Book Title: Dhwanivardhak Ka Prashna Hal Kyo Nahi Hota Kya Vidyut Aagni Hai
Author(s): Amarmuni
Publisher: Z_Pragna_se_Dharm_ki_Samiksha_Part_02_003409_HR.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212403/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | dhvanivardhaka kA prazna hala kyoM nahI hotA? kyA vidyuta agni hai? Aja se lagabhaga paitIsa varSa pahale kI bAta hai; ajamera meM bar3e samAroha ke sAtha sAdhu sammelana huA thaa| maiM bhI usameM gayA thA, pratinidhi ke rUpa meM nahIM, gurudeva kI sevA meM eka sAdhAraNa ziSya ke rUpa meN| dhvanivardhaka kA prazna AyA to kucha muni bola gae, aura kucha nahIM bole| basa, tabhI se dhvanivardhaka kA prazna ulajha gyaa| saMgha meM usa samaya bar3e-bar3e nAmI-girAmI mahArathI the, parantu kinAre kA nirNaya nahIM kara ske| aura prazna adhikAdhika jaTila hotA gyaa| anizcaya kI paramparA Age bar3ha calI isake bAda to sAdaDI sammelana huA, sojata sammelana huA aura phira bhInAsara (bIkAnera) smmeln| dhvanivardhaka kA prazna adhara meM laTakatA rhaa| bhInAsara meM isa sambandha meM eka prastAva pAsa huA, bilakula bekAra kaa| na putro na putrii| na idhara na udhr| saiddhAntika evaM vaijJAnika carcA hokara nirNaya honA cAhie thaa| vaisA to kucha huA nhiiN| basa, Apa mAna jAie, Apa mAna liijie| saMgaThana ko kAyama rakhanA hai| yaha TUTa na jaae| aura isa prakAra saMgaThana ke vyAmoha meM lUlA-laMgar3A prastAva pAsa ho gayA, jo aba taka parezAna kara rahA hai-virodhI aura anurodhI donoM hI pakSoM ko| bhakSite'pi lazune na zAnto vyaadhiH| svayaM merI antarAtmA meM kitanI hI bAra mujhase pUchA hai-'tUne yaha saba kyA kiyA? siddhAntahIna samajhautA kaise kara gayA tU?' kyA uttara dU~ maiM? basa, yahI ki saMgaThana kI dhuna savAra thI mana mastiSka pr| jaise bhI ho, saMgaThana banA rahe, yahI ekamAtra vyAmoha thA una dinoN| yadi vaha saMgaThana banA rahatA, taba bhI mana ko kucha saMtoSa to rhtaa| para, vaha bhI kahA~ rahA? dera-sabera eka-eka kara ke sAthI bikharate aura bikharate ge| aura, saMgaThana kevala saMgaThana ke nAma para jiMdA rhaa| aura vaha aba bhI isI nAre ke bala para jiMdA hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kitanI bar3I vicAra daridratA? maiM vicAra karatA hU~-yaha saba kyA hai, kyoM hai? kitanA lambA samaya gujara gyaa| hama naujavAna se bUr3he ho gae, ora bUr3he paralokavAsI ho ge| gaMgA kA araboM Tana pAnI bahakara sAgara meM pahu~ca gyaa| vizva kI rAjanItika sthitiyA~ kahA~ se kahA~ pahu~ca gii| aura hama hai ki jahA~ ke tahA~ khar3e haiN| jahA~ ke tahA~ bhI nahIM, kucha pIche hI lauTe haiN| kyA isakA yaha artha nahIM ki hama kucha vicAra daridra haiM, acchI taraha siddhAMta aura sthiti kA jAyajA nahIM le sakate! khule mana mastiSka se socane-samajhane ke hama AdI nahIM haiN| hamArA dharma itanA durbala hai ki vaha virodhI vicAra sunane mAtra se ghabarAtA hai, katarAtA hai| jo vicAra apane dhyAna meM nahIM baiThatA ho to usakA prativAda bhI ho sakatA hai| prativAda karanA burA nahIM, parantu hamAre yahA~ to prativAda kA artha vicAra ke badale gAliyA~ denA hai| idharaudhara kAnA-phUsI meM gAliyA~ deM, yA akhabAroM meM, bAta eka hI hai| aura isakA pariNAma hotA hai ki kitanI hI bAra samajhadAra vyakti saba kucha samajhakara bhI satya ke samarthana ke lie samAja ke sAmane nahIM aate| cupa hokara baiThe rahate haiM-apanI ijjata bacAne ke lie| itanA AtaMka hai ina rUr3hicusta mahAprabhuoM kaa| dhvanirdhaka kA prazna kyoM aTakatA rahA? dhvanivardhaka kA prazna kucha to vastu sthiti ko na samajhane ke kAraNa aTakA huA hai, aura kucha idhara-udhara ke baukhalAye hue logoM ke AtaMka ke kaarnn| eka bAta aura bhI hai, kucha logoM ne ise zuddha AcAra kA mApadaNDa hI banA liyA hai| kucha mahAnubhAva to vastutaH pracalita mAnyatAoM ke kAraNa bhrama meM haiM, phalataH vidyut ko agni samajhate haiM, vaha bhI scitt| aura isa kAraNa hiMsA bhaya se dhvanivardhaka para nahIM bola rahe haiN| parantu mujhe tarasa to AtA hai una logoM para, jo caritrahIna haiN| sAdhutA to kyA, naitikatA kA dharAtala bhI jinake pAsa nahIM hai| ve bhI dhvanivardhaka prazna para apane ko zuddha saMyamI pramANita karane ke lie pA~ca savAroM meM apane Apako ginAne lagate hai| jaba kisI bAhara kI sAdhAraNa bAta ko zuddhAcAra kA mApadaNDa ghoSita kara diyA jAtA hai, to prAyaH aisA hI hotA hai| isa taraha