Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna : rUpa : svarUpa - eka cintana DaoN0 sAdhvI muktiprabhA ema. e., pIeca. DI. ( vA. bra. ujjvalakumArIjI kI suziSyA ) 246 bet gautama ne bhagavAn mahAvIra se pUchA- bhante ! kisI eka paramANu para mana ko sanniveza karane se kyA lAbha hotA hai ? bhagavAn mahAvIra ne uttara diyA- gautama ! usase citta kA nirodha hotA hai / citta kA nirodha arthAt mana kI asthiratA kA sthirokaraNa / mana eka bahuta bar3I zakti hai, vaha jitanA sUkSma tatva hai utanA ho vyApaka bhI, aise to vaha anindriya hai, mUrta hone para bhI A~kheM use dekha nahIM pAtIM / kAna, nAka, jihvA yA tvacA use bhA~pa nahIM pAte, vaha anUThA apanI mAyA bichAkara samagra jagata ko nacAtA hai| aise to mana ko ekAgra karane kI aneka paddhatiyA~ haiM unameM se eka paddhati haidhyAna ! jaina darzana meM dhyAna uttamasaMhananasyaikAgra cintA nirodho dhyAnam - kisI eka viSaya meM antaHkaraNa kI vRtti kA nirodha - TikAye rakhanA dhyAna hai / prAcIna yuga meM jaina sAdhanA meM dhyAna kA mahattva sarvopari thA, AtmaniSTha sAdhaka zuddha svarUpa meM dhyAnamagna rahate the| jaina darzana meM dhyAna tapa ke bAraha prakAra meM gyArahavA~ prakAra hai / aise to tapa ke ET aura Abhyantara do prakAra haiM, unameM se dhyAna Abhyantara tapa kA eka prakAra hai / tapa-saMyama svAdhyAya ke sAtha dhyAnamagna AtmA ananta guNa adhika karma nirjarA karatA hai / muniyoM kI dinacaryA meM bhI dina aura rAtri ke eka-eka prahara arthAt chaH ghaNTe kA dhyAna sarvajJa kathita niyojita hai / ataH eka Alambana para mana ko TikAnA aura mana, vacana aura kAyA kI pravRtti rUpa yoga kA nirodha karanA hI dhyAna hai mAnasika uttejanA yahA~ hama 'yoga nirodho vA dhyAnam' arthAt yoga nirodhAtmaka dhyAna kI carcA nahIM karate haiM kyoMki isa dhyAna kA samagra rUpa kevalI bhagavantoM ko hotA hai / hama sarva sAmAnya manuja ko zakti isa paMcama yuga meM alpa hai / hama adhika se adhika ekAgratA rUpa dhyAna kA abhyAsa karate haiM aura AMzika rUpa meM yoga nirodha rUpa dhyAna bhI / phalataH hamArA caMcala mana rUpAntarita hokara kucha zAnta jarUra hotA hai / 9 uttarAdhyayana 26 / 26 2 paDhamaporisiM sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyAyaI / - uttarAdhyayana 26/12 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana svAbhAvika rUpa meM sthira hI hai| vRttiyoM se lie dhyAna eka jAjvalyamAna agni samAna hai| hI mana uttejita hotA hai| ataH jainAgamoM meM dhyAna kA svarUpa vyApaka rUpa meM uttajita mana aneka icchAoM, viSayoM aura yatra tatra upalabdha hai| apekSAoM ko janma detA hai / aneka prakAra ke adhya- dhyAna ke prakArabasAya ko apane mana meM sthAna detA hai aura phira ve adhyavasAya cetana mana se acetana mana taka pahu~ca mana kI ekAgratA zubha Alambana rUpa hotI hai| jAte haiM / ucchRkhala azva sArathI ko unmArga meM ThIka usI prakAra azubha Alambana rUpa bhI hotI hai| le jAtA hai vaise hI rAga-dvoSa prayukta adhyavasAya isa prakAra zubha aura azubha ke kAraNa dhyAna ke sAdhaka ko utpatha meM le jAte haiN| yaha vRttiyoM kA cAra bheda pAye jAte haiN| duSpraNidhAna hai / zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza (1) ArtadhyAna-duHkha kA cintana, aniSTa meM hamArI indriyoM kI pravRttiyoM se dizA nirdeza saMyoga, iSTa viyoga, pratikUla vedanA, cintA, roga milatA hai / aura hamArA mana vikRta bana jAtA hai| ina viSayoM se mana kI zakti kamajora ho jAtI ityAdi honA ArtadhyAna hai| viSaya aura kaSAya se kyA kabhI kisI bhI jIvAtmA (2) raudradhyAna- krUratA, hiMsA kI bhAvanA, ko lAbha huA hai ? mana para jitane adhika viSayoM mRSA kI bhAvanA, steya-bhAvanA tathA viSaya bhAvanA ke AghAta lagate haiM, mana utanI hI