age pUrvokta chahoM dravyoMkA cUlikArUpase vizeSa vyAkhyAna kiyA jAtA hai / vaha isa prakAra hai|' yaha utthAnikAvAkya dekara una donoM gAthAoMko diyA gayA hai aura dravyasaMgrahakArakI gAthAoM kI taraha hI unakI vyAkhyA prastuta kI hai / vyAkhyA ke anta meM 'cUlikA' zabdakA artha batalAte hue likhA hai ki vizeSa vyAkhyAna, athavA uktAnukta vyAkhyAna aura uktAnuktamizrita vyAkhyAnakA nAma cUlikA hai / Azaya yaha hai ki brahmadevane vasunandikI gAthAoM ( naM0 23 va 24 ) ko jisa DhaMgase yahA~ prastuta kiyA hai aura unakI vyAkhyA dI hai, usase vidita hotA hai ki ve vasunandike guru nemicandrako hI dravyasaMgrahakA karttA mAnate the aura isIlie vasunandikI ukta viziSTa gAthAoM aura apanI vyAkhyAdvArA unake guru (nemicandra-dravyasaMgrahakAra) ke saMkSipta kathanakA unhoMne vistAra kiyA hai / aura yaha koI asaMgata bhI nahIM hai, kyoMki guruke hRdayastha abhiprAyakA jitanA jAnakAra evaM udghATaka sAkSAt - ziSya ho sakatA hai utanA prAyaH anya nahIM / ukta gAthAoM kI brahmadevane usI prakAra vyAkhyA kI hai jisa prakAra unhoMne dravyasaMgrahakI samasta gAthAoMkI kI hai / smaraNa rahe ki brahmadevane anya AcAryoMke bhI bIsiyoM uddharaNa diye haiM, para unameM se unhoMne kisI bhI uddharaNakI aisI vyAkhyA nahIM kI aura na isa tarahase unheM upasthita kiyA hai--unheM to unhoMne 'taduktaM', 'tathA coktaM' jaise zabdoM ke sAtha uddhRta kiyA hai| jaba ki vasunandikI ukta gAthAoM ko dravyasaMgrahakAra kI gAthAoMkI taraha 'ataH paraM pUrvoktadravyANAM cUlikArUpeNa vistara vyAkhyAnaM kriyate / tadyathA--' jaise utthAnikA - vAkya ke sAtha diyA hai / ataH brahmadeva ke uparyukta pratipAdanaparase yaha niSkarSa sahaja hI nikalA jA sakatA hai ki unheM vasunandike guru nemicandra hI dravyasaMgrahake karttA abhISTa haiM - ve unheM unase bhinna vyakti nahIM mAnate haiM / prathamo .........zrInemicandrasiddhAntidevaiH pUrva pR0 2 / ... tiSThantItyabhiprAyo bhagavatAM zronemicandrasiddhAntidevAnAmiti / ' - pR0 58 / ' iti zrInemicandra siddhAntidevaviracite dravya saMgrahagranthe 'dhikAraH samAptaH / ' ' iti zrInemicandra siddhAntidevaviracite dravyasaMgrahagranthe 'iti' ''zrInemicandra siddhAntidevaviracitasya dravyasaMgrahAbhidhAnagranthasya - pR0 241 / dvitIyo'dhikAraH samApta / ' zrIbrahmadeva kRtavRttiH samAptaH / ' 2. AzAdhara, sA0 gha0 TI0, 4-52; anagA0 dha0 TI0, 8-88 / 1. 3. bRhadravyasaMgraha - saMskRtaTokA pR0 76 / 4. bRhadravyasaMgraha - saMskRtaTIkA, pR0 80 / 328 Hmmy *****
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha uparyukta AdhAroMse dravyasaMgrahake katrtA muni nemicandra ve hI nemicandra jJAta hote haiM, jo vasunandi siddhAntidevake guru aura nayanandi siddhAntideva (siddhAntapAraMgata ) ' ke ziSya haiM / sambhavataH isIse - guru-ziSyoM ko 'siddhAntideva' honese -brahmadeva unheM (dravyasaMgrahakAra muni nemicandrako ) bhI 'siddhAntideva' mAnate aura ullikhita karate hue dekhe jAte haiM / isake pracura pramANa unakI dravyasaMgrahavRtti meM upalabdha haiM / (gha) samaya : hama Upara kaha Aye haiM ki nayanandine apanA 'sudaMsaNacariu' vikrama saM0 1100 meM pUrNa kiyA hai / ataH nayanandikA astitva- samaya vi0 saM0 1100 hai / yadi unake ziSya nemicandrako unase adhika-se-adhika 25 varSa pIche mAnA jAya to ve lagabhaga vi0 saM0 1125 ke Thaharate haiM / udhara inake ziSya vasunandikA samaya vikramakI 12 vIM zatAbdIkA pUrvArdha arthAt vi0 saM0 1950 mAnA jAtA hai, jo ucita hai / isase bhI nayanandi (vi0 saM0 1100 ) aura vasunandi (vi0 saM0 1950) ke madhya honevAle ina nemicandrakA samaya vikrama saM0 1125 ke Asa-pAsa honA caahie| (Ga) guru-ziSya : yadyapi dravyasaMgrahakArane na apane kisI gurukA ullekha kiyA hai aura na kisI ziSyakA / unake upalabdha laghu aura bRhad donoM dravyasaMgrahoMmeM unhoMne apanA nAmamAtra diyA hai| itanA vizeSa hai ki laghudravyasaMgraha meM usakI racanAkA nimitta bhI batAyA hai / aura vaha hai soma (rAjazreSThI) / unhoMke bahAne se bhavyajIvoMke kalyANArtha unhoMne use racA hai / phira bhI vasunandike ullekhAnusAra unake guru nayanandi haiM aura dAdA guru zrInanda | vasunandi unake sAkSAt ziSya haiM / vasunandine apanA 'upAsakAdhyayana', jo arthataH AcArya paramparAse Agata thA, zabdataH unhIMse siddhAntakA adhyayana karake unake prasAdase pUrA kiyA thA / granthakArake aura bhI ziSya rahe hoMge, para