kI sthiti meM aise logoM kI khUba bana AtI hai, bar3I sastI pUjA-pratiSThA mila jAtI hai| ye loga saMyama kI rakSA ke dardIle nAre lagAte haiM, aura bhAvuka janatA ko dharma ke nAma para AsAnI se bevakUpha banAte haiN| 92 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAkathita ahiMsAvratI saMyamI munirAjoM ke kASTha pAtroM ke lie hare vRkSa kaTa sakate hai|' sAdhuoM ke nimitta kharIde hue pAtra AvazyakatAnusAra sAmAnya rUpa se dIkSA ke bahAne grahaNa kie jA sakate haiN| ziSyoM ko adhyayana karAne ke lie paMDitoM ke rUpa meM nijI naukara rakhe jA sakate haiN| patra vyavahAra Adi ke lie sthAyI naukara ke rUpa meM pI.e. yA klarka kI niyuktiyA~ bhI ho sakatI hai| apane yA divaMgata gurujanoM ke nAma para saMsthAe~ khar3I kI jA sakatI haiM aura unake lie pratyakSa yA parokSa apane prabhAva kA upayoga kara lAkhoM kI saMpatti bhI jamA kI jA sakatI hai| tAra, TelIphona, patra vyavahAra ho sakatA hai| arthahIna pustakeM chapa sakatI haiN| hajAroM darzanArthI ikaTThe kie jA sakate haiN| ziSya banAne ke lie kAphI bar3I rakameM dilAI jA sakatI haiN| dinabhara eka-dUsare kI jhUThI nindA-burAI kA bAjAra garma rakha sakate haiN| jAne dIjie -aura bhI bahuta kucha aisI-vaisI bAteM hotI rahatI haiN| mere mahAnubhAvoM kA ina sabameM to saMyama nahIM jAtA, saMyama jAtA hai kevala dhvanivardhaka se aura isakA darda eka bahuta bar3A darda hai, unake mana meN| saMyama kA khaTakA jo tthhraa| ___ kucha gRhastha bhI aise haiM, jinakI mAnasika sthiti bar3I vicitra hai| dukAneM calatI haiM, kArakhAne dhar3alle se calAye jAte haiM, ghara para bAla-baccoM kI bhIr3a hai aura isake lie caukA-culhA-cakkI saba calatA hai| rela, moTara, tAMgA, rikzA, jahAja saba savAriyoM kA upayoga hotA hai| kyA karate haiM, kyA bolate haiM, koI khAsa vicAra nhiiN| parantu bhASaNa dene khar3e hote haiM, to dhvanivardhaka sAmane Ate hI bidaka jAte haiN| vahA~ unakA zrAvakatva sudUra AsamAna para car3ha jAtA hai| kucha nahIM, vicAra zUnya AcAra eka tamAzA bana gayA hai| jaina paramparA kA isase bar3hakara aura kyA upahAsa hogA? aba janatA saba samajhane lagI hai, kama se kama zikSita to samajhane lage haiN| ye saMyama ke nAma para dambha ke pradarzana kucha logoM ko hI bhulAve meM DAla sakate haiN| kheda hai, dhvanivardhaka ke sAdhAraNa se prazna ko kitanA tUla de diyA gayA hai| yaha to eka bar3A mahAbhArata hI ho gyaa| satya sthiti kyA hai, idhara kucha dhyAna hI nahIM diyA jaataa| maiM jAnatA hU~, mujhase kucha mahAnubhAva nArAja to hoMge hI, para maiM apane vicAra prakaTa kara hI denA cAhatA huuN| tAki vAstavikatA kyA hai, isakA kucha thor3A-bahuta atA-patA sarvasAdhAraNa janatA ko lage to shii| dhvanivardhaka kA prazna hala kyoM nahIM hotA? kyA vidyuta agni hai? 93 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanivardhaka kA prazna kahA~ ulajhA hai? dhvanivardhaka ke yaMtra se ko Apatti nahIM hai| Apatti hai usameM prayukta hone vAlI vidyut se| vidyut kyA hai, yaha to ThIka taraha vaijJAnikoM se mAlUma kiyA nhiiN| aura kucha purAne vacanoM se aura kucha apanI kalpita dhAraNAoM se vidyut ko agni samajha liyA, vaha bhI sacitta arthAt sajIva! aura prazna ulajha gayA ki sacitta agni kA upayoga kaise kiyA jAe? idhara-udhara se Upara ke kitane hI samAdhAna kareM, para mUla prazna aTakA hI rahatA hai| vaise to mArga meM Aye sacitta nadIjala ko pairoM se pAra kara sakate haiM, gaharA pAnI ho to naukA se pAra kara sakate haiN| jala ke asaMkhya jIva haiM, phira agni ko chor3akara anya saba kAyA ke jIva haiM, ananta-nigoda jIva haiM, paMcendriya trasa prANI taka haiN| yaha saba apavAda ke nAma para ho sakatA hai| parantu dhvanivardhaka kA apavAda nhiiN| vidyut kI agni jarUrata se jyAdA parezAna kara rahI hai| maiM isI parezAnI para vicAra kara rahA huuN| vidyut kyA hai, isI para kucha prakAza DAlanA hai aaj| vidyut : atIta kI najaroM meM prAcIna se prAcIna bhAratIya sAhitya adhyayana kI A~khoM se gujarA hai| veda, upaniSad aura puraann| jaina Agama aura tripittk| kahIM para bhI dharatI para kI isa vidyut kA jikra nahIM hai| dharatI para yaha AviSkAra taba huA hI nahIM thA, jikra hotA bhI kaise? prAcIna kAla ke logoM ko AkAzagata vAyumaMDala kI vidyut kA hI jJAna thA aura ve use eka daivI prakopa samajhate the| megha ko deva evaM indra kahate the, aura bijalI ko usakA vjr| Akasmika vipatti