Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA, jayadhavalAke sampAdanakI vizeSatAe~ ___DaoN0 phUlacandra jaina 'premI', vArANasI Agapake pakSadhara vidvAnoMmeM se paNDita phalacandrajI hI ekamAtra aise vidvAna haiM jo lagabhaga arddha zatAbdI se jinAgamoMke sampAdana, saMzodhana evaM anuvAda Adike vibhinna racanAmUlaka kAryoM saMlagna haiN| isa vRddhAvasthA meM bhI usI tatparatAke sAtha Apa sampAdanake kArya meM juTe rahate haiN| manuSyakA kisI-na-kisI kAryase saMyukta ho kara usameM vizeSa rUpase nirantara lage rahanA svAbhAvika hai / paNDitajIkA upayoga san 1939 se zaurasenI jainAgamoM yathA-SaTakhaNDAgama aura kaSAyapAhaDa jaina mahAna aura bahadakAya granthoMkI TIkAyeMbabala, javavavala ora mahAdhavala ina granthoMke sampAdana tathA anuvAdameM lagA hai| abhI kucha mAha pUrva hI 'jayadhavala' kA pandrahavA~ bhAga prakAzita huA hai / 'dhavala' kA bhAga 1 se lekara 6 taka punaH saMzodhanakara cuke haiN| prathama bhAgakA dvitIya saMskaraNa jIvarAja jaina granthamAlA, zolApurase san 1973 meM prakAzita huA thaa| tabase Ajataka chaha bhAga mudrita ho cuke haiN| jayadhavalAkA prathama bhAga bhAratIya digambara jaina saMgha, caurAsI mathurAse san 1944 meM prakAzita haA thaa| isake sampAdaka paNDita phulacandrajI zAstrI, paNDita kailAzacandrajI zAstrI aura paNDita mahendrakumArajI rahe haiM / 'jayadhavala' ke kula pandraha bhAga haiN| sabhI bhAga mathurAse prakAzita hue haiN| ina sabhIkA sampAdana tathA rASTra bhASAmeM anuvAda vizeSa rUpase paM0 phUlacandrajIne hI kiyA hai| mujhe pUjya paNDitajIko yaha kArya karate hue dekhane-samajhanekA kaI varSoMtaka nikaTase sAnnidhya prApta rahA hai / maiMne dekhA ki sampUrNa grantha aura usakA viSaya unheM jaise pratyakSa hai / mUla aura TIkA granthakI bhASA bhI unheM apanI mAtRbhASA jaisI hI lagatI hai| itane kliSTa viSayakA sarala zabdoMmeM vivecana virale hI kara pAte haiN| prUpha bhI ve svayaM isalie dekhate the tAki viSaya-bhASA ora pAribhASika zabdoMkI dRSTise koI azuddhi na raha jaae| inake isa sampAdana kAryakI kucha apanI maulika vizeSatAeM isa prakAra haiM 1. mudrita prati tathA hastalikhita tADapatrIya pratiyoMkA upayoga kiyA gayA hai / 2. jahA~-kahIM pAThameM vyatyaya lakSita huA hai vahA~ Adarza prati tathA prAkRta vyAkaraNakA Azraya liyA gayA hai| 3. pATha-bhedameM ekarUpatA banAye rakhanekA sarvatra dhyAna rakhA gayA hai| 4. karnATakIya lipimeM bhramavaza vAcanake kAraNa yA pratilipikArakI asAvadhAnIse jahA~ aise pATha parilakSita hue haiM unakA nirNaya gala granthake pAThoMse karaneke anantara hI amuka pATha-bheda kiyA gayA hai| 5. jo pATha mUlameM skhalita haiM yA tADapatrake gala jAnese jo naSTa ho gaye haiM unakA artha tathA prakaraNa kI dRSTise unake viSayameM vicArakara koSThakameM diyA gayA hai / 6. jo pATha mUlameM artha aura prakaraNakI dRSTise asaMgata pratIta hue, unako usI pRSThameM TippaNImeM dikhAkara mUlameM saMzodhana kara diyA gayA hai / 7. jahA~ mUla aura Adarza pratike pAThoMmeM krama-doSa hai unameM saMzodhana kara Agata pAThako pAda-TippaNImeM de diyA gayA hai| 8. mAtrAoMkI azuddhiko vyAkaraNake niyamAnusAra zuddha kara diyA gayA hai /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha : 9. Adarza pratimeM kahIM saMzodhana rUpameM zuddha prayoga lakSita hue aura kahIM azuddha hI raha gaye, una sabameM ekarUpatA sthApita kI gaI / 10. vAkya yA zabdakI pUrti bindu rakhakara kI gaI hai / AvazyakatAke anurUpa pUrti kI gaI hai / jayadhavalAke ter anuvAda kAryakI bhI apanI vizeSatA hai| bhASA sarala honepara bhI viSayake anurUpa hai| vizeSa rUpase vizeSArtha atyanta mahattvapUrNa haiN| ina vizeSArthoMmeM jabataka siddhAntakA samyak adhyayana na ho, tabataka viSaya ke