unake jAnanekA abhI taka koI sAdhana prApta nahIM hai / (ca) prabhAva : yoM to graMthakArane svayaM apanA koI paricaya nahIM diyA, jisase unake prabhAvAdikA patA calatA, tathApi uttaravartI graMthakAroMdvArA unakA smaraNa kiyA jAnA aura 'bhagavAn' jaise sammAnasUcaka zabdoMke sAtha unake dravyasaMgrahakI gAthAoMkA uddharaNa denA Adi bAtoMse unake prabhAvakA patA calatA hai / vasunandi siddhAntideva to unheM 'jinAgamarUpI samudrako velA-taraMgoMse dhule hRdayavAlA' tathA 'samasta jagata meM vikhyAta' batalAte haiM / isase ve tatkAlIna vidvAnoM meM nizcaya hI eka prabhAvazAlI evaM siddhAntavettA vidvAn rahe hoMge, yaha spaSTa jJAta hotA hai / 1. vasunandi, upAsakAdhyayana gA0 542 / 2. paM0 jugalakizora mukhtAra, purAtana jaina vAkya sUcI, prastAvanA pR0 100 / 3. somacchaleNa raiyA payatthalakkhaNakarAu gAhAo / bhavvavayAra - NimittaM gaNiNA siriNemicaMdeNa // - laghudravyasaM0 gA0 25 / 4. vasunandisiddhAntideva, upAsakAdhyayana gA0 540, 541, 542 / 5. vahI, gA0 544 / 6. brahmadeva, dravyasaMgraha saMskRtaTIkA, pR0 58, 149, 229 / tathA AzAdhara, anagAradharmAmRtaTIkA pR0 4, 109, 116, 118 | aura jayasena, paJcAstikAya - tAtparyavRtti pR0 6, 7, 163, 186 / 42 - 329 - -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (cha) sthAna : brahmadevake ullekhAnusAra granthakArane apane donoM dravyasaMgrahoMkI racanA 'Azrama' nAmaka nagarake zrImunisuvratatIrthakaracaityAlayameM rahate hue kI thii| yaha 'Azrama' nagara usa samaya mAlavAke antargata thA aura mAlavAsamrAT dhArAdhipati paramAravaMzI bhojadevake prAntIya-prazAsaka paramAravaMzIya zrIpAladvArA vaha prazAsita thA / 'soma' nAmaka rAjazreSThI unakA prabhAvazAlI evaM vizvasanIya adhikArI thA, jisake adhikArameM khajAnA Adi kaI mahattvapUrNa vibhAga the| ina somazreSThIke anurodhapara hI zrInemicandra siddhAntidevane pahale 26 gAthAtmaka padArthalakSaNarUpa 'laghudravyasaMgraha' aura phira pIche vizeSa tattvajJAnake lie 'bRhadavyasaMgraha racA thaa| brahmadevane apane isa ullekhameM somazreSThIko 'parama AdhyAtmika bhavyottama' batAyA hai, jisase somazreSThIkI utkaTa AdhyAtmika-jijJAsAkA paricaya milatA hai| isI ullekhase jahA~ yaha bhI jJAta hotA hai ki ukta 'Azrama' nemicadrasiddhAntidevake sthAyI athavA asthAyI nivAsake rUpa meM vizruta thA, aura somazreSThI jaise AdhyAtmika sudhArasapipAsu vahA~ paha~cate the, vahA~ isa pAvana sthAnakA mahattva bhI prakaTa hotA hai / lagatA hai ki una dinoM jaina paramparAmeM isa sthAna kI prasiddhi evaM mAnyatA vahA~ke ukta caityAlayameM pratiSThita bIsaveM tIrthaMkara munisuvratanAthakI sAtizaya, manojJa evaM AkarSaka pratimAke kAraNa rahI hai| mati ke isa atizayakA ullekha muni madanakIrtine zAsanacatustrizikA (padya 28), nirvANakANDakArane prAkRta-nirvANakANDa (gA020) aura muni udayakIrtine apabhraMza-nirvANabhakti (gA0 6) meM bhI kiyA hai| ina ullekhoMse spaSTa jAna par3atA hai ki ukta 'Azrama' nagara eka prasiddha aura pAvana digambara tIrthasthAna rahA hai| isa sthAnakI vartamAna sthitike bAremeM paM0 dIpacandrajI pANDayA aura DA0 dazaratha zarmAne UhApoha evaM pramANapUrvaka vicAra karate hue likhA hai ki 'Azrama' nagara, jise sAhityakAroMne Azrama, AzAramyATTaNa", Azramapattana', paTTaNa aura puTabhedanake nAmase ullekhita kiyA hai', rAjasthAnake antargata koTAse uttarapUrvakI 1. 'atha mAlavadeze dhArAnAmanagarAdhipatibhojadevAbhidhAnakalikAlacakravartisambandhinaH zrIpAlamaNDalezvarasya sambandhinyAzramanAmanagare zrImunisuvratatIrthakaracaityAlaye zuddhAtmadravyasaMvittisamutpannasukhAmRtarasAsvAdaviparItanArakAdiduHkhabhayabhItasya paramAtmabhAvanotpannasukhasudhArasapipAsitasya bhedAbhedaratnatrayabhAvanApriyasya bhavyavarapuNDarIkasya bhANDAgArAdyanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAjazreSThino nimittaM zrInemicandrasiddhAntidevaiH pUrvaM SaDviMzatigAthAbhilaghudravyasaMgrahaM kRtvA pazcAdvizeSatattvajJAnArtha viracitasya bRhadravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH prArabhyate |'-brhmdev, bRhaddavyasaM0 vRtti, pR0 1-2 / 2. 'kyA pATaNa-kezorAya ho prAcIna Azramanagara hai ?' zIrSaka lekha, vIravANI (smArikA) varSa 18, aMka 13, pR0 109 / 3. 'Azramapattana hI kezorAya paTTana hai' zIrSaka nibandha, anekAnta (choTelAla smRti aMka) varSa 19, ki. 1.2, pR070 / 4. madanakIrti, zAsanacatustrizikA padya 28 tathA udayakIrti apabhraMzanirvANabhakti gA0 6 / 5. nirvANakANDa gA0 20 / 6. nayacandrasUri, hammIrakAvya 8-106 / 7. 