ke lie anabhra vajrapAta kI jo ukti pracalita hai, vaha isI vajra kI dhAraNA para AdhArita hai| purANoM meM vidyut ko devI mAnA gayA hai| Ajakala bhI kucha AdivAsI jaise avikasita yA grAmINa manuSya aise haiM, jo ise daivI prakopa hI samajhate haiN| aura bahuta se to bar3I rocaka kahAniyA~ AkAzIya vidyut ke viSaya meM batalAte haiN| maiMne svayaM dekhA hai, jaba bijalI kar3akatI hai to bhole grAmINa apane iSTadeva kA nAma lete haiM aura rakSA ke lie duhAI dete haiN| ye saba bAteM siddha karatI hai ki purAne yuga meM manuSyoM ko bAdaloM kI bijalI kA hI jJAna thA aura usake sambandha meM unakI vicitra kalpanAe~ thiiN| unhIM kalpanAoM meM yaha bhI eka kalpanA thI ki bijalI agni hai| jala usakA IMdhana hai, aura vaha bAdaloM kI Apasa kI TakarAhaTa *94 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se paidA hotI hai| hAlA~ki bAdala koI aisI vastu nahIM hai, jo paraspara ttkraae| vaha to eka prakAra kI bhApa hai, aura kucha nahIM / dUrastha camakatI vastu ke sambandha meM taba kA sAdhanahIna manuSya kalpanA hI kara sakatA thA / aura vaha usane kI bhI / vaha kalpanA sahI thI yA galata, yaha bAta dUsarI hai / vidyut : vijJAna kI najaroM meM vidyut eka zakti arthAt UrjA hai| ata: usakA vAstavika svarUpa Adhunika pratyakSa pramANita vijJAna kI A~khoM se hI dekhanA caahie| lagabhaga 600 varSa pUrva yUnAna ke dArzanika thelsa ne batalAyA thA ki ambara eka aisA padArtha hai jise rezama, Una yA phalAlena se ragar3a diyA jAe to usameM halakI vastuoM ko, arthAt kAgaja ke choTe Tukar3oM va tinakoM ko khIMca lene kI adbhuta AkarSaNa zakti utpanna ho jAtI hai| prayogoM dvArA dekhA gayA hai ki vastuoM ko Apasa meM ragar3ane se ve vidyunmaya ho jAtI haiN| isa prakAra kA prayoga yadi kA~ca kI char3a ko rezama se ragar3a kara yA AvanUsa kI char3a ko phalAlena se ragar3a kara kareM, to dekhA jA sakatA hai ki inameM AkarSaNa kA guNa utpanna ho jAtA hai| plAsTika ko zira ke bAloM meM ragar3a kara kAgaja ke Tukar3oM ke AkarSaNa kA khela to Aja jaba cAheM taba dekha sakate haiN| isa prakAra guNa sarvaprathama ambara se prApta huA thA, jise yUnAnI bhASA meM 'ilaikTrAna ' kahate haiN| ataH isa zabda se 'ilekTrisiTI' zabda kA janma huA, jise hama saMskRta bhASA meM vidyut aura pracalita hindI bhASA meM bijalI ke nAma se pukArate haiN| gharSaNa dvArA AkarSaNa bala kA samAvezana kevala ambara ( embara) meM hI nahIM, balki gaMdhaka, kA~ca, camar3A Adi anya vastuoM meM bhI A jAtA hai| cU~ki yaha vidyut gharSaNa (ragar3a) se utpanna hotI hai, ataH ise gharSaNa vidyut kahate haiN| vidyut do prakAra kI hai - dhana (pojeTiva) aura RNa (nigettiv)| donoM vidyut paraspara bhinna haiN| samAna prakAra kI vidyunmayI vastuoM meM paraspara pratikarSaNa hotA hai tathA vibhinna evaM viparIta prakAra kI vidyunmayI vastuoM meM AkarSaNa / ' AkAza kI vidyut kA aitihAsika dRSTi se sarvaprathama vaijJAnika vizleSaNa phreMkalina (san 1752 I.) ne kiyA thaa| bAdala chAye hue the, varSA ho rahI thI, bijalI camaka rahI thii| phreMkalina ne lohe kA eka nukIlA tAra bA~dhakara havA meM dhvanivardhaka kA prazna hala kyoM nahIM hotA? kyA vidyuta agni hai ? 95 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pataMga ur3AI aura DorI ke nIce ke sire meM eka cAbI bA~dha dii| jaba pataMga kI DorI bhIMga gaI aura bAdala pataMga ke pAsa se nikale to bAdaloM kI vidyut DorI meM hokara cAbI meM A gii| cAbI ke pAsa aMgulI lAne se kareMTa (Current) kI anubhUti hone lgii| isa prayoga se phreMkalina ne yaha siddha kiyA ki AkAzIya vidyut ThIka usI prakAra kA vidyut visarjana hai jaisA ki gharSaNa vidyut kA hotA hai| ina donoM meM aMtara kevala itanA hai ki AkAzIya vidyut-visarjana kI mAtrA adhika hotI hai| AkAza meM bAdala hone se AkAza evaM vAyumaMDala vidyunmaya ho jAtA hai| isake atirikta yaha bhI jJAta kiyA gayA ki bijalI kI camaka ke mukhya do kAraNa hote haiN| pahalA to bAdaloM ke bIca meM vidyut visarjana hone se tathA dUsarA bAdala aura pRthvI ke bIca meM vidyut-visarjana hone se camaka paidA hotI hai| bijalI kI camaka ke sAtha kabhI-kabhI hama eka gar3agar3AhaTa kI dhvani bhI sunate haiN| jaba viparIta vidyut yukta do vastue~ pAsa-pAsa hotI haiM to unameM paraspara AkarSaNa hotA hai| phalasvarUpa donoM vastuoM ke bIca meM havA meM tanAva utpanna ho jAtA hai| isa tanAva ke adhika ho jAne para cinagAriyA~ utpanna ho jAtI haiN| isa kriyA ko vidyut nirAveza (Electric discharge) kahate haiN| isa nirAveza ke kAraNa havA meM khalabala hone lagatI hai, jisake phalasvarUpa dhvani utpanna ho jAtI hai| isI kriyA ke phalasvarUpa jaba viparIta vidyut-yukta bAdala Apasa meM pAsa-pAsa Ate haiM to camaka aura garjana utpanna hotI haiM camaka aura garjana donoM hI sAtha-sAtha paidA hote haiM, parantu dhvani kA vega prakAza ke vega se bahuta kama hone ke kAraNa prakAza pahale dikhAI detA hai, usake kucha dera bAda dhvani sunAI detI hai| jinameM se hokara vidyut sugamatApUrvaka idhara-udhara A-jA sake, ve vastue~ vidyut-cAlaka (Cunductor) kahalAtI haiM jaise ki sabhI dhAtue~, lakar3I kA koyalA, kSAra, amla, mAnava zarIra, pRthvI aadi| aura jinameM se hokara vidyut na baha sake, ve ebonAiTa, kA~ca, lAkha, tela, gaMdhaka, cInI, miTTI Adi vastue~ vidyut ke acAlaka (Insulator) haiN| cAlakoM meM pAnI bhI eka acchA cAlaka hai, ataH pAnI se bhIMgI huI sabhI vastue~, cAhe ve zuSka avasthA meM vidyut kI cAlaka hoM yA acAlaka, cAlaka ho jAtI hai| 96 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayogasiddha vaijJAnika mAnyatA ke anusAra pratyeka tattva ke paramANu kaM bIca eka kendrIya bhAga hotA hai, jise nAbhika kahate haiM / nAbhika ke cAroM tarapha bahuta hI halke kaNa, jinako ilekTrona kahate haiM, bhinna-bhinna kakSAoM meM parikramA karate rahate haiN| ye kaNa RNa vidyut se AviSTa hote haiN| nAbhika meM dhana vidyut se AviSTa kucha kaNa hote haiM, jinheM proTona kahate haiM tathA kucha Avezarahita kaNa hote haiM, jinheM nyUTrona kahate haiN| sAdhAraNa avasthA meM jaba proTonoM tathA ilekTronoM kI saMkhyA barAbara hotI hai, to paramANu udAsIna hotA hai / parantu paramANu kI bAharI kakSA se ilekTrona kucha rItiyoM se bAhara nikAlA jA sakatA hai aura usameM jor3A bhI jA sakatA hai| jisa vastu ke paramANuoM kI bAharI kakSA se ilekTrona nikala jAte haiM, vaha dhana vidyunmaya tathA jisameM A jAte haiM vaha RNa vidyunmaya ho jAtI hai| saMkSepa meM vidyut kI paribhASA kI jAe to hama kaha sakate haiM ki ilaikTronoM kA pravAha hI vidyut dhArA hai arthAt vidyut Aveza ke pravAha ko vidyuta dhArA kahate haiN| yaha vidyunmaya hone kA prayogasiddha Adhunika siddhAnta sara je.je. TAmsana ke anusaMdhAnoM para nirbhara hai| yaha vidyut kI spaSTa vaijJAnika dRSTi hai, jo sarvatra AdRta hai| vidyut eka adRzya UrjA hai (Energy) hai| kArya ke dvArA hI use jAnA jAtA hai| tAra Adi meM bijalI hai yA nahIM, yaha dekha kara nahIM, chUkara hI jAna sakate haiM yA yaMtroM ke mAdhyama se| vartamAna yuga meM vidyut hI audyogika krAnti kA sUtradhAra hai| vidyut ke aise aise adbhUta camatkAra haiM, jo kabhI daivI camatkAra samajhe jAte the| vidyut taraMgoM ke dvArA hI reDiyoM kA AviSkAra huA hai, jisase hama lAkhoM-karor3oM mIla dUra kI bAta suna sakateM haiN| TelIvijana ke mAdhyama se lAkhoM-karor3oM mIla dUra ke dRzya aise dekha sakate haiM, jaise A~khoM ke sAmane kisI cIja ko dekha rahe hoM / vidyutadhArA ke dvArA hI vizAla zaktizAlI cuMbakoM kA nirmANa hotA hai, jisase bhArottolana Adi ke Azcaryajanaka kAma hote haiN| sardI meM garmI aura garmI meM sardI ke Rtusukha kA avataraNa bhI Aja vidyut kA sAdha AraNa khela hai| Aja mAnava ke caraNa cA~da para haiM, isalie ki ANavika vidyut zakti ne jAdU kA-sA kAma kiyA hai| dhvanivardhaka kA prazna hala kyoM nahIM hotA? kyA vidyuta agni hai ? 97 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaijJAnika vidyut ko agni nahIM maante| agni jalAtI hai, aura jalanA, unake yahA~ eka viziSTa rAsAyanika prakriyA hai, jisameM vastu havA ke sakriya bhAga (AksIjana) se milakara eka navIna yaugika banAtI hai, jisakA bhAra mUlavastu ke bhAra se adhika hotA hai| isa kriyA meM tApa aura prakAza donoM utpanna hote haiN| vidyut : jaina AgamoM kI najaroM meM jaina AgamoM kI cintanadhArA mUlataH AdhyAtmika hai| jainadarzana kA vicAra aura AcAra AtmAnulakSI hai, ataH vaha bhautika sthitiyoM ke vizleSaNa meM adhi ka sakriya nahIM rahA hai| sarvAdhika prAcIna AcArAMga aura sUtrakRtAMga Adi aba bhI ukta bAta ke sAkSI hai| hA~ uttarakAlIna AgamoM meM padArtha vijJAna kI carcA adhi ka mukhara hotI calI gaI hai| upAMgoM meM to vaha kAphI phaila gaI hai| jahA~ taka bhagavAn mahAvIra kI vItarAga dezanA kA sambandha hai, vahA~ to caitanya evaM parama caitanya kA hI udaghoSa hai| usI ke svarUpa kI carcA hai aura carcA hai usa parama svarUpa ko prApta karane ke patha kii| aba rahe jainAcArya, hA~, unhoMne avazya bhUgola-khagola Adike vizuddha bhautika varNanoM kA aMkana kiyA hai| ataH vidyut kI carcA bhI inhIM uttarakAlIna AgamoM meM hai| prajJApanA aura jIvAjIvAbhigama Adi AgamoM meM vidyut ko agni mAnA gayA hai, aura use agnikAyika jIvoM meM parigaNita kara sacitta bhI karAra diyA gayA hai| mAlUma hotA hai, yaha mAnyatA prajJApanA Adi kisI eka Agama meM ullikhita huI hai, aura usI ko dUsare AgamoM ne duharA diyA hai| kyoMki ukta varNana kI zailI tathA zabdAvalI prAyaH eka jaisI hI hai| jainAcArya bhI Akhira chadmastha the, sarvajJa to the nahIM, ataH unhoMne vidyut ko sudUra bAdaloM meM camakate dekhA aura use loka dhAraNAoM ke anusAra agni mAna liyaa| loka-mAnyatAoM kA jainAcAryoM para kAphI prabhAva par3A hai| isa sambandha meM AgamoM ke aneka varNana upasthita kie jA sakate haiN| yahA~ vivecya vidyut hai, ataH hama isI kI carcA karanA cAhate haiM, zeSa kisI anya prasaMga ke lie rakha chor3ate haiN| jisa prakAra purAkAlIna anya janatA vidyut ko daivI prakopa mAnatI thI, jisakA ullekha hama pahale kara Ae haiM, jainAcArya bhI usI prakAra vidyut ko daivI ___98 . prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakopa mAnate rahe haiN| varSAkAla ko chor3akara anya samaya meM jo varSA hotI hai, usameM bijalI camakatI hai aura garaja hotI hai, to AgamoM kA svAdhyAya kitane hI pahara taka chor3a diyA jAtA hai| bijalI camakI yA garjana huA ki basa tatkAla svAdhyAya jaisA tapa kyoM chor3a diyA jAtA hai? spaSTa hI hai ki jainAcArya bhI vidyut Adi ko daivI prakopa mAnane ke bhrama meM the| yadi vidyut ko sAdhAraNa agni kI camaka hI mAnate hote to aisA karane kI jarUrata nahIM thii| dharatI para kitanI hI Aga sulagatI rahatI hai, para svAdhyAya kahA~ banda hotA hai? asajjhAya kahA~ mAnI jAtI hai? isakA artha yaha hai ki jainAcArya loka-dhAraNAoM ke anusAra bhI bahuta sI bAteM kahate rahe haiM, jo Aja tarkasiddha satya kI kasauTI para kharI nahIM utaratI haiN| vidyut ko agni mAnane kI dhAraNA bhI lokavizvAsa para hI banA lI gaI, aisA mAlUma hotA hai| yaha bAta AgamoM kI dUsarI mAnyatAoM se bhI siddha ho jAtI hai| AgamoM meM daza prakAra ke bhavanapati devoM kA varNana AtA hai| vahA~ agnikumAra eka deva jAti hai, to vidyut kumAra usase bhinna eka dUsarI hI jAti hai| ye devajAtiyA~ prakRti ke kucha tattvoM kA pratinidhitva karatI haiM aura apane nAma ke anusAra kAma bhI karatI haiN| jambUdvIpa prajJapti meM bhagavAn RSabhadeva ke dAha-saMskAra kA varNana hai, prathama agnikumAra agni prajvalita karate hai aura phira vAyukumAra vAyu ke dvArA use dahakAte haiN| anyatra bhI jahA~ kahIM devoM dvArA agni kA kArya AyA hai, agnikumAroM dvArA hI niSpanna hone kA ullekha hai| prazna hai, yadi vidyut sacamuca meM agni hI hai to eka agni kumAra deva hI kAphI haiM, alaga se vidyut kumAra ko mAnane kI kyA AvazyakatA hai? agnikumAroM ke mukuTa kA cihna pUrNa kalaza batAyA hai, aura vidyutkumAroM kA vjr| ye donoM cihna alaga kyoM haiM, jabaki ve donoM hI agnideva haiM to|' vidyut kumAroM kA vajra kA cihna vastutaH usa lokamAnyatA kI smRti karA detA hai, jo vidyut ko indra kA vajra mAnatI rahI hai| ukta vivecana se yaha mAlUma ho jAtA hai ukta sUtrakAra vidyut ko agni nahIM mAnate the, agni se bhinna koI anya hI divya vastu unakI kalpanA meM thii| vidyut kA mUla artha hai-'cmknaa'| AkAza meM bAdala chAye aura unameM eka camaka dekhI, aura use vidyut kahA jAne lgaa| vidyut ke jitane bhI paryAyavAcI zabda hai, unameM koI bhI eka aisA zabda nahIM hai, jo agni kA vAcaka ho| aura agni ke jitane bhI paryAyavAcI zabda haiM, unameM eka bhI aisA nahIM, jo vidyut kA vAcaka ho| ataH spaSTataH siddha hai ki agni aura vidyut do bhinna vastu hai| dhvanivardhaka kA prazna hala kyoM nahIM hotA? kyA vidyuta agni hai? 99 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni aura vidyut ke guNadharma eka nahIM hai padArthoM kA apanA astitva apane guNadharmoM ke anusAra hotA hai| isa kasauTI para jaba kasate haiM to agni aura vidyut ke guNa-dharma eka siddha nahIM hote| agni aura jala paraspara virodhI haiN| jala meM agni nahIM raha sakatI hai| jala to agni kA parakAya zastra hai|" ataH vaha use bujhA detA hai, pradIpta nahIM krtaa| aura vidyut bAdaloM meM pratyakSataH hI jala meM rahatI hai, aura isIlie annabhaTTa jaise dArzanika use abindhana kahate haiM, arthAt jala ko bijalI kA IMdhana batAte haiN| yahA~ dharatI para bhI pAnI vidyut kA cAlaka hai| jala meM tathA jala se bhIMgI huI vastuoM meM vidyutdhArA acchI taraha pravahamAna ho jAtI hai| ataH siddha hai ki vidyut agni nahIM hai| yahA~ agni aura vidyut jaina dhAraNA ke anusAra bhI do viparIta kendroM para sthita hai| jainAcArya vanaspati kA parakAya zastra agni ko mAnate haiN| aura yaha pratyakSasiddha bhI hai| kASTha ko agni bhasma kara DAlatI hai| parantu vidyut kA svabhAva agni ke ukta svabhAva se bhinna hai| kASTha (lakar3I) vidyut cAlaka nahIM hai| lakar3I para khar3e hokara vidyut ke tAra ko chUte haiM to vidyuta kA prabhAva sparzakartA para nahIM par3atA hai| lakar3I meM vidyut dhArA nahIM A sakatI hai| yaha bAta Aja sarvasAdhAraNa logoM meM pratyakSasiddha hai| yadi vidyut agni hotI to vaha kASTha para avazya apanA prabhAva ddaaltii| agni ko jalane ke lie AksIjana (prANavAyu) Avazyaka hai| yadi AksIjana na rahe to agni kA prajvalana samApta ho jaae| jalatI huI momabattI ko kA~ca ke gilAsa yA belajAra Adi se DhaMka deM to kucha samaya pazcAt momabattI bujhane lagegI aura usakA prakAza kama ho jaaegaa| jaba momabattI bujhane lage, usI samaya yadi belajAra Adi ke Dhakkana ko thor3A sA Upara uThA diyA jAe to momabattI punaH jalane lgegii| bujhatI huI momabattI, belajAra Adi ke uThAne para isalie jalane lagatI hai ki belajAra meM bAhara se AksIjana andara calI jAtI hai| phalataH pahale kI AksIjana khatma hone para bhI naI AksIjana milate hI vaha prajvalana punaH sakriya ho jAtA hai| yadi belajAra ke Dhakkana ko na uThAyA jAe to AksIjana samApta hote hI momabattI avazya bujha jaaegii| yaha prayoga vijJAna ke chAtroM ko pratyakSa meM karake dikhAyA jAtA hai aura isa para se agni prajvalana 100 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie AksIjana gaisa kI AvazyakatA pramANita kI jAtI hai| jaina Agama bhI agni ko jalane ke lie vAyu kA honA Avazyaka mAnate haiN| vidyut kI sthiti isase sarvathA bhinna hai| bijalI kA balba vaikuma (Vaccum) hotA hai, usameM se AksIjana Adi vAyutattva pUrNa rUpa se nikAla diyA jAtA hai| ata: vidyut AksIjana ke binA prakAza detI hai| yadi balba meM kucha gar3abar3a ho jAe, vaikuma kI sthiti na rahe to tatkAla hI vaha phyUja ho jAtA hai, phira vaha prakAzamAna nahIM rhtaa| isa para se bhI yaha siddha ho jAtA hai ki agni aura vidyut paraspara bhinna haiN| hara uSNatA aura camaka agni nahIM hai sAdhAraNa janatA bAhara kI do cAra bAteM eka jaisI dekhakara bhinna vastuoM meM bhI ekatva kI dhAraNA kara letI hai| hara pIle raMga kI cIja sonA hai, basa pItala bhI sonA bana jAtA hai, azikSita evaM bhadra grAmINa kI dRSTi meN| bhAratIya lokakathA ke ve baMdara prasiddha hai, jo sardI se bacane ke lie guMjAoM (ciramiThI) ko lAla raMga ke kAraNa agni samajha baiThe the, aura unako tApa rahe the| vidyut meM uSNatA hai, prakAza hai, camaka hai, to basa vaha agni hai-yaha mAnyatA Upara kI lokakathA kA smaraNa karA detI hai| yadi kevala camaka hI agni kA lakSaNa hai, to rAta meM jaganaM bhI camakatA hai| AkAza meM cA~da bhI camakatA hai, cAMda ke dharAtala se pRthvI bhI camakatI hai, to kyA ye saba agni mAne jAe~? jIvAjIbhigama aura jambUdvIpa prajJapti meM varNita kalpavRkSoM kI eka jAti camakatI hai, prakAza vikIrNa karatI hai, to kyA use bhI agni mAna leM? uttarAdhyayana (19/47) meM naraka kI uSNa vedanA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki yahA~ dharatI kI pracaNDa agni se vaha naraka bhUmi kI ughNatA ananta guNI hai, to vaha pRthvI bhI agni hai kyA? hamArA zarIra uSNa rahatA hai, bukhAra meM to tApa kaI gunA bar3ha jAtA hai, to kyA yaha saba agni kA kAma hai? udarastha bhojana pacatA hai, isake lie jaTharAgni kI kalpanA kI gaI hai, to kyA vastutaH jaina paramparA bhI peTa meM agni kAyA mAnatI hai? samudra kA tathAkathita bar3avAnala kyA vastutaH anala arthAt agni hai, yA kevala eka tApa hai? ukta varNanoM ko vivecaka buddhi se par3hate haiM, to patA lagatA hai ki vastutaH lokamAnyatA kyA hai aura isake viparIta sahI vastusthiti kyA hai? dhvanivardhaka kA prazna hala kyoM nahIM hotA? kyA vidyuta agni hai? 101 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM ke anusAra agnikAya aDhAI dvIpa samudra paryanta manuSyakSetra taka hI sImita hai|15 manuSya kSetra ke sivA anyatra kahIM agni nahIM hotI hai| parantu rAjapraznIya ke sUryAbhadevAdhikAra meM svarga meM bhI dhUpa dAna kA varNana hai| vaha kyA hai? svarga meM to agni nahIM hai| bhagavatI sUtra (3/1/136) meM IzAnendra kA varNana hai| usane dUsare devaloka se jyoM hI pAtAlalokAntargata balicaMcA rAjadhAnI ko dekhA, vaha jalate aMgAroM ke samAna dahakane lagI, bhasma hone lagI! kyA IzAnendra kI A~khoM meM vastutaH agni thI? pahale saudharmendra ne jaba camarendrapara apanA vajra chor3A to usameM se hajAroM-hajAra jvAlAe~ nikalane lagI aura vaha vajra agni se bhI adhika pradIpta ho gyaa| kyA yaha saba bhI agni hai? svarga meM agni ke astitva kA niSedha hai| isakA spaSTa artha yaha hai ki vaha agni nahIM, kucha aura hI cIja hai| naraka meM bhI Aga jalatI huI batAI gayI hai, 17 jabaki vahA~ zAstrAnusAra Aga hotI nahIM hai| __ agni hI nahIM, anya acitta pudgala bhI uSNa hote haiM aura prakAza Adi kI kriyAe~ karate haiN| bhagavatI sUtra meM gautama kA prazna hai ki bhagavan ! kyA acitta jar3a pudgala bhI camakate haiM, tapate haiM aura AsapAsa meM prakAza karate haiM? bhagavAn ne uttara svIkRti meM diyA hai, acitta pudgaloM ko prakAzaka mAnA hai| "acittA vi poggalA obhAsaMti ujjoveMti, taveMti, pabhAsaMti? haMtA atthi|" -bhaga. 7/10/307 araMDI yA Una kA vastra bhI vidyut visarjana kI kriyA karatA hai| sardI meM rAta ke samaya jaba araMDI yA Una ke vastra ko jhaTakate haiM to usameM se idha ra-udhara cinagAriyA~ camakatI dikhAI detI haiM, sphuliMga ur3ate najara Ate haiM, carra carra kI dhvani bhI hotI hai| prazna hai, yaha saba kyA hai? kyA sacamuca meM yaha agni hai? yaha agni nahIM hai| saba vidyuta kA tamAzA hai, aura kucha nhiiN| Tairilina meM bhI vidyut A jAtI hai| Tairelina pahanane vAle jAnate haiM-vidyata ke kAraNa zarIra para ke bAla kaise tanakara khar3e ho jAte haiN| aura Tairelina meM se camaka bhI khaba nikalatI hai| para vaha agni nahIM hai, vidyut hai| vidyut se agni to laga jAtI hai na? kitane hI mahAnubhAva tarka karate haiM ki bijalI se agni laga jAtI hai| bijalI se Aga lagane kI aneka ghaTanAe~ hotI dekhI gaI haiN| uttara meM kahanA hai ___102 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki bijalI se agni prajvalita ho jAtI hai, aura vastu jala jAtI hai, yaha bAta satya hai| parantu bijalI aura bijalI se prajvalita agni, donoM meM antara hai| bijalI se Aga bhale hI laga jAe, para bijalI svayaM agni nahIM hai| ___ agni kA kyA hai? vaha to sUrya kiraNoM se bhI laga jAtI hai| sUryakiraNoM ko jaba abhibiMdu laiMsa (Convergent Lens) meM kendrita kara lete haiM, to usameM se agni jvAlA phUTa par3atI hai| paraMtu sUrya kiraNeM svayaM to agni nahIM haiN| yadi ve agni hoM to phira sUraja kI dhUpa meM saMyamI muni kaise khar3A ho sakatA hai, kaise dhUpa seMka sakatA hai? Agamokta tejo lezyA svayaM to agni nahIM hai, para vaha dUsaroM ko bhasma kara DAlatI hai, usase agni pradIpta ho jAtI hai| 'taveNaM teeNaM egAhaccaM kUDAhaccaM bhAsarAsiM karei' -bhaga. 15 vA~ zataka tArapIna yA peTrola Adi ke bhIge kapar3e yathAprasaMga apane Apa jalane lagate haiN| khulI havA meM rahane ke kAraNa aisI vastue~ pahale havA kI oNksIjana se saMyoga karatI haiM aura usase dhIre-dhIre tApa utpanna hotA rahatA hai| jaba tApa bar3hate-bar3hate itanA bar3ha jAtA hai ki vaha vastu ke pradIpanAMka (Ignition temperatrue) se adhika ho jAtA hai, taba vastu svataH hI tejI se jalane lagatI hai| tArapIna yA peTrola Adi meM Aga pakar3ane kI yahI vijJAnasiddha prakriyA hai| parantu isakA yaha artha to nahIM ki tArapIna tathA peTrola Adi svayaM agni haiN| araNI kI lakar3I yA bA~sa paraspara ke gharSaNa se jalane lagate haiM, to kyA ve jalane se pUrva bhI sAkSAt agni haiM? yadi haiM to unheM phira sAdhu kaise chU sakate haiM? do cAra kyA, aneka udAharaNa isa sambandha meM die jA sakate haiM, jo pramANita karate haiM ki bijalI se Aga laga jAne para bijalI svayaM agni nahIM hai| upasaMhAra uparyukta vivecana se yaha spaSTatayA siddha ho jAtA hai ki vidyut agni nahIM hai| vaha hamArI kalpanAoM se bhinna eka sarvathA vilakSaNa zakti vizeSa hai| vidyut to hamAre zarIroM meM bhI hai| usase kahA~ baceMge? rUsa ke vaijJAnikoM ne to dhvanivardhaka kA prazna hala kyoM nahIM hotA? kyA vidyuta agni hai? 103 