Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna : eka vimarza -DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya 5 __ yoM to sabhI dharmoM aura darzanoM meM dhyAna, samAdhi yA yoga kA alpAdhika pratipAdana hai / yogadarzana to usI para AdhRta hai aura yoga ke sUkSma cintana ko lie hue hai| para yoga kA lakSya aNimA, mahimA, vazitva Adi RddhiyoM kI upalabdhi hai aura yogI unakI prApti ke lie yogArAdhana karatA hai / yoga dvArA Rddhi-siddhiyoM ko prApta karane kA prayojana bhI laukika prabhAva-darzana, camatkAra-pradarzana Adi hai / mukti-lAbha bhI yoga kA eka uddezya hai / para vaha yoga-darzana meM gauNa hai| jaina darzana meM dhyAna kA lakSya mukhyatayA AdhyAtmika hai| aura vaha hai AtmA se cira-saMcita karmamaloM ko haTAnA aura AtmA ko nirmala banAkara paramAtmA bnaanaa| naye karmoM ko na Ane denA aura saMcita karmoM ko chur3AnA ina donoM se karmamukti prApta karanA dhyAna kA prayojana hai| yadyapi yogI ko yoga ke prabhAva se anekAneka RddhiyA~ siddhiyA~ bhI prApta hotI haiM / kintu usako dRSTi meM ve prApya nahIM haiM, mAtra AnuSaGgika hai| unase usakA na lagAva hotA hai aura na usake lie vaha dhyAna karatA hai / ve tathA svarga l Adi kI sampadAe~ use usI prakAra prApta hotI haiM jisa prakAra kisAna ko cAvaloM ke sAtha bhUsA aprArthita mila jAtA hai| kisAna bhUsA ko prApta karane kA na lakSya rakhatA hai aura na usake lie prayAsa hI karatA hai / yogI bhI yoga kA ArAvana mAtra karma-nirodha aura karma-nirjarA ke lie karatA hai / yadi koI yogI una Rddhi-siddhiyoM meM ulajhatA hai-unameM lubhita hotA hai to vaha yoga ke vAstavika lAbha se vacita hotA hai / tattvArtha sUtrakAra AcArya gRddhapiccha ne spaSTa likhA hai ki tapa (dhyAna) se saMvara (karmAsrava-nirodha) aura nirjarA (saMcita karmoM kA abhAva) donoM hote haiN| AcArya rAmasena ne bhI apane tattvAnuzAsana meM dhyAna ko saMvara tathA nirjarA kA kAraNa batalAyA hai| saMvara aura nirjarA donoM se karmAbhAva hotA hai aura samasta karmAbhAva hI mokSa hai| isase spaSTa hai ki jaina darzana meM dhyAna kA AdhyAtmika lAbha mukhya hai| dhyAna ko AvazyakatA dhyAna kI AvazyakatA para bala dete hue dravyasaMgrahakAra nemicandra siddhAnti deva ne likhA haiki 'mukti kA upAya ratnatraya hai aura vaha vyavahAra tathA nizcaya kI apekSA do prakAra kA hai / yaha donoM Know 1 'AsravanirodhaH saMvaraH', 'tapasA nirjarA ca'-ta. sU. 6-1,3 / 2 'tad dhyAnaM nirjarA hetuH saMvarasya ca kAraNam'-tatvAnu. 56 / 'bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsnakarma vipramokSo mokssH|-t. sU. 10-2 / duvihaM pi mokkhaheuM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA / tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha / / -dravya saM.47 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Vain Education International For Private Personalise only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kA ratnatraya dhyAna se hI upalabhya hai / ataH sampUrNa prayatna karake muni ko nirantara dhyAna kA abhyAsa karanA cAhie / A. amRtacandra bhI yahI kahate haiM / yathArtha meM dhyAna meM jaba yogI apane se bhinna kisI dUsare mantrAdi padArtha kA avalambana lekara arahanta Adi ko apane zraddhAna, jJAna aura AcaraNa