8. candrazekhara, surjanacaritamahAkAvya 11-22, 39 / 9. jala aura sthala mArgose vyApAra karanevAle nadI-kinAre sthita nagarako puTabhedana aura mukhyataH bandaragAha ko pattana yA paTTana kahA jAtA hai, cAhe vaha samudrataTapara ho yA ndii-tttpr| Azramanagarake lie ye donoM zabda prayukta ho sakate haiN| kyoMki vaha cambalake kinAre sthita hai /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ora lagabhaga 9 mIlakI dUrIpara aura bUMdIse lagabhaga 3 mIla dUra carmaNvatI (cambala) nadIpara avasthita vartamAna 'kezorAya pATaNa' athavA 'pATaNa kezorAya' hI hai| prAcIna kAlameM yaha rAjA bhojadevake paramArasAmrAjya ke antargata mAlavA rahA hai / nisargaramaNIya yaha sthAna Azrama-bhUmi (tapovana) ke upayukta honeke kAraNa vAstava meM 'Azrama' kahalAne kA adhikArI hai| nadIke kinAre honese yaha bar3A bhavya, zAnta aura manojJa hai / isakI prAkRtika suSamA bahuta hI AkarSaka hai / sambhavataH isI kAraNa yaha jainoM (digambaroM) ke atirikta hinduoMkA bhI tIrtha hai / digambara-sAhityameM isake digambara tIrtha honeke pracura ullekha vikramako 12vIM 13vIM zatAbdIse milate haiM aura jainetara-sAhityameM isake hindU tIrtha honeke nirdeza vikramakI 15vIM-16vIM zatAbdIsa upalabdha hote haiN| pANDayAjIke kathanAnusAra Aja bhI vahA~ (pATaNa kezArAya kasbAmeM) cambala nadI ke kinAre bahata vizAla lagabhaga 40 phaTa U~cA bhavya jaina mandira hai| mandirakA eka bhAga sudar3ha nIva hai, jisase mandirako pAnIse kabhI kSati na pahu~ce / dUsare bhAgameM zAlA, koThe Adi bane hue haiM, jahA~ bahusaMkhyAmeM bAhara se yAtrI Ate va Thaharate haiM aura darzana, pUjana karake manoratha pUrA hone hetu gaNa-bhoja bhI kiyA karate haiN| zrImunisuvratakI digambarIya pratimA mandirake UparI bhAgameM bhUgarbha meM virAjamAna hai / pRthvItalase nIce honeke kAraNa janatA isa prAcIna mandirako 'bhuI devarA' (bhauMyarA) kahatI hai / ' DA. zarmAke sUcanAnusAra raNathaMbhorake rAjA haThIle hammIrake pitA jaisiMhane patrako rAjya dekara Azramapattanake pavitra tIrtha ke lie prayANa kiyA thaa| tathA raNathaMbhorezvara hammIrane rAjadhAnImeM yajJa na kara isI mahAn tIrthapara Akara 'koTimakha' kiyA thaa| kintu pratIta hotA hai ki 16vIM zatAbdIko janatA ise Azramapattana yA Azramanagara na kahakara pattana yA paTTana yA puTabhedana kahane lagI thii| isa taraha Azramanagara" jainoMke sAtha hinduoMkA bhI pAvana tIrthasthAna hai / zrInemicandra siddhAntidevane aise mahattvapUrNa evaM prAkRtika suSamAse sampanna zAnta sthAnako sAhitya-sRjana, jJAnArAdhana aura dhyAna Adike lie cunA ho, to koI Azcarya nahIM hai / (ja) racanAe~ jaisAki Upara kahA jA cakA hai ki zrI nemicandra siddhAntidevakI do hI racanAe~ upalabdha haiM-eka laghudravyasaMgraha aura dUsarI bRhadravyasaMgraha / ina doke alAvA unakI aura koI kRti prApta nahIM hai| unake prabhAvako 1. DA. zarmAke ullikhita lekhameM udhata 'AeilaoNjikala sarve oNpha iNDiyAkI 1904-5 ko progresa riporTa / 2. nayacandrasUri, hammIramahAkAvya 8-106 / 3. candrazekhara, surjanacaritamahAkAvya 11-58 / 4. vahI, 11-22 / 5. san 1949meM madanakItikI zAsanacaritrazikAke sampAdana-samaya usake ullekha (padya 28)meM Aye Azrama padase AzramanagarakI ora merA dhyAna nahIM gayA thA aura usake tatIya caraNameM vidyamAna 'viprajanAvarodhanagare' zabdoMparase avarodhanagarakI kalpanA kI thI, jo ThIka nahIM thii| vahA~ 'Azrama' se Azramanagara madanakItiko iSTa hai, isakI ora hamArA dhyAna paM0 dIpacandrajI pAMDyAke usa lekhane AkarSita kiyA hai, jo unhoMne vIravANI (smArikA) varSa 18, aMka 13 meM prakAzita kiyA hai aura jisakA jikra Upara kiyA gayA hai / isake lie hama unake AbhArI haiN| lekhaka / - 331 -
