Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI, 133 digambara paramparA ke granthoM meM pratikramaNa vivecana DaoN. azoka kumAra jaina - digambara paramparA meM bhI pratikramaNa kA vidhAna hai| AcArya vaTTakera viracita mUlAcAra grantha ke sAtaveM adhikAra meM SaDAvazyakoM kA 190 gAthAoM meM vivecana hai / anagAra dharmAmRta Adi granthoM meM bhI pratikramaNa kA pratipAdana hai ! digambara paramparA ke zramaNAcAra meM to pratikramaNa kA vidhAna hai hI, zrAvakAcAra meM bhI prAvadhAna hai| DaoN. jaina ne apane Alekha meM saMkSepa digambara-paramparA meM mAnya pratikramaNa ke svarUpa se paricita karAyA hai| -sampAdaka jaina-paramparA meM AcAryoM dvArA AcAra-viSayaka aneka granthoM kI racanA kI gyii| unameM zramaNa aura zrAvaka kI caryA ke saMbaMdha meM aneka niyamoM kA vidhAna nirUpita hai| zramaNAcAra ke SaDAvazyakoM meM pratikramaNa kA bhI vistAra se varNana upalabdha hai| pratikramaNa svarUpa mUlAcAra meM pratikramaNa ke svarUpa ke bAre meM likhA hai davye khete kAle bhAve ya kayAvarAhasohaNayaM / jiMdaNagarahaNajutto maNavacakAyeNa paDikkamaNaM / / -mUlAcAra 1/26 nindA aura garhApUrvaka mana-vacana-kAya ke dvArA dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke viSaya meM kiye gaye aparAdhoM kA zodhana karanA pratikramaNa hai| anagAra dharmAmRta meM likhA hai mithyA me duSkRtamiti praayo'paayairniraakRtiH| kRtasya saMvegavatA pratikramaNamAgasaH / / -anagAra dharmAmRta 7/47 saMsAra se bhayabhIta aura bhogoM se virakta sAdhu ke dvArA kiye gaye aparAdha ko- "mere duSkRta mithyA ho jAveM, mere pApa zAMta hoM"- isa prakAra ke upAyoM ke dvArA dUra karane ko pratikramaNa kahate haiN| pratikramaNa ke aMga pratikramaNa ke tIna aMga haiM1. pratikrAmaka- pramAda Adi se lage hue doSoM se nivRtta hone vAlA athavA jo dravya, kSetra, kAla aura bhAva viSayaka aticAroM se nivRtta hotA hai vaha (sAdhu) pratikrAmaka' kahalAtA hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jinavANI 15, 17 navambara 2006 2. pratikramaNa - paMcamahAvratAdi meM lage hue aticAroM se nivRtta hokara mahAvratoM kI nirmalatA meM punaH praviSTa hone vAle jIva ke usa pariNAma kA nAma 'pratikramaNa' hai| athavA jisa pariNAma se cAritra meM lage aticAroM ko haTAkara jIva cAritra zuddhi meM pravRtta ho to vaha pariNAma pratikramaNa hai| 3. pratikramitavya- bhAva, gRha Adi kSetra, divasa, muhUrta Adi doSajanaka kAla tathA sacitta, acitta evaM mizra rUpa dravya jo pApAsrava ke kAraNa hoM ve saba 'pratikramitavya' haiM / pratikramaNa ke bheda pratikramaNa ke mUlataH bhAva pratikramaNa evaM dravya pratikramaNa ye do bheda haiM 1. bhAva pratikramaNa - mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura aprazasta yoga ina sabakI AlocanA arthAt guru ke sammukha apane dvArA kiye aparAdhoM kA nivedana karanA, nindA aura garhA ke dvArA pratikramaNa karake punaH doSa meM pravRtta na honA bhAva pratikramaNa hai| bhAvayukta zramaNa jina aticAroM ke nAzArtha pratikramaNa sUtra bolatA aura sunatA hai vaha vipula nirjarA karatA huA sabhI doSoM kA nAza karatA hai } 2. dravya pratikramaNa - uparyukta vidhi se jo apane doSa parihAra nahIM karatA aura sUtramAtra suna letA hai, nindA - garhA se dUra rahatA hai usakA 'dravya pratikramaNa' hotA hai, kyoMki vizuddha pariNAma rahita hokara dravyIbhUta doSa yukta mana se jina doSoM ke nAzArtha pratikramaNa kiyA jAtA hai, ve doSa naSTa nahIM hote / ataH use 'dravya pratikramaNa' kahate haiM / dravya sAmAyika kI taraha dravya pratikramaNa ke bhI Agama aura noAgama Adi bheda-prabheda kiye jA sakate haiN| nikSepa dRSTi se pratikramaNa ke bheda mUlAcAra meM kahA gayA hai NAmaThavaNA davve khette kAle taheva bhAve ya / eso paDikkamaNage Nikkhevo chavviho Neo / / - mUlAcAra, 614 nikSepa dRSTi se pratikramaNa ke chaha bheda haiM 1. nAma pratikramaNa - ayogya nAmoccAraNa se nivRtta honA athavA pratikramaNa daNDaka ke zabdoM kA uccAraNa karanA nAma pratikramaNa hai| 2. sthApanA pratikramaNa- sarAga sthApanAoM se apane pariNAmoM ko haTAnA sthApanA pratikramaNa hai| 3. dravya pratikramaNa- sAvadya dravya sevana ke pariNAmoM ko haTAnA 'dravya pratikramaNa' hai / 4. kSetra pratikramaNa - kSetra ke Azraya se hone vAle aticAroM se nivRtta honA kSetra pratikramaNa hai / 5. kAla pratikramaNa kAla ke Azraya yA nimitta se hone vAle aticAroM se nivRtta honA kAla pratikramaNa hai| 6. bhAva pratikramaNa - rAga, dveSa, krodhAdi se utpanna aticAroM se nivRtta honA bhAva pratikramaNa hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 kAlika AdhAra para pratikramaNa ke bheda mUlAcAra ke racanAkAra likhate haiM jinavANI paDikamaNaM devasiyaM rAdiya iriyApadhaM ca bodhavvaM / pakkhiya cAdummAsiya saMvaccharamuttamaTThe ca // -mUlAcAra 615 arthAt pratikramaNa daivasika, rAtrika, airyApathika, pAkSika, cAturmAsika, sAMvatsarika aura uttamArtha ina sAta prakAra kA jAnanA caahie| 135 1. daivasika- sampUrNa dina meM hue aticAroM kI AlocanA pratyeka saMdhyA meM karanA / 2. rAtrika- sampUrNa rAtri meM hue aticAroM kI pratidina prAtaH AlocanA karanA / 3. IryApatha pratikramaNa AhAra, guruvandana, zauca Adi jAte samaya SaTkAya ke jIvoM ke prati hue aticAroM se nivRtti | 4. pAkSika- sampUrNa pakSa meM lage hue doSoM kI nivRtti ke lie pratyeka caturdazI yA amAvasyA athavA pUrNimA ko unakI AlocanA karanA / 5. cAturmAsika- cAra mAha meM hue aticAroM kI nivRtti hetu kArtika, phAlguna evaM ASAr3ha mAha kI caturdazI yA pUrNimA ko vicArapUrvaka AlocanA karanA / 6. sAMvatsarika - varSa bhara ke aticAroM kI nivRtti hetu pratyeka varSa ASAr3ha mAha ke anta meM caturdazI yA pUrNimA ke dina cintanapUrvaka AlocanA karanA / 7. auttamArtha - yAvajjIvana cAra prakAra ke AhAroM se nivRtta honA' auttamArtha pratikramaNa' hai| yaha saMlekhanA - saMthArA se sambaddha pratikramaNa hai, jisake antargata jIvanaparyanta sabhI prakAra ke aticAroM kA bhI pratikramaNa ho jAtA hai| uparyukta sAta bhedoM ke atirikta mUlAcAra ke saMkSepa pratyAkhyAna - saMstarastava nAmaka tRtIya adhikAra meM ArAdhanA (maraNa samAdhi) kAla ke tIna pratikramaNoM kA bhI ullekha huA hai- 1. sarvAticAra pratikramaNa 2. trividha AhAra - tyAga pratikramaNa 3. uttamArtha pratikramaNa | mUlAcAra vRtti meM AcArya vasunandi ne ArAdhanAzAstra ke AdhAra para yoga, indriya, zarIra aura kaSAya ina cAra pratikramaNoM kA bhI ullekha kiyA hai| pratikramaNa kI vidhi sarvaprathama vinayakarma karake zarIra, Asana Adi kA picchikA se pramArjana tathA netra se zuddhi karanI caahie| tadanantara aMjali jor3akara Rddhi Adi gaurava tathA jAtimada Adi sabhI taraha ke mada chor3akara vratoM meM lage hue aticAroM ko nitya prati dUra karanA caahie| Aja nahIM, dUsare yA tIsare dina aparAdhoM ko kahU~gA, ityAdi rUpa meM TAlate hue kAlakSepa karanA ThIka nahIM, ataH jaise-jaise aticAra utpanna hoM, unheM anukrama se
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 | 136 jinavANI ||15,17 navambara 2006 AlocanA, nindA aura gardA pUrvaka vinaSTa karake punaH una aparAdhoM ko nahIM karanA caahie| jisa prakAra mithyAtva kA pratikramaNa karate haiM, usI taraha asaMyama, krodha Adi kaSAyoM evaM azubha yogoM kA pratikramaNa karanA caahie| isa taraha daivasika, rAtrika, pAkSika Adi pratikramaNa ke niyamoM ko pUrNa kara dharmadhyAna aura zukladhyAna karanA caahie| AlocanA- bhakti karate samaya kAyotsarga, pratikramaNa-bhakti karane meM kAyotsarga, vIra bhakti meM kAyotsarga aura caturviMzati tIrthaMkara-bhakti meM kAyotsarga- pratikramaNa kAla meM ye cAra kRtikarma karane kA vidhAna hai| pratikramaNa kI paramparA caubIsa tIrthaMkaroM ke saMgha meM pratikramaNa meM vidhAna kI paramparA kA mUlAcArakAra ne ullekha karate hue likhA hai ki prathama tIrthaMkara RSabhadeva aura antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ne apane ziSyoM ko aticAra lage yA na lage, kintu doSoM kI vizuddhi ke lie samaya para pratikramaNa karane kA upadeza diyA hai| madhya ke bAIsa tIrthaMkaroM arthAt dvitIya ajitanAtha se lekara tIrthaMkara pArzvanAtha ne aparAdha hone para hI pratikramaNa karane kA upadeza diyA aura kahA ki- jisa vrata meM svayaM yA anya sAdhu ko aticAra ho usa doSa ke vinAzArtha use pratikramaNa karanA cAhie, kyoMki madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke ziSya dRr3ha buddhizAlI, ekAgramana vAle, prekSApUrvakArI, aticAroM kI gardA evaM jugupsA karane vAle tathA zuddha cAritradhArI hote the, kintu prathama aura antima tIrthaMkaroM ke ziSya caMcala cittavAle, mohI tathA jar3abuddhi vAle hote haiN| ataH IryApatha, AhAragamana, svapna Adi meM kisI bhI samaya aticAra hone yA na hone para bhI unheM sabhI niyamoM evaM pratikramaNa ko karane kA vidhAna kiyA hai| isI vidhAna ke anusAra Aja taka sabhI muniyoM evaM AryikAoM ko nitya pratikramaNa karane kI paramparA nirantara calI A rahI hai| pratikramaNa Avazyaka ke antargata hI mUlAcAra meM dasa muNDoM kA bhI vivecana milatA hai| pA~ca indriyamuNDa tathA manomuNDa, vacomuNDa, kAyamuNDa, hasta evaM paadmunndd| isa prakAra ina dasa muNDoM se AtmA pApa meM pravRtta nahIM hotI, ataH usa AtmA ko muNDadhArI kahate haiN| zramaNAcAra meM pratikramaNa kA apanA viziSTa sthAna hai| katipaya zrAvakAcAra granthoM meM bhI pratikramaNa kA svarUpa evaM vidhi kA varNana milatA hai| AcArya amitagati ke anusAra sAyaMkAla saMbaMdhI pratikramaNa karate samaya 108 zvAsocchvAsa vAlA kAyotsarga kiyA jAtA hai| prAtaHkAlIna pratikramaNa meM usase AdhA arthAt cauvana zvAsocchvAsa vAlA kAyotsarga kahA gayA hai| anya saba kAyotsarga sattAIsa zvAsocchvAsa kAla pramANa kahe gaye haiN| saMsAra ke unmUlana meM samartha paMca namaskAra maMtra kA nau bAra cintana karate hue sattAIsa zvAsocchvAsoM meM use bolanA yA mana meM uccAraNa karanA caahie| bAhara se bhItara kI ora vAyu ko khIMcane ko zvAsa kahate haiN| bhItara kI ora se bAhara vAyu ke nikAlane ko ucchvAsa kahate haiN| ina donoM ke samUha ko zvAsocchvAsa kahate haiN| zvAsa lete samaya Namo arahaMtANaM' pada aura zvAsa chor3ate samaya 'Namo siddhANaM' pada boleN| punaH zvAsa lete samaya 'Namo AyariyANaM' pada aura zvAsa chor3ate samaya 'Namo uvajjhAyANaM' pada boleN|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||15,17 navambara 2006 | jinavANI punaH paMcama pada ke Adhe bhAga ko zvAsa lete samaya aura 'savvasAhUNaM' zvAsa chor3ate samaya bolanA caahie| isa vidhi meM nau bAra NamokAra maMtra ke uccAraNa ke cintana meM sattAIsa zvAsocchvAsa pramANa kAla kA eka jaghanya kAyotsarga hotA hai| madhyama kAyotsarga kA kAla cauvana zvAsocchvAsa pramANa aura utkRSTa kAyotsarga kA kAla eka sau ATha zvAsocchvAsa pramANa kahA gayA hai| zrAvakoM ko pratidina do bAra pratikramaNa, cAra bAra svAdhyAya, tIna bAra vandanA aura do bAra yogabhakti karanA caahie| isa prakAra AcAryoM ne zramaNa aura zrAvakoM donoM ke lie pratikramaNa vidhAna kA varNana kiyA hai| hameM doSoM kI zuddhi ke lie nitya prati isako karake apane jIvana ko pAvana banAnA caahie| - saha AcArya, jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharma-darzana vibhAga jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAja.)