kA viSaya banAtA hai taba vaha vyavahAra mokSamArga hai aura jaba kevala apane AtmA kA avalambana lekara use hI apane zraddhAna, jJAna aura AcaraNa kA viSaya banAtA hai taba vaha nizcaya mokSa mArga hai / ataH mokSa ke sAdhanabhUta ratnatraya mArga para ArUr3ha hone ke lie yogI ko dhyAna karanA bahuta Avazyaka hai / dhyAna kI durlabhatA manuSya ke cirantana saMskAra use viSaya-vAsanAoM kI ora hI le jAte haiM aura ina saMskAroM kI after evaM udbodhakA pA~coM indriyA~ to haiM hI, mana to unheM aisI preraNA detA hai ki ve na jAne yogya sthAna meM bhI pravRtta ho jAtI haiM / phalataH manuSya sadA indriyoM aura mana kA dAsa banakara ucita-anucita pravRtti karatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki vaha nirantara rAga-dveSa kI bhaTTI meM jalatA rahatA evaM kaSTa uThAtA rahatA hai | AcArya amitagati ne ThIka likhA hai ki jIva saMyoga ke kAraNa duHkha paramparA ko prApta hotA hai / agara vaha isa tathya ko eka bAra bhI vivekapUrvaka samajha le, to usa saMyoga ke chor3ane meM use eka kSaNa bhI nahIM lagegA / tattvajJAna se kyA asambhava hai ? yaha tattvajJAna zrutajJAna hai aura zrutajJAna dhyAna hai / ataH dhyAna ke abhyAsa ke lie sarvaprathama Avazyaka hai indriyoM aura mana para niyantraNa | jaba taka una para niyantraNa na hogA taba taka manuSya viSaya-vAsanAoM meM DUbA rahegA - Asakta rahegA' aura kaSToM ko uThAtA rahegA / para yaha tathya hai ki kaSTa yA duHkha kisI ko iSTa nahIM hai - sabhI sukha aura zAnti cAhate haiM / jaba vAstavika sthiti yaha hai taba manuSya ko sadguruoM ke upadeza se yA zAstra jJAna se ukta tathya ko samajhakara viSaya-vAsanAoM meM le jAne vAlI indriyoM tathA mana para niyantraNa karanA jarUrI hai / unake niyantrita hone para manuSya apanI pravRtti AtmonmukhI avazya karegA, kyoMki manuSya kA AtmA kI ora lagAva hone para indriyA~ aura mana nirviSaya ho jAte haiN| agni ko IMdhana na milane para vaha jaise bujha jAtI hai / yaha saca hai ki indriyoM aura mana para niyantraNa karanA sarala nahIM hai, ati duSkara hai / kintu yaha bhI saca hai ki vaha asambhava nahIM hai / sAmAnya manuSya aura asAmAnya manuSya meM yahI antara hai ki jo kArya sAmAnya manuSya ke lie kaThina aura duSkara hotA hai vahI kArya asAmAnya manuSya ke liye sambhava hotA hai / ataH indriyoM aura mana ko prArambha meM niyantrita karanA kaThina mAlUma par3atA hai / para saMkalpa aura dRr3hatA ke sAtha una para niyantraNa pAne kA prayAsa karane para una para vijaya pA lI jA sakatI hai / usake pradhAna do upAya haiM - 1. pAramAtmabhakti aura 2. zAstrajJAna / paramAtmabhakti ke liye paMca parameSThI kA japa, smaraNa aura guNakIrtana Avazyaka hai / use hI apanA zaraNa (anyathA zaraNaM nAsti tvameva zaraNaM mama ) mAnA jAya / isase AtmA meM vicitra prakAra kI zuddhi AtI hai / mana aura vANI nirmala hote haiM / aura unake nirmala hote hI AtmA kA jhukAva dhyAna kI ora hotA hai tathA dhyAna ke dvArA uparyukta 1 nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitaH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam // 2 saMyogamUlA jIvena prAptA duHkha paramparA / tasmAtsaMyoga sambandhaM tridhA sarvaM tyajAmyaham // 466 la - tatvArtha sAra sAmAyika pATha SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina- paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Pivate & Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke donoM prakAra kA mokSamArga prApta hotA hai ! paramAtmabhakti meM una saba mantroM kA jApa kiyA jAtA hai, jinameM kevala arhat, kevala siddha, kevala AcArya, kevala upAdhyAya, kevala muni yA sabhI ko smaraNa kiyA jAtA hai / AcArya vidyAnanda ne likhA hai ki-parameSThI kI bhakti (smaraNa, kIrtana, dhyAna) se nizcaya hI zreyomArga kI saMsiddhi hotI hai / isI se usakA stavana bar3e-bar3e munizreSThoM ne kiyA hai| indriyoM aura mana ko vaza meM karane kA dUsarA upAya zrutajJAna hai / yaha zru tajJAna samyakzAstroM ke anuzIlana, manana aura satata adhyAsa se prApta hotA hai / vAstava meM jaba mana kA vyApAra zAstrasvAdhyAya meM lagA hotA hai-usake zabda aura artha ke cintana meM saMlagna hotA hai to vaha anyatra nahIM jaataa| aura jaba vaha anyatra nahIM jAyegA, to indriyA~ viSaya-vimukha ho jaavegii| vastutaH indriyA~ mana ke sahayoga se sabala rahatI haiN| isIliye mana ko hI bandha aura mokSa kA kAraNa kahA gayA hai / zAstra-svAdhyAya mana ko niyantrita karane ke lie eka amogha upAya hai| isI se "svAdhyAyaM paramaM tapaH" svAdhyAya ko parama tapa kahA gayA hai| ye do upAya haiM indriyoM aura mana ko niyantrita karane ke| inake niyantrita ho jAne para dhyAna ho sakatA hai / anya saba ora se citta kI vRttiyoM ko eka viSaya meM sthira karane kA nAma hI dhyAna hai| citta ko jaba taka eka ora kendrita nahIM kiyA jAtA taba taka na Atmadarzana hotA hai aura na AtmajJAna hotA hai, na AtmA meM AtmA kI caryA / aura jaba taka ye tInoM prApta nahIM hote taba taka doSoM aura unake janaka AvaraNoM kI nivRtti sambhava nhiiN| tattvAnuzAsana meM AcArya rAmasena kahate haiM ki jisa prakAra satata abhyAsa se mahAzAstra bhI abhyasta ho jAte haiM usI prakAra nirantara ke dhyAnAbhyAsa se dhyAna bhI susthira ho jAtA hai| ve kahate haiM ki 'he yogin ! yadi tU saMsAra bandhana se chUTanA cAhatA hai to samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatraya ko grahaNa karake bandha ke kAraNabhUta mithyAdarzanAdika ke tyAgapUrvaka nirantara sadhyAna kA abhyAsa kara / dhyAna ke abhyAsa kI prakarSatA se moha kA nAza kara caramazarIrI yogI to usI paryAya meM mukti prApta kara letA hai, aura jo caramazarIrI nahIM hai, vaha uttama devAdi kI Ayu prApta kara kramazaH kucha bhavoM meM mukti pA letA hai| yaha dhyAna kA hI apUrva mAhAtmya hai|' niHsandeha dhyAna eka aisA amogha prayAsa hai jo isa loka aura paraloka donoM meM AtmA ko sukhI banAtA hai| yaha gRhastha aura muni donoM ke liye apanI-apanI sthiti ke anusAra hitakArI hai| dhyAna ke isa mahattva ko samajhakara use avazya karanA caahiye| tattvArtha sUtra, jJAnArNava Adi meM isakA vizeSa vivecana hai| -AptaparIkSA, kA. 21 1 zreyomArgasaMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH / . ityAhustadguNastotraM zAstrAdaumunipuGgavAH / / yathA'bhyAsena zAstrANi sthirANi syuma hAntyapi / tathA dhyAnamapi sthairya labhate'bhyAsavartinAm // 3 vahI, zloka 223, 224 / -tatvAnu. 88 467 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha MODrivate www.jairtelibrary.org DerconallseOnly