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhate hue yaha sambhAvanA avazya kI jA sakatI hai ki unane aura bhI kRtiyoMkA nirmANa kiyA hogA, jo yA to 'lupta ho gaI' yA zAstra bhaNDAroMmeM ajJAta dazA meM par3I hoMgIM / (jha) brahmadeva brahmadeva zrInemicandra siddhAntideva ke bRhadravyasaMgrahake saMskRta TIkAkAra haiM aura ve unake granthoMse bahuta paricita evaM prabhAvita mAlUma par3ate haiM / ataH unake vyaktitva, kRtitva aura samaya ke sambandhameM bhI yahA~ vicAra karanA anucita na hogA / (1) vyaktitva zrIbrahmadevakI racanAoMparase unake vyaktitvakA acchA paricaya milatA hai / prAkRta, apabhraMza aura saMskRta tInoM bhASAoMke paNDita the aura tInoMmeM unakA abAdha praveza dikhAI detA hai / ve adhyAtmakI carcA karate hue usake rasa meM svayaM to nimagna hote hI haiM, kintu pAThakoM ko bhI usameM tanmaya kara denekI kSamatA rakhate haiM / ' isase ve spaSTatayA AdhyAtmika vidvAn jAna par3ate haiM / lekina isase yaha na samajha liyA jAya ki ve kevala AdhyAtmika hI vidvAn the / varan dravyAnuyogakI carcAke sAtha prathamAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga ke bIsiyoM granthoMke uddharaNa dekara ve apanA cAroM anuyogoMkA pANDitya evaM bahuzrutatva bhI khyApita karate haiM / paMcAstikAyakI tAtparyavRtti meM jayasenane aura paramAtmaprakAzako kannaDa-TIkA meM maladhArI bAlacandra ne unakA pUrA anukaraNa kiyA hai / padaccheda, utthAnikA, adhikAroM aura antarAdhikAroMkI kalpanA ina donoM vidvAnoMne brahmadevase lI hai / zabdasAmya aura arthasAmya to anekatra hai / samayakA vicAra karate samaya hama Age dikhAyeMge ki jayasenakA anukaraNa brahmadevane nahIM kiyA, apitu brahmadevakA jayasenane kiyA hai / (2) kRtitva brahmadevakI nimna racanAe~ mAnI jAtI haiN| 1. paramAtmaprakAzavRtti, 2. bRhadravya saMgrahavRtti, 3 tattvadIpaka, 4. jJAnadIpaka, 5. trivarNAcAradIpaka, 6. pratiSThAtilaka, 7. vivAhapaTala aura 8. kathAkoza / parantu DA0 e0 ena0 upAdhye unakI do hI prAmANika racanAe~ batalAte haiM? - eka paramAtmaprakAzavRti aura dUsarI bRhadravyasaMgrahavRtti / 1. paramAtmaprakAzavRtti - paramAtmaprakAzavRtti (paramappayAsu ) zrI yogIndradevakI apabhraMzameM racI mahattvapUrNa kRti hai / isameM AtmA hI paramAtmA hai, isapara prakAza DAlA gayA hai / brahmadevane isIpara saMskRta meM apanI vRtti likhI haiM, jise unhoMne svayaM 'paramAtmaprakAzavRtti' kahA hai / AdhyAtmika paddhati, padaccheda, utthAnikA, sandhikI yathecchatA, adhikAroM aura antarAdhikAroMkI kalpanA ye saba bRhadravya saMgrahavRttikI taraha isameM bhI haiM / bhASA sarala aura subodha hai / (2) bRhadravyasaMgrahavRtti- - isakA paricaya isI prastAvanA meM pRSTha 23 para diyA jA cukA hai / 1. paramAtmaprakAzavRtti (naI AvRtti ) 1- 214, pR0 351 / 2. paramAtmaprakAza ( naI AvRtti), hindI prastAvanA pR0 116 / 3. "sUtrANAM vivaraNabhUtA paramAtmaprakAzavRttiH samAptA / ' -DA0 upAdhye, paramAtmaprakAza a0 2 - 214, pR0 350 / - 332 -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) samaya : (1) brahmadevane vasunandike upAsakAdhyayanase do gAthAe~ ( naM0 23 va 24 ) bRhadravyasaMgrahavRtti ( pR0 76) meM uddhRta kI haiM aura unakA vistRta vyAkhyAna kiyA hai / vasunandikA samaya vikrama saM0 1150 hai / ataH brahmadeva vasunandi vi0 1150 ) se pUrvavartI nahIM hai-- unake uttaravartI haiM / (2) paM0 AzAdharajI ( vi0 saM0 1296) ne apane sAgAradharmAmRta (1-13) meM brahmadevakI bRhad - dravya saMgrahavRtti ( pR0 33 - 34 ) kA anukaraNa kiyA hai aura unake 'talava ragRhItataskara' kA udAharaNa hI nahIM apanAyA, apitu unake zabdoM aura bhAvoMko bhI apanAyA hai / ataeva brahmadeva paM0 AzAdharajI (vi0 saM0 1296 ) se pUrvavartI haiM / (3) brahmadevane samyagdRSTike puNya aura pApa donoMko heya batalAte hue dRSTAntake sAtha jo isa viSaya kI gadya dI hai usakA anukaraNa jayasenane paJcAstikAyakI tAtparyavRttimeM kiyA hai / isake kaI AdhAra haiM / pahale, jayasenane yahA~ brahmadeva ke dRSTAntako to liyA hI hai, unake zabdoM aura bhAvoMko bhI apanAyA hai| 1. tulanA kIjie (ka) ' nijaparamAtmadravyamupAdeyam, indriyasukhAdiparadravyaM hi heyamityarhatsarvajJa praNIta nizcaya vyavahAranayasAdhyasAdhakabhAvena manyate paraM kintu bhUrekhAdisadRzakrodhAdidvitIyakaSAyodayena mAraNanimittaM talavaragRhItataskaravadAtmanindAsahitaH sannindriyasukhamanubhavatItyavirata samyagdRSTerlakSaNam / -- brahmadeva, bR0 dra0 vR0, pR0 33 - 34 / -- (kha) bhUrekhAdisadRkkaSAyavazago yo vizvadRzvAjJayA, heyaM vaiSayikaM sukhaM nijamupAdeyaM tviti zraddhat / cauro mArayituM dhRtastalava reNevAtmanindAdimAn, zarmAkSaM bhajate rujatyapi paraM nottapyate so'pyadhaiH // - azAdhara, sAgAradharmAmRta, 1-13 / 2. ( ka ) yathA ko'pi dezAntarasthamanoharastrI samIpAdAgatapuruSANAM tadarthaM dAnasanmAnAdikaM karoti tathA samyagdRSTi ra pyupAdeyarUpeNa svazuddhAtmAnameva bhAvayati nirdoSaparamAtmasvarUpANAmarhatsiddhAnAM