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka aisA yaMtra taiyAra kiyA hai, jo dina bhara mAnava zarIra meM lagA rahatA hai| vaha dina meM zarIra kI halacala se paidA hone vAlI vidyut ko apane meM itanA saMgraha kara letA hai, jisase rAta bhara prakAza prApta kiyA jA sakatA hai| dainika hindustAna kA 12 akTUbara 1969 kA aMka sAmane hai| usameM likhA hai ki dakSiNa-pUrva amerikA kI nadiyoM meM pAyI jAne vAlI 'Ila' nAmaka machalI Der3ha sau azvazakti kA vidyut-sAmarthya rakhatI hai, jisake dvArA sATha vATa ke saikar3oM balba jalAye jA sakate hai| isa prakAra adbhuta vidyut zakti ke dhAraka anya bhI aneka prANI hai-pazu haiM, pakSI haiN| sUraja kI dhUpa meM bhI vidyut zakti hai, aura usa dhUpa saMgRhIta vidyut se to pazcima ke dezoM meM kitane hI kala-kArakhAne calate haiN| svica oNna hote hI eka sekiMDa meM bijalI kA prakAza jagamagAne lagatA hai, aura svica oNpha hote hI eka kSaNa meM prakAza gAyaba ho jAtA hai| eka sekiMDa meM vidyut dhArA hajAroM hI nahIM, lAkhoM mIla laMbI yAtrA kara letI hai| kyA yaha saba agni kA guNa dharma evaM camatkAra ho sakatA hai? Aja kA yuga kahane kA nahIM, pratyakSa meM kucha karake dikhAne kA yuga hai| vidyut agni hai, kahate jaaie| kahane se kyA hotA hai ! vijJAna ne to agni aura vidyut kA aMtara spaSTa rUpa se pratyakSa meM siddha karake dikhA diyA hai| purAne yuga ke kucha AcAryoMne yadi vuidyat kI gaNanA agnikAya meM kI hai, to isase kyA ho jAtA hai? unakA apanA eka yugAnusArI cintana thA, unakI kucha apanI pracalita lokadhAraNAe~ thiiN| ve koI pratyakSa siddha vaijJAnika mAnyatAe~ nahIM thiiN| rAjapraznIya sUtra meM vAyu ko bhArahIna mAnA hai| batAyA hai ki havA meM vajana nahIM hotA hai|jbki havA meM vajana hotA hai, aura yaha pratyakSa siddha hai| anya jaina AgamoM se bhI vAyu meM gurutva siddha hai| ataH mAnanA hogA ki rAjapraznIyakAra yA kezIkumAra zramaNa kevala loka pracalita mAnyatA kA ullekha kara rahe haiM, saiddhAntika pakSa kA pratipAdana nhiiN| candra, sUrya Adi ke sambandha meM bhI unakI yahI sthiti hai| vahI bAta vidyut ko agni mAnane ke sambandha meM bhI hai, jo pratyakSa viruddha hai tathA anya AgamoM se bhI siddha nahIM hai| ___ maiM AzA karatA hU~, vidvAn munirAja taTastha bhAva se ukta carcA kA vizleSaNa kareMge, aura vadyut ko agni mAna lene ke kAraNa dhvanivardhaka kA jo ___04 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prapaMca samAja meM carcA kA viSaya bana gayA hai, isakA ucita nirAkaraNa kreNge| pravacana sabhA meM hajAroM kI bhIr3a ho jAtI hai, sunAI kucha detA nahIM hai| zorogula hotA hai, AkulatA bar3hatI hai, janatA ke mana khinna ho jAte haiN| yaha kitanI bar3I mAnasika hiMsA hai| prastuta prasaMga meM isa para bhI vicAra karanA Avazyaka hai| saMdarbha : 1. aba se 35 varSa pahale ajamera sammelana ke avasara para pAlanapura ke zrI jIvAbhAI ne apanI 'nayana paccIsI' meM yoM likhA thaa| 'tamArA pAtarA mATe kapAye rohiDA liilaa| zuM choDI mATInAM lIdhA, jarA kholI nayana josho|' 2. kucha munirAja bacAva karate haiM ki hama to dIkSA para Ae pAtra lete hai, apane nimitta se lAye gaye nhiiN| maiM pUchatA hU~, dIkSArthI ke lie to tIna pAtra hI caahie| ye pAtroM kI jor3a para jor3a kisalie AtI hai? Apako baharAne ke lie hI to| 3. (ka) dazavai 7/52 (kha) paritrigartemyo vRSTo devH-vopdev| 4. abindhanaM divyaM vidyudAdi-tarka sNgrh| / 5. dekhie, Adhunika rasAyana vijJAna pR. 280 6. uparyukta vivecana ke lie dekhie, 'bhautika vijJAna kA sarala adhyayana' pR. 191-921 7. ukta vivecana AgarA kAleja ke phijiksa prophesara zrI eca.pI. zarmA dvArA likhita 'sarala bhautika vijJAna' nAma pustaka ke caturtha saMzodhita saMskaraNa ke AdhAra para hai| 8. dekhie, Adhunika rasAyana vijJAna -pR.145 9. agni kumArA devA.... agaNikAyaM viuvvaMti -jambUdvIpa prjnypti| 10. prajJApanA 2/177 11. parakAyazastramudakAdi -AcA. na. 124 zIlAMka vRtti| 12. dIrghaloko vanaspatirityarthaH, asya ca shstrmgniH| -AcA. zIlAMka TIkA 1/1 13. kASThAni vahneH kaNaH - bhojasAgarIya paarshvstotr| 14. na viNA vAuyAeNaM anagaNikAe ujjalai - bhaga. 16/2/561 15. aMto maNussakhete aDDhAIjesu diivsmuddesu| -- prajJApanA 2/154 16. ukkAsahassAiM viNimuMcamANaM, jAlAsahassAiM pNmucmaann| - bhagavatI 3/2/143 17. huyAsaNe jalaMtami uttarA - 19/49 dhvanivardhaka kA prazna hala kyoM nahIM hotA? kyA vidyuta agni hai? 105