adhika mAtrA meM kI abhivRddhi hI rodradhyAna hai / apanI zakti ko khotA hai / yaha hai mana kA dharmadhyAna-AjJAvicaya, apAyavicaya, dussprnnidhaan| vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya Adi ke satata jisa sAdhaka meM viSaya aura kaSAya kI prabalatA cintana meM manovRtti ko ekAgra karanA dharmadhyAna hotI hai usakI sAdhanA niSphala hotI hai ataH sarva- hai| prathama hameM viSaya aura kaSAya kA nigraha karanA cAhie-yaha hai mana kA supraNidhAna / kintu hameM . (4) zukladhyAna-zukladhyAna meM cittavRtti kI - anukUla pravRtti meM rAga hotA hai aura pratikUla pravRtti / pUrNa ekatA aura nirodha sampanna hotA hai| kevala Atma meM dveSa / yaha rAga aura dveSa hI mana meM vikSepa paidA sanmukha upazAnta aura kSayabhAva yukta citta zukla KC karatA hai| vikSipta mana dhuMdhale darpaNa jaisA hai| kahalAtA hai / ekAgracitta nirodha se pRthakatva-vitarka // savicAra, ekatva-vitarka avicAra, sUkSma kriyA dhuMdhale darpaNa meM pratibimba aspaSTa-sA ubhara AtA hai / vaha jaise-jaise svaccha aura nirmala hotA rahegA, apratipAtI samucchinna kriyA nivRtti rUpa sarvathA nirmala, zAMta, niSkalaMka nirAmaya, niSkriya aura pratibimba bhI spaSTa ubharatA jaayegaa| mana kA nivikalpa svarUpa meM sthita dhyAna hI zUkladhyAna supraNidhAna hameM zubha cintana, zubha manana aura zubha kahalAtA hai| adhyavasAya kI ora le jAtA hai| ataH hamArA citta parizuddha nirmala aura pavitra banatA hai| sAdhaka kA durlakSya . vizuddha mana saMsAra se vimukha aura mokSa ke zAstrakAroM ne Atma tatva vizuddhi hetu dhyAna ) sanmukha le jAtA hai / mana kA vizuddhikaraNa hI dhyAna kA nirUpaNa kiyA hai / paramapada kI prApti ke lie samasta vikAroM kA upazama vikalpa mukti, ekAgratA rUpa dhyAna hI sAdhya hai| yA kSaya hotA hai / pApa rAzi ko kSaya karane ke kintu Aja ke sAdhakoM kA tattva sparzana se, svarUpa khaNDa: dharma tathA darzana 247 ared0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgRti se yA dhyAna sAdhanA se jitane durlakSya hai vyApAra calatA hai kyA isa prakAra kI pravRttiyoM se 5 utanA zAyada hI dUsare se / kisI ke bhava-bhramaNa Tale haiM ? ye rAga aura dveSa ___ dhyAna sAdhanA kI upekSA kA pariNAma pratyakSa dUsare janma meM bhI sAtha raheMge usako zRMkhalA calatI hai| sAdhaka sAdhanA karatA haA jarUra pratilakSita rahegI aura hamAre janma bar3hate rheNge| hotA hai, aneka prakAra ke dharmAnuSThAnoM kA kArya kadama uThAo, Age bar3ho aura hamAre bar3hate hue yatra tatra sarvatra hote hue dikhalAI dete haiM, kintu saMsAra ko alpa kro| paritta saMsArI hone kA sIdhA antarmana TaTolo, vahI dharmAnuSThAnoM se paidA hone upAya hai dhyAna, sAttvika bhAvanA kA anucintana vAlA dvandva cAroM ora dRSTigocara hotA hai / vyA- tathA arihanta paramAtmA kA abheda / bheda se bhaya paka sAmrAjya bharA hai, aura vAsanA kI aura abheda se abhaya / zIghra pAne kA sarala upAya aneka phekTariyA~ lagI haiN| dambha, dveSa, matsara kA hai dhyAna / -0 dhyAna kA mahatva sIsaM jahA sarIrassa, jahA mUlaM dubhassa ya / savvassa sAdhu dhammassa, tahA jhANaM vidhIyate // -isi0 22,14 jo sthAna zarIra meM mastaka kA hai aura vRkSa ke lie mUla kA hai vaho sthAna samasta munidhoM ke lie dhyAna kA hai| dhyAna mitra ke samAna rakSaka jhANaM kilesasAvadarakkhA rakkhA va sAvada-bhayammi / jhANaM kilesavasaNe mittaM mitte va vasaNammi / / -bhaga0 A0 1897 jaise zvApadoM kA bhaya hone para rakSaka kA aura saMkaToM meM mitra kA mahatva hai, vaise hI saMkleza pariNAmarUpa vyasanoM ke samaya dhyAna mitra ke samAna rakSaka hai| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana | 44. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) For private & Personal Use Only