sAmAnya sUtra sajhameM nahIM Ate / jaise ki "jayadhavala" kI AThavIM pustakake chaThe adhikArameM yaha kahA gayA hai - " vaha zeSa ikkosa prakRtiyoMkA kadAcit saMkrAmaka hai aura kadAcit asaMkrAmaka hai|" ise vize SArtha meM isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai- " sUtrameM yaha batalAyA hai ki jo mithyAtvakA saMkrAmaka hai vaha kadAcit apratyAkhyAnAvaraNacatuSka Adi 21 prakRtiyoMkA saMkrAmaka hai aura kadAcit asaMkrAmaka / jaba taka ina ikkIsa prakRtiyoMkA upazama nahIM hotA taba taka saMkrAmaka hai aura upazama ho jAnepara asaMkrAmaka hai / isapara yaha zaMkA huI ki jo dvitIyopazamasamyagdRSTi 21 prakRtiyoMkA upazama karatA hai usake darzanamohanIyatrikakA bhI upazama rahatA hai, ataH jaise usake 21 prakRtiyoMkA saMkrapa nahIM hotA vaise mithyAtvakA bhI saMkrama nahIM honA cAhiye, isalie midhyAtvakA saMkrAmaka ukta 21 prakRtiyoMkA asaMkrAmaka bhI hai yaha kahanA nahIM banatA hai| isa zaMkAkA jo samAdhAna kiyA hai, usakA bhAva yaha hai ki darzanamohanIyakI tIna prakRtiyoMkA udayameM na AnA yahIM unakA upazama hai, ataH unakA upazama rahate hue bhI saMkrama bana jAtA hai| isalie cUrNisUSakArane jo yaha kahA hai ki 'jo mithyAtvakA saMkrAmaka hai vaha zeSa 21 prakRtiyoMkA kadAcit saMkrAmaka hai aura kadAcit asaMkrAmaka hai' so isa kathanameM koI bAdhA nahIM AtI hai| Azaya yaha hai ki upazamanAke vidhAnAnusAra 21 prakRtiyoMkA sarvo pazama hotA hai, kintu tIna darzanamohanIyakA upazama ho jAnepara bhI unakA yathAsambhava saMkrama aura apakarSaNa ye donoM kriyAe~ hotI rahatI hai, ataH ukta kathana bana jAtA hai|" isa prakAra prakaraNa va sandarbhake anusAra aneka sUtroMkA sthAna-sthAnapara spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| usake binA anuvAda mAtrase kucha samajhameM nahIM aataa| kahIM-kahIM viSayakA spaSTIkaraNa karaneke lie tulanAtmaka TippaNa evaM prakaraNa se sambandhita tathyakI vyAkhyA kI gaI hai / udAharaNake lie, kAlAnuga kramakI dRSTise kahA gayA hai- 'upazama samyagdRSTiyoMkA nAnA jIvoMkI apekSA jaghanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla palyake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / ataH yahA~ saba prakRtiyoMkI alpatara sthitikA kAla ukta pramANa batalAyA hai / isI prakAra samyagmithyAdRSTiyoMkA bhI jAnanA caahie| kintu sAsAdana samyagdRSTiyoMkA jaghanya kAla eka samaya hai ataH yahA~ jaghanya kAla eka samaya batalAyA hai| utkRSTa kAla pUrvavat hai| kArmaNakAyayoga aura anAhAraka jIvoMkA sarvadA kAla hai / yahI bAta audArikamizra kI hai / ataH yahA~ saba prakRtiyoMke sambhava padoMkA kAla audArikamizra ke samAna bana jAtA hai / kintu samyaktva aura samyagmithyAtvakI alpatara sthiti vAloM ke kAlameM vizeSatA hai / bAta yaha hai ki eka jIvakI apekSA kAma~NakAyayoga aura anAhAraka avasthAkA utkRSTa kAla tIna samayase adhika nahIM hai aura samyaktva tathA samyagmithyAtva kI sattA vAle jIva asaMkhyAta hote hue bhI svalpa haiN| aba yadi upakrama kAlakI apekSA vicAra kiyA jAtA hai to yahAM Avalike asaMkhyAtaveM bhAgase adhika kAla nahIM prApta hotA / ataH yahA~ donoM prakRtiyoMkI alpatara sthiti vAloMkA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla Abalike asaMkhyAtaveM bhAga pramANa batalAyA hai / " ukta vizeSArtha meM vibhinna apekSAoMse vicArakara AcAryake bhAvakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai jo niHsandeha saiddhAntika samIkSAkI dRSTise Acama anukUla tathA prakaraNocita hai| isI prakArase prakaraNake antargata jahA~ saMkSepameM kisI praznakA saMketakara usakA samAdhAna kiyA hai ( mUla meM ), vahIM anuvAdameM 'zaMkA' tathA 'samA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ . paMcama khaNDa : 609 dhAna likhakara unako alaga-alaga