Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhauMkA milana [ sara sarvapallI rAdhAkRSNanake 'mITiMga Apha rilIjiyansa'ke gujarAtI anuvAdakI prastAvanA] prastuta pustakameM sara rAdhAkRSNanane iMgleDameM jo aneka vyAkhyAna diye aura lekha likhe, unakA apunarukta saMgraha hai| inameM choTe-bar3e aneka viSayoMkI anekamukhI carcA hai aitihAsika dRSTi aura tulanAtmaka paddhatise kI gaI hai| inameM tIna vizeSatAe~ vizeSarUpase dRSTigocara hotI haiM - (1) jI Uba jAya aisA vistAra kiye binA manohara zailIse bilkula sphuTa carcA karanA, (2) prastuta viSayameM gaMbhIra bhAvase likhanevAle anya aneka lekhakoMkI sAkSI dekara sambaddha avataraNoMke samucita saMkalanase apane vaktavyako sphuTa aura samRddha banAnA aura (3) tIsarI vizeSatA unakI tarkapaTutA aura samamAva hai| bhUtakAlakI taraha isa yugameM bhI bhAratameM aneka samartha dharmacintaka dharmake viSayameM sAdhikAra likhane-bolanevAle utpanna hue haiN| asAdhAraNatA una sabameM haiM, phira bhI bhUmikA sabakI bhinna bhinna hai / bhArata aura bhArata-bAhya vizvameM dharmaviSayaka vicAraNA aura anubhUtikI viziSTa chApa jamAnevAle pA~ca mahApuruSa suvidita haiM / aravinda ghoSa gUDha tAntrika sAdhanA aura gUr3havANIdvArA dharmake gUDha tatvoMkA prakAza karate haiN| vaha pAradake rasAyana jaisA sarvabhogya nahIM / kavivara ravIndra apanI kavisulabha sarvatomukhI pratibhA aura sahajasiddha bhASAsamRddhike hRdayaMgama alaMkAroMse dharma-tattvakA sarasa nirUpaNa karate haiM / vaha upaniSat aura gItAkI gAthAoMke samAna saralatama aura gUDhatama donoM prakArakA kAvya bana jAtA hai| isase vaha bahubhogya hote hue bhI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaukA milana 181 vastutaH alpabhogya hai| gA~dhIjIke udgAra aura lekha gaMbhIra hote hue bhI saMta-tapasvIkI vANImeM sarvagamya bana jAte haiN| isase ve adhikArIbhedase bakarI aura gAyake vRddhakI taraha puSTikA kArya karate haiN| DaoN. bhagavAnadAsakA dharmacintana aura vicAralekhana aneka udyAnoMke anekavidha puSpoM se muMgarAjadvArA kiye gaye madhu-saMcaya jaisA hai| vaha madhura aura pazya hai kintu dUdhake samAna supaca nahIM / zrIrAdhAkRSNanake dharmapravacana aneka udyAnoMke nAnA latA-bRkSose cune hue aneka raMgI aura vividha jAtike kusumoMkI atyanta kuzala mAlAkArake dvArA gUMthI manorama puSpamAlA hai, jo kisI bhI prekSaka adhikArIkI dRSTiko lubdha karatI hai aura apanI sugaMdha aura sundaratAse vAcaka aura zrotAko viSayameM lIna karake rasAsvAdI banA detI hai| dharma kahate haiM satyakI jijJAsA, vivekapUrNa samabhAva aura ina do tattvoMke AdhArase ghaTita jIvana-vyavahArako / yahI dharma parimArthika hai| anya vidhi-niSedha kriyAkANDa, upAsanA bheda, Adi taba taka hI aura utane hI aMzoMmeM yathArtha dharmake nAmake yogya haiM, jaba taka aura jitane aMzoMtaka ukta pAramArthika dharmake sAtha unakA abhedya sambandha banA hai / pAramArthika dharma jIvanakI mUlagata aura adRzya vastu hai| usakA anubhava yA sAkSAtkAra, dhArmika vyaktiko ho hotA hai, jaba ki vyAvahArika dharma dRzya honese para-pratyeya hai | yadi pAramArthika dharmakA sambandha na ho, to ati prAcIna aura bahusammata dharmoko bhI vastutaH dhamobhAsa kahanA hogaa| __ AdhyAtmika dharma kisI eka vyaktike jIvana meMse choTe-bar3e srotarUpase prakaTa hotA aura AsapAsake mAnava-samAjakI bhUmikAko plAvita kara detA hai| usa srotakA bala kitanA hI kyoM na ho kintu vaha sAmAjika jIvanakI bhUmikAko kucha aMzotaka hI Ardra karatA hai| bhUmikAkI adhUrI ArdratAmeMse aneka kITANuