Book Title: Dhyan Vimarsh
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Darbarilal_Kothiya_Abhinandan_Granth_012020.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211224/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna-vimarza yoM to sabhI dharmoM aura darzanoMmeM dhyAna, samAdhi yA yogakA pratipAdana hai / yogadarzana to usIpara AdhRta hai aura yogake sUkSma cintanako liye hue hai / para yogakA lakSya aNimA, mahimA, vazitva Adi RddhisiddhiyoMkI upalabdhi hai aura yogI unakI prAptike liye yogArAdhana karatA hai| yogadvArA Rddhi-siddhiyoMko prApta karanekA prayojana bhI prabhAva-pradarzana, camatkAra-darzana Adi hai| mukti lAbha bhI yogakA eka uddezya hai, para vaha gauNa hai| jaina darzanameM dhyAnakA lakSya mukhyatayA karma-nirodha aura karma-nirjarA hai aura ina donoMke dvArA azeSa karmamukti prApta karanA hai / yadyapi yogIko aneka RddhiyA~-siddhiyA~ bhI usake yoga-prabhAvase upalabdha hotI haiN| para ve usakI dRSTi meM prApya nahIM haiM, mAtra AnuSaMGgika haiM / unase usako na lagAva hotA hai aura na usake liye vaha dhyAna karatA hai / ve tathA anya svargAdi abhyudaya use usI prakAra milate haiM jisa prakAra cAvaloMke liye khetI karanevAle kisAnako bhUsA aprArthita mila jAtA hai| kisAna bhUsAko prApta karanekA na lakSya rakhatA hai aura na usake liye prayAsa hI karatA hai| yogI bhI yogakA ArAdhana mAtra karma-nirodha aura karmanirjarAke liye karatA hai| yadi koI yogI una Rddhi-siddhiyoMmeM ulajhatA hai-unameM lubhita hotA hai to vaha yogake vAstavika lAbhase vaMcita hotA hai| tattvArthasatrakAra AcArya umAsvAtine spaSTa likhA hai ki tapa (dhyAna) se saMvara (karma-nirodha) aura karma-nirjarA donoM hote haiM / AcArya rAmasene bhI apane tattvAnuzAsanameM dhyAnako saMvara tathA nirjarAkA kAraNa batalAte haiN| ina donoMse samasta karmokA abhAva hotA hai aura samasta karmAbhAva hI mokSa hai| isase spaSTa hai ki jaina darzanameM dhyAnakA AdhyAtmika mahattva mukhya hai / dhyAnakI AvazyakatApara bala dete hae AcArya nemicandra likhate haiM ki muktikA upAya ratnatraya hai aura yaha ratnatraya vyavahAra tathA nizcayakI apekSA do prakArakA hai| yaha donoM prakArakA ratnatraya dhyAnase hI upalabhya hai / ataH sampUrNa prayatna karake muniko nirantara dhyAnakA abhyAsa karanA caahiye| tattvArthasArakAra A0 amRtacandra bhI yahI kahate haiM / yathArtha meM dhyAnameM jaba yogI apanese bhinna kisI dUsare maMtrAdi padArthakA avalambana lekara use hI apane zraddhAna, jJAna aura AcaraNakA viSaya banAtA hai taba vaha vyavahAra-mokSamArgI hotA hai aura jaba kevala apane AtmAkA avalambana lekara use hI zraddhA, jJAna aura caryAkA viSaya banAtA hai 1. 'AsravanirodhaH saMvaraH', 'tapasA nirjarA ca'-ta0 sU0 9-1, 3 / / 2. 'tad dhyAnaM nirjarAhetuH saMvarasya ca kAraNam |'-tttvaanu0 56 / 3. 'bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramAkSo mokSaH'-ta0 sU0 10-2 / 4. duvihaM pi mokkhaheuM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA / tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha // -dravyasaMgraha gA047 / nizcaya-vyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitaH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam ||-tttvaarthsaar / -234 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba vaha nizcayamokSamArgI hotA hai / ataH mokSa prApta karAnevAle ratnatrayarUpa mArgapara ArUr3ha honeke liye yogIko dhyAna bahuta Avazyaka aura upayogI hai / manuSya ke cirantana saMskAra use viSaya aura vAsanAoM kI ora hI le jAte haiM / aura ina saMskAroMkI nikA evaM udbodhikA pA~coM indriyA~ to haiM hI, mana to unheM aisI preraNA detA hai ki unheM na jAne yogya sthAna meM bhI jAnA par3atA hai / phalataH manuSya sadA indriyoM aura manakA apaneko gulAma banAkara tadanusAra ucita - anucita saba prakArakI pravRtti karatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki vaha nirantara rAga-dveSakI bhaTTI meM jalatA aura kaSTa uThAtA hai / AcArya amitagatine' ThIka likhA hai ki AtmA saMyogake kAraNa nAnA duHkhoMko pAtA hai / agara vaha isa tathyako samajha le to usa saMyogake chor3ane meM use eka kSaNa bhI na lage / tattvajJAnase kyA asambhava hai ? yaha tattvajJAna zrutajJAna hai aura zrutajJAna hI dhyAna hai / ataH dhyAnake abhyAsake liye sarvaprathama jAvazyaka hai indriyoM aura manapara niyaMtraNa / jaba taka donoMpara niyaMtraNa na hogA taba taka manuSya viSayavAsanAoM meM DUbA rahegA aura unase kaSToMko bhogatA rhegaa| para yaha tathya hai ki kaSTa yA duHkha kisIko iSTa nahIM hai-sabhIko sukha aura zAnti iSTa hai / jaba vAstavika sthiti yaha hai taba manuSyako satsaMgati se yA zAstrajJAnase ukta tathyako samajhakara viSaya-vAsanAoM meM le jAnevAlI indriyoM aura manapara niyaMtraNa karanA jarUrI hai | jaba indriya aura mana niyaMtrita raheMge to manuSyakI pravRtti AtmonmukhI avazya hogI, kyoMki ve nirviSaya nahIM raha sakate / AtmA unakA viSaya ho jAnepara svAdhIna sukha aura zAntikI uttarottara apUrva upalabdhi hotI jAyegI / yaha saca hai ki indriyoM aura manapara niyaMtraNa karanA sarala nahIM hai, ati duSkara hai / parantu yaha bhI saca hai ki vaha asambhava nahIM hai / sAmAnya manuSya aura asAmAnya manuSya meM yahI antara hai ki jo kArya sAmAnya manuSya ke lie ati duSkara hotA hai vaha asAmAnya manuSya ke lie sambhava hotA hai aura vaha use kara DAlatA hai / ataH indriyoM aura manapara niyaMtraNa karanemeM ArambhameM bhale hI kaThinAI dikhe / para saMkalpa aura dRr3hatA ke sAtha nirantara prayatna karanepara usa kaThinAIpara vijaya pA lI jAtI hai / indriyoM aura manapara kAbU pAneke liye aneka upAya batAye gaye haiM / unameM pradhAna do upAya haiM - 1. paramAtmabhakti aura 2. zAstrajJAna / paramAtmabhakti ke lie paMcaparameSThIkA japa, smaraNa aura guNakIrtana Avazyaka hai / use hI apanA zaraNa ( nAnyathA zaraNaM nAsti tvameva zaraNaM mama ) mAnA jAya / isase AtmAmeM vicitra prakAra kI zuddhi AyegI / mana aura vANI nirmala hoMge / aura unake nirmala hote hI vaha dhyAnakI ora jhukegA tathA dhyAna dvArA uparyukta dvividha mokSamArgako prApta karegA / paramAtma bhakti meM una saba maMtroMkA jApa kiyA jAtA hai jinameM kevala arhat, kevala siddha, kevala AcArya, kevala upAdhyAya, kevala muni aura yA sabhIko japA jAtA hai| AcArya vidyAnandane likhA hai ki parameSThIkI bhakti (smaraNa, kIrtana, dhyAna) se nizcaya hI zreyomArgakI saMsiddhi hotI hai / isIse unakA stavana karanA bar3e-bar3e mumi zreSThoMne batalAyA hai / indriyoM aura manako vaza meM karanekA