tadArAdhakAcAryopAdhyAya sAdhUnAM ca paramAtmapadaprAptyarthaM viSayakaSAyavarjanArthaM ca dAnapUjAdinA paramabhakta karoti tena ca svarge devendralaukAntikAdivibhUti prApya vimAnaparIvArAdisaMpadaM jIrNatRRNamiva gaNayan paJcamahAvideheSu gatvA pazyati / kiM pazyati, iti cet tadidaM samavasaraNaM, ta ete vItarAgasarvajJAH, ta ete bhedAbhedaratnatrayArAdhakA gaNadharadevAdayo ye pUrva zrUyante iti matvA vizeSeNa dRDhadharma matirbhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmano'viratAvasthAmaparityajan bhogAnubhave'pi sati dharmadhyAnena kAlaM nItvA svargAdAgatya tiirthNkr| dipade prApte'pi pUrvabhavabhAvita viziSTabhedajJAnavAsanAbalena mohaM na karoti, tato jinadIkSAM gRhItvA puNyapAparahitanijaparamAtmadhyAnena mokSaM gacchatIti / ' bRha0 dra0 vR0, pR0 159 - 160 / (kha) 'yathA kopi rAmadeva / dipuruSo dezAntarasthasItAdistrIsamIpAdAgatAnAM puruSANAM tadarthaM dAnasanmAnAdikaM karoti tathA muktistrI vazIkaraNArthaM nirdoSaparamAtmanAM tIrthakaraparamadevAnAM tathaiva gaNadharadevabharatasagaramapANDavAdimahApuruSANAM cAzubharAgavarjanArthaM zubhadharmAnurAgeNa carita purANAdikaM zruNoti bhedAbhedaratnatrayabhAvanA ratAnAmAcAryopAdhyAyAdInAM gRhasthAvasthAyAM ca punardAnapUjAdikaM karoti ca tena - 333 - -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare, jayasenane apane DhaMgase mAmUlI parivartana (ghaTA-bar3hIrUpa sudhAra) bhI kiyA hai, jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kisane kisakA anukaraNa kiyA hai / udAharaNake lie brahmadevakA 'dezAntarasthastrI'-kA dRSTAnta lIjie / isameM jayasenane 'sItAdi' pada aura jor3akara dezAntarasthasItAdistrI' kA dRSTAnta diyA hai| isI taraha brahmadevake 'ko'pi' padake sAtha 'rAmadevAdipuruSo' aura milAkara 'ko'pi rAmadevAdipuruSo' aisA vyAkhyAtmaka pada jayasenane prastuta kiyA hai / isa DhaMgake sudhAra aura parivartana uttaravartI hI karatA hai aura isalie yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki jayasenane brahmadevakA anukaraNa kiyA hai| tIsare, padaccheda, utthAnikA, adhikAroM aura antarAdhikAroMkI kalpanA jayasenane brahmadevase lI hai| cauthe, jayasenane paMcAstikAyameM vyAkhyAkA DhaMga vaho apanAyA hai, jo brahmadevane dravyasaMgraha aura paramAtmaprakAzameM apanAyA hai / sandhi na karanekA jo 'sukhabodhArtha' hetu brahmadevane prastuta kiyA hai vahI jayasenane diyA hai / pA~caveM, jayasenane apane nimitta-kathanakA samarthana brahmadevanimitta-kathanase kiyA hai aura 'atra prAbhUtagranthe zivakumAra mahArAjo nimittaM, anyatra dravyasaMgrahAdau somabhraSTyAdi jJAtavyam' zabdoMko dekara to unhoMne spaSTatayA brahmadevake anukaraNako pramANita kara diyA hai / isa prakAra donoM TIkAkAroMkI TIkAoMke Abhyantara parIkSaNase jayasena nizcaya hI brahmadevake uttarakAlIna vidvAn jJAta hote haiM / jayasenakA samaya DA0 e0 ena0 upAdhyene IsAkI bArahavI zatAbdIkA uttarArdha nirdhArita kiyA hai| brahmadeva ukta AdhAroMse unase pUrvavartI siddha honese unakA astitva-samaya IsAkI bArahavIM zatAbdIkA Arambha aura vikramakI 12 vIM zatAbdIkA uttarArddha (vi0 saM0 1150 se 1200) jJAta hotA hai| isa taraha brahmadeva vasunandi (vi0 saM0 1150) se uttaravartI aura jayasena (vi0 saM0 1217) tathA paM0 AzAdhara (vi0 saM0 1296) se pUrvavartI arthAt vi0 saM0 1150 se vi0 saM0 1200 ke vidvAn pratIta hote haiM / paM0 paramAnandajI zAstrIne brahmadeva, dravyasaMgrahakAra muni nemicandra siddhAntideva aura rAjA bhojadeva ina tInoMko samakAlIna batalAyA hai| parantu hama Upara dekha cuke haiM ki brahmadeva vasunandi (vi0saM0 1150) se pUrvavartI nahIM hai aura nemicandra siddhAntideva vasunandike sAkSAt guru honese unheM unase 25 varSa pUrva to honA hI cAhie arthAt nemicandra siddhAntidevakA samaya vi0 saM0 1125 ke lagabhaga hai| rAjA bhojadeva nemicandra siddhAntidevake guru nayanandi (vi0 saM0 1100) dvArA apane samayameM unake rAjyakA ullekha honese unake samakAlIna haiN| ataH ina tInoMkA samaya eka pratIta nahIM hotaa| rAjA bhojakA vi0 saM0 1100 (vi0 1074-1117), nemicandra siddhAntidevakA vi0 saM0 1125 aura brahmadevakA vi0 saM0 1175 astitva-samaya siddha hotA hai| kAraNena puNyAsravapariNAmasahitatvAttadbhave nirvANaM na labhate bhavAntare punardevendrAdipadaM labhate / tatra vimAnaparIvArAdivibhUti tRNavadgaNayan san paJcamahAvideheSu gatvA samavasaraNe