prastuta kiyA gayA hai / inameM kaI mahattvapUrNa prazna tathA unake uttara sammilita hai / jaiseki-zaMkA-upazamasamyaktvake kAlameM tIna darzanamohanIyakI sthitike niSeka dvitIya sthitimeM avasthita rahate haiM, ataH unakA galana nahIM honeke kAraNa avasthita kAla antarmuhurta pramANa prApta hotA hai, use yahAM kyoM nahIM grahaNa kiyA ? samAdhAna-nahIM, kyoMki vahA~ para tInoM karmokI karmasthitike samayoMke pratyeka samayameM galate rahanepara sthitikA avasthAna mAnanemeM virodha AtA hai| yadi kahA jAya ki niSekoMko sthitipanA prApta ho jAegA so bhI bAta nahIM hai, kyoMki dravyako paryAya rUpa mAnanemeM virodha AtA hai| arthAt niSeka dravya haiM aura unakA eka samaya taka karma rUpa Adi rahanA paryAya hai| cUMki dravyase paryAya kathaMcita bhinna hai, ataH paryAyake vicArameM dravyako sthAna nahIM / jisake samyaktvakarmakI sattA nahIM hai aisA mithyAdRSTi jIva jaba samyaktvako grahaNa karatA hai taba usake samyaktvake grahaNa karaneke prathama samayameM eka samaya taka avaktavyasthitivibhakti hotI hai. kyoMki pahale avidyamAna samyaktva aura samyagmithyAtva kI inake utpatti dekhI jAtI hai| isa avakta vyasthitivibhaktikA kAla eka samaya hI hai, kyoMki dUsare samayameM alpatara sthitivibhakti utpanna ho jAtI hai| karaNAnuyogake ina mahAn saiddhAntika granthoM meM jinavANIkI sUkSmatAke sAtha atyanta gambhIratA pada-pada para lakSita hotI hai / yathArthameM bhagavanta AcArya bhUtabalike gUr3ha rahasyako samajhakara sarala bhASAmeM prakaTa karanA apane Apa eka mahAna kArya hai jo sabhI dRSTiyoMse zlAghanIya hai, viSaya itanA sUkSma aura gahana hai ki hama tuccha buddhi vAle usakI kyA samIkSAkara sakate haiM ? kevala prastutIkaraNake sambandhameM hI do-cAra zabda kahakara apane bhAva prastuta kara sakate haiM / kahanA na hogA ki kyA bhAva, kyA artha, kyA sampAdana aura kyA siddhAntazAstra? sabhI dRSTiyoMse dhavala, jayadhavala Adi mahAn granthoMko apane vAstavika rUpameM prakaTakara paNDitajIne mahAn Adarza prastuta kiyA hai| hama unake prati prazaMsAke bhAva hI prakAzita kara sakate haiM / hamArA yaha abhiprAya kadApi nahIM hai ki itanA adhika kArya sarvAMga sundara hai phira bhI prathama bArameM eka sAtha itanA bar3A kArya dekhakara yaha Azcarya avazya hotA hai ki jo kArya eka samRddha bar3I saMsthAke mAdhyamase kaI vidvAn milakara eka yugameM sampanna kara pAte, vaha akele vyaktine kucha hI vaSa meM sampUrNa kara diyA / isaliye yadi yaha kahA jAya ki jaina siddhAnta, Agama tathA adhyAtmake kSetrameM paNDita phUlacandra jI siddhAntAcArya kisI vizvakoSase kama nahIM haiM, to atyukti na hogI tathA isa kAryake dvArA AdaraNIya paNDitajI svayaM isa paramparAkI mahattvapUrNa kar3I bana gaye haiN| ___ AdaraNIya paNDitajIkI yaha bhI vizeSatA rahI hai ki acche sampAdana, anuvAda aura vivecana Adi kAryoM hetu jahA~se jo sahAyatA mila sakatI hai, use leneke lie hI sadA tatpara rahate haiN| mahAbandha pustaka tRtIyake sampAdakIyameM unhoMne sammAnanIya bandhu ratanacandrajI mukhtAra tathA sahAranapurake zrI nemicandrajI vakIlake sahayogake prati AbhAra prakaTa kiyA hai aura likhA hai-sthitibandhakA antima kucha bhAga avazya hI unhoMne dekhA hai aura unake sujhAvoMse lAbha bhI uThAyA gayA hai / AzA hai ki bhaviSyameM isa suvidhAke prApta karaneme sudhAra hogA aura unakA Avazyaka sahayoga milatA rhegaa| vAstavameM karaNAnuyogakA vAstavika pArakhI unakI hI parakha kara sakatA hai| hamane to jo kucha par3hA aura samajhA hai usake AdhArapara itanA hI kaha sakate haiM ki isa kSetrameM paNDitajIkA yogadAna sacamuca mahAn aura gauravapUrNa hai| vartamAna aura bhAvI pIr3hI jinavANI sevAke isa puNya kAryako isa samaya tathA Age sadA-sadA yAda karatI rhegii| 77