dUsarA upAya zrutajJAna hai / yaha zrutajJAna samyak zAstroMke anuzIlana, manana aura satata abhyAsa se prApta hotA hai / vAstava meM jaba manakA vyApAra zAstrasvAdhyAya meM lagA 1. saMyogamUlA jIvena prAptA duHkhaparamparA | tasmAtsaMyogasambadhaM tridhA sarvaM tyajAmyaham || --sAmAyikapATha | 2. zreyomArgasaMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH / ityAhustadguNastotraM zAstrAdau munipuGgavAH // - Aptapa0 kA0 2 / - 235 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA-usake zabda aura arthake cintanameM saMlagna hogA to vaha anyatra jAyegA hI kaise ? aura jaba vaha nahIM jAyegA to indriyA~ usa agnikI taraha ThaMDI (rAkha) ho jAyeMgI, jo IMdhana ke abhAvameM rAkha ho jAtI haiM / vastutaH indriyoMko manake vyApArase hI khurAka milatI hai| isIliye manako hI bandha aura mokSakA kAraNa kahA gayA hai / zAstrasvAdhyAya manako niyaMtrita karane ke lie eka amogha upAya hai| sambhavataH isIse 'svAdhyAyaH paramaM tapaH' svAdhyAyako parama tapa kahA hai| ye do mukhya upAya hai indriyoM aura manako niyaMtrita karaneke / inake niyaMtrita ho jAnepara dhyAna ho sakatA hai / anya saba orase cittakI vRttiyoMko rokakara use eka mAtra AtmAmeM sthira karanekA nAma hI dhyAna hai| cittako jaba taka eka ora kendrita nahIM kiyA jAtA taba taka na Atmadarzana hotA hai na AtmajJAna hotA hai aura na AtmAmeM AtmAkI caryA / aura jaba taka ye tInoM prApta nahIM hote taba taka doSa aura AvaraNoMkI nivRtti sambhava nhiiN| ataH yogI dhyAnake dvArA cit aura AnandasvarUpa hokara svayaM paramAtmA ho jAtA hai| AcArya rAmasena' likhate haiM ki jisa prakAra satata abhyAsase mahAzAstra bhI abhyasta evaM sunizcita ho jAte haiM usI prakAra nirantarake dhyAnAbhyAsase dhyAna bhI abhyasta evaM susthira ho jAtA hai| ve yogIko dhyAna karanekI preraNA karate hue kahate haiM 'he yogin ! yadi tU saMsAra-baMdhanase chUTanA cAhatA hai to samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcaritrarUpa ratnatrayako grahaNa karake bandhake kAraNarUpa mithyAdarzanAdikake tyAgapUrvaka nirantara saddhyAnakA abhyAsa kr'| ___ "dhyAnake abhyAsakI prakarSatAse mohakA nAza karanevAlA carama-zarIrI yogI to usI paryAyameM mukti prApta karatA hai aura jo caramazarIrI nahIM hai vaha uttama devAdikI Ayu prApta kara kramazaH mukti pAtA hai / yaha dhyAnakI hI apUrva mahimA hai|' ratnatrayamapAdAya tyaktvA bandha-nibandhanam / dhyAnamabhyasyatAM nityaM yadi yogin ! mumukSase // dhyAnAbhyAsa-prakarSaNa trusyanmohasya yoginaH / caramAGgasya muktiH syAttadaivAnyasya ca kramAt // -A. rAmasena, tattvAnuzAsana 223, 224 / niHsandeha dhyAna eka aisI cIja hai jo paralokake lie uttama pAtheya hai| isa lokako bhI sukhI, svastha aura yazasvI banAtA hai / yaha gRhastha aura muni donoMke lie apanI-apanI sthitike anusAra upayogI hai| yadi bhAratavAsI isake mahattvako samajha leM to ve pUrva RSiyoMke prabhAvapUrNa Adarzako vizvake sAmane sahaja hI upasthita kara sakate haiN| jitendriya aura manasvI santAneM hoMgI tathA parivAra-niyojana, ApAdhApI, saMgraha-vRtti Adi aneka samasyAyeM isake anusaraNase anAyAsa sulajha sakatI haiN| 1. yathAbhyAsena zAstrANi sthirANi syurmahAntyapi / tathA dhyAnamapi sthairya labhate'bhyAsavartinAm / / -tattvA0 88 / -236 -