vItarAgasarvajJAn pazyati / nirdoSaparamAtmArAdhakagaNadharadevAdInAM ca tadanantaraM vizeSeNa dRDhadharmo bhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmabhAvanAmaparityajana san devaloke kAlaM gamayati / tato'pi jIvitAnte svargAdAgatya manuSyabhave cakravartyAdivibhUti labdhvApi pUrvabhavabhAvitazuddhAtmabhAvanAbalena mohaM na karoti, tatazca viSayasukhaM parihRtya jinadIkSAM gRhItvA nijazuddhAtmani sthitvA mokSaM gacchatIti |'-pNcaastikaaytaatpry vR0, 50243-44 / 'dravyasaMgrahake kartA aura TIkAkArake samayapara vicAra' zIrSaka lekha, anekAnta (choTelAla jaina smati aMka) pR0 145 / -334 -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacanikAkAra paM0 jayacaMdajI : aba vacanikAkAra paM0 jayacandajIke sambandha meM vicAra kiyA jAtA hai / (1) paricaya : paM0 jayacandajIne svayaM apanA kucha paricaya sarvArthasiddhi vacanikAko antima prazasti meM diyA hai / " usase jJAta hai ki ve rAjasthAna pradezake antargata jayapurase tIsa mIlakI dUrIpara DiggImAlapurA roDapara sthita 'phAgaI' ( phAgI ) grAma meM paidA hue the / inake pitAkA nAma motIrAma thA, jo 'paTavArI' kA kArya karate the / inakI jAti khaNDelavAla aura gotra chAvar3A thA / zrAvaka (jaina) dharma ke anuyAyI the / parivAra meM zubha kriyAoMkA pAlana hotA thA / parantu svayaM gyAraha varSa kI avasthA taka jinamArgako bhUle rahe aura jaba gyAraha varSa ke pUre hue, to jinamArgako jAnanekA dhyAna AyA / ise unhoMne apanA iSTa aura zubhodaya samajhA / usI grAma meM eka dUsarA jinamandira thA, jisameM terApaMthI zailI thI aura loga deva, dharma tathA gurukI zraddhA- utpAdaka kathA ( vacanikA - tattvacarcA) kiyA karate the / paM0 jayacandajI bhI apanA hita jAnakara vahA~ jAne lage aura carcA-vArtA meM rasa lene lage / isase vahA~ unakI zraddhA dRr3ha ho gaI aura saba mithyA buddhi chUTa gaI / kucha samaya bAda ve nimitta pAkara phAgaIse jayapura A gaye / vahA~ tattva-carcA karanevAloMkI unhoMne bahuta bar3I zailI dekhI, jo unheM adhika rucikara lagI / usa samaya vahA~ guNiyoM, sAdharmIjanoM aura jJAnI paNDitoM kA acchA 1. kAla anAdi bhramata saMsAra, pAyo narabhava meM sukhakAra / janma phAgaI layau suthAni, motIrAma pitAke Ani // 11 // pAyau nAma tahA~ jayacanda, yaha parajAyataNU makaranda | dravyadRSTi maiM dekhUM jabai, merA nAma AtamA kabai // 12 // gata chAvar3A zrAvaka dharma, jAmeM bhalI kriyA zubha karma / gyAraha varSa avasthA bhaI, taba jinamAragakI sudhi lahI ||13|| Ana iSTako dhyAna ayogi, apane iSTa calana zubha jogi / tahA~ dUjau mandira jinarAja, terApaMtha paMtha tahA~ sAja || 14 || deva-dharma-guru saradhA kathA, hoya jahA~ jana bhASai yathA / taba mo mana umagyo tahA~ calo, jo apano karanI hai bhalo // 15 // jAya tahA~ zraddhA dRr3ha karI, mithyAbuddhi sabai pariharI / nimitta pAya jayapura meM Aya, bar3I ju zailI dekhI bhAya // 16 // guNIloka sAdharmI bhale, jJAnI paMDita pahale the vaMzIdhara nAma, dharai prabhAva bhAva zubha ThAma ||17|| ToDaramala paMDita mati kharI, gomaTasAra vacanikA karI / tAkI mahimA saba jana kareM, vAce par3heM buddhi vistare ||18|| daulatarAma guNI adhikAya, paMDitarAya rAjamaiM jAya / tAkI buddhi lasai saba kharI, tIna purANa vacanikA karI // 19 // rAyamalla tyAgI gRhavAsa, mahArAma vratazIla - nivAsa | bahute mile / maiM hU~ inakI saMgati ThAni, budhisArU jinavANI jAni ||20|| * 335 - - sarvArthasiddhivacanikA antima prazasti /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ samudAya thA / usameM paMDita vaMzIdharajI unase pahale ho cuke the, jo bar3e prabhAvazAlI tathA acche vicAravAd the / paMDita ToDaramalajI unake samayameM the aura jo bar3e tIkSNa buddhi the / unakI gommaTasAra-vacanikAko prazaMsA sabhI karate the / usIkA vAcana, paThana-pAThana aura manana calatA thA tathA loga apanI buddhi bar3hAte the / paM0 daulatarAmajI kAsalIvAla bar3e guNI the aura 'paMDitarAya' kahe jAte the / rAjaparivAra meM ve Ate-jAte the / unhoMne tIna purANoMkI vacanikAe~ kI thiiN| unakI sUkSma buddhiko sarvatra saMstuti hotI thI / brahma rAyamallajI aura zIlavratI mahArAmajI bhI usa zailI meM the / paM0 jayacandajI inhIM guNI-janoM tathA vidvAnoMkI saMgati meM rahane lage the / aura apanI buddhi anusAra jinavANI ( zAstroM) ke svAdhyAya meM pravRtta ho gaye the / unhoMne jina granthoMkA mukhyatayA svAdhyAya kiyA thA, unakA nAmollekha unhoMne isI prazasti meM svayaM kiyA hai| siddhAntagranthoMke svAdhyAyake atirikta nyAya-granthoM tathA anya darzanoMke granthoMkA bhI unhoMne abhyAsa kiyA thA / unakI vacanikAoMse bhI unakI bahuzrutatA prakaTa hotI haiN| lagatA hai ki paMDita ToDaramalajI jaise alaukika pratibhA ke dhanI vidvAnoMke samparkase hI unakI pratibhA jAgRta huI aura unheM aneka granthoMkI vacanikAe~ likhanekI preraNA milI / ukta prazastike Arambha meM rAja-sambandhakA bhI varNana karate hue unhoMne likhA hai ki jambadvIpake bharatakSetra ke AryakhaNDake madhya meM 'DhuMDhAhaDa' deza hai / usakI rAjadhAnI 'jayapura' nagara hai| vahA~kA rAjA 'jagateza' ( jagatasiMha) hai, jo anupama hai aura jisake rAjya meM sarvatra sukha-caina hai tathA prajAmeM paraspara prema hai / saba apane-apane matAnusAra pravRtti karate haiM, Apasa meM koI virodha-bhAva nahIM hai / rAjAke kaI maMtrI haiM / sabhI buddhimAna aura rAjanIti meM nipuNa haiM / tathA saba hI rAjAkA hita cAhanevAle evaM yogya prazAsaka haiM / inhIM maiM eka rAyacanda hai, jo bar3e guNI haiM aura jinapara rAjAkI vizeSa kRpA hai / yahA~ 'vizeSa kRpA' ke ullekhase jayacandajIkA bhAva rAjAdvArA unheM 'dIvAna' padapara pratiSThita karanekA jAna par3atA hai / isake Age isI prazasti meM rAyacandajIke dharma-prema, sAdharmI vAtsalya Adi guNoMkI carcA karate hue unhoMne unake dvArA kI gaI usa candraprabhajinamandirakI prasiddha pratiSThA ( vi0 saM0 1861 ) kA bhI ullekha kiyA hai, jinake dvArA rAyacandajIke yajJa evaM puNyakI vRddhi huI thI aura samasta jainasaMghako bar3A harSa huA thaa| 1. jambUdvIpa bharata suniveza, Arija madhya du DhADa deza / pura jayapura tahA~ sUvasa vasai nRpa jagateza anupama lasai // 1 // tAke rAjamAMhi sukhacaina, dhareM loka kahU~ nAhIM phaina | apane-apane mata saba caleM, zaMkA nAhi dhAraiM zubha phalaiM // 2 // nRpake mantrI saba matimAn, rAjanIti meM nipuNa purAna / sarva hI nRpake hitoM cahaiM, Iti-bhIti TAreM sukha lahaiM ||3|| tinameM rAyacanda guNa dharai tApari kRpA bhUpa ati kareM / tAke~ jaina dharmakI lAga, saba jainanisUM ati anurAga // - sarvArthasiddhi vacanikA, a0 prazasti / 2. karI pratiSThA maMdira nayau, caMdraprabha jina thApana thayo / tAkara puNya bar3hau yaza bhayo, sarva jainaniko mana harakhayau || 6 || - sarvArthasiddhi vacanikA, a0 praza0 6 / 3r3a6 -
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastimeM paM0 jayacandajIne unake sAtha apane vizeSa sambandhakA bhI saMketa kiyA hai| unake isa saMketase jJAta hotA hai ki rAyacandajIne nizcita evaM niyamita Arthika sahAyatA dekara unheM Arthika cintAse mukta kara diyA thA aura tabhI ve ekAgracitta ho sarvArthasiddhi-vacanikA likha sake the, jisake likhaneke lie unheM anya sabhI sAdharmIjanoMne preraNA kI thI aura unake putra naMdalAlane bhI anurodha kiyA thA / paM0 jayacandajIne naMdalAlake sambandhameM likhA hai ki vaha bacapanase vidyAko par3hatA-sunatA thaa| phalataH vaha aneka zAstroMmeM pravINa paMDita ho gayA thaa| paMDitajI dvArA diye gaye apane isa paricayase unakI tattva-bubhutsA, jainadharma meM aTUTa zraddhA, tattvajJAnakA AdAna-pradAna, jinazAsanake prasArakA udyama, kaSAyakI mandatA Adi guNavizeSa lakSita hote haiM / paDitajIke ullekhAnusAra unake putra paM0 nandalAlajI bhI guNI aura pravINa vidvAn the / mUlAcAravacanikAkI prazastimeM bhI, jo paM0 nandalAlajIke sahapAThI ziSya RSabhadAsajI nigotyAdvArA likhI gaI hai, paM0 nandalAlajIko 'paM0 jayacandajI jaisA bahujJAnI' batAyA gayA hai| prameyaratnamAlA-vacanikAkI prazasti (padya 16) se yaha bhI mAlUma hotA hai ki paM0 nandalAlajIne apane pitA paM0 jayacandajIko isa vacanikAkA saMzodhana kiyA thA / isase paM0 nandalAlajIko sUkSma buddhi aura zAstrajJatAkA patA calatA hai| paM0 nandalAlajI dIvAna amaracandajIkI preraNA pAkara mUlAcArako pA~ca-sau solaha gAthAoMkI vacanikA kara pAye the ki unakA svargavAsa ho gayA thaa| bAdameM usa vacanikAko RSabhadAsajI nigotyAne pUrA kiyA thA / nigotyAjIne nandalAlajIke tIna ziSyoMkA bhI ullekha kiyA hai| ve haiM-mannAlAla, udayacanda aura mANikacanda / paM0 jayacandajIke eka aura putrakA, jinakA ghAsIrAma nAma thA, nirdeza paM0 paramAnandajI zAstrIne unakA koI vizeSa paricaya upalabdha nahIM hai / ki yahA~para eka bAta aura jJAtavya hai / vaha yaha ki paM0 jayacandajIkI vacanikAoMse sarva sAdhAraNako to lAbha pahuMcA hI hai, paM0 bhAgacandajI (vi0 saM0 1913) jaise vidvAnoMke lie bhI ve patha-pradarzikA huI hai / 1. tAke Dhiga hama thiratA pAya, karI vacanikA yaha mana lAya |-vhii, praza0 7 / . . 2. bhayau bodha taba kachu ciMtayau, karana vacanikA mana umagayau / saba sAdharamI preraNa karI, aisaiM maiM yaha vidhi uccarI ||-vhii, praza0 padya 10 / 3,4. naMdalAla merA sUta gunI, bAlapane te vidyA sunii| paMDita bhayo bar3hI paravIna, tAhUne preraNa yaha kIna ||-vhii, praza0 padya 31 / 5. tina sama tinake suta bhaye, bahajJAnI nandalAla / gAya-vatsa jima premakI, bahuta par3hAye bAla ||-mUlA. vaca0 praza0 / 6. likhI yahai jayacandanai, sodhI suta nandalAla / budha lakhi bhUli ju zuddha kari, bA~cau sikhaivo bAla / / -prameyara0 vaca0 pra0 padya 16 / 7. mUlAcAravacanikA prazasti / 8. tava udyama bhASAtaNoM, karana lage nandalAla / mannAlAla aru udayacanda, mANikacanda ju bAla ||-muulaacaarvcnikaa praza0 / 9. 'paM0 jayacanda aura unakI sAhitya-sevA' zIrSaka lekha, anekAnta varSa 13; ki0 7, pR0 171 / * 337 -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSAkI apanI vacanikA prazasti meM ve paM0 jayacandajIke prati apanI kRtajJatA vyakta karate hue likhate haiM ki unakI vacanikAoM ko dekhakara merI bhI aisI buddhi huI, jisase maiM pramANa - zAstrakA utkaTa rasAsvAdana kara sakA aura anya darzana mujhe nIrasa jAna par3e' / 2. samaya paM0 jayacandajIkA samaya sunizcita hai / inakI prAyaH sabhI kRtiyoM (vacanikAoM ) meM unakA racanA - kAla diyA huA hai / janma vi0 saM0 1795 aura mRtyu vi0 saM0 1881-82 ke lagabhaga mAnI jAtI hai / racanAoMke nirmANakA Arambha vi0 saM0 1859 se hotA hai aura vi0 saM0 1874 taka vaha calatA hai / prApta racanAe~ ina solaha varSoMkI hI racI upalabdha hotI haiM / isase mAlUma hotA hai ki gyAraha varSa kI avasthA se lekara cauMsaTha varSakI avasthA taka arthAt tirepana varSa unhoMne zAstroMke gahare paThana-pAThana evaM mananameM vyatIta kiye the / aura taduparAnta hI pariNata vayameM sAhitya-sRjana kiyA thA / ataH jayacandajIkA astitva - samaya vikrama saM0 1795- 1882 hai / 3. sAhityika kArya inakI maulika racanAe~ aura vacanikAe~ donoM prakArakI kRtiyA~ upalabdha haiM / para apekSAkRta aafnakAe~ adhika haiM / maulika racanAoM meM unake saMskRta aura hindImeM race gaye bhajana hI upalabdha hote haiM, jo vibhinna rAga-rAginiyoM meM likhe gaye haiM aura 'nayana' upanAma se prApta haiM / unakI ve racanAe~ nimna prakAra haiM : 1. tattvArtha sUtra - vacanikA 2. sarvArthasiddhi - vacanikA * 3. prameyaratnamAlA vacanikA * 4. svAmIkArtikeyAnuprekSA-vaca nikA* 5. dravya saMgraha - vaca nikA* 6. samayasAra - vaca nikA* (AtmakhyAti saMskRta TIkA sahita kI ) 7. devAgama (AptamImAMsA ) - vacanikA 8. aSTapAhuDa-vaca nikA* 9. jJAnArNava- vacanikA* 10. bhaktAmara stotra - vacanikA 1. jayacanda iti khyAto jayapuryAmabhUtsudhIH / dRSTvA yasyAkSaranyAsaM mAdRzo'pIdRzI matiH // 1 // yayA pramANazAstrasya saMsvAdya rasamulvaNam / naiyAyikAdisamayA bhAsante suSThu nIrasAH ||2 // - pramANaparIkSA vacanikA, antima praza0 / 2. vIravANI (smArikA ) varSa 17, aMka 13 pR0 50 tathA 95 / * svayaMke hAthase likhIM cihnAMkita grantha- pratiyA~ di0 jaina bar3A mandira, jayapurameM upalabdha haiM / vIra vANI (smArikA) pR0 95 / -338 - vi0 saM0 1859 caitrazuklA 5 saM0 1861 ASAr3ha zu0 4 saM0 1863 zrAvaNa kR0 3 saM0 1863 zrAvaNa kR0 14 saM0 1863 kArtika kR0 10 saM0 1864 caitra kR0 14 vi0 saM0 1866 bhAdra zu0 12 saM0 1867 mAgha kR0 5 saM0 1869 kArtika kR0 12 saM0 1870
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. padoMkI pustaka [maulika] (246 padoMkA saMgraha) ASADha zu0 10 saM0 1874 12. sAmAyikapATha-baca nikA 13. patraparIkSA-vacanikA 14. candraprabhacarita-dvitIyasarga-vacanikA 15. matasamuccaya-vaca nikA 16. dhanyakumAracarita-vacanikA ina racanAoMkA paricaya unake hI nAmase vidita ho jAtA hai / ataH vaha chor3A jAtA hai / uparyukta vivecanase prakaTa hotA hai ki paNDita jayacandajI chAvar3A viziSTa zAstrAbhyAsI, bahujJAnI, saMskRta-prAkRta-hindI bhASAoMke jJAtA, hindIgadya-padyasAhityakAra, pravaktA, cAritravAna, bhadrapariNAmI aura AdhyAtmika vidvAn the / ve jainadarzanake sAtha hI anya bhAratIya darzanoMke bhI marmajJa the| unakI zAsana-sevA evaM sAhityika kRtiyA~ unheM cirasmaraNIya rkheNgii| KN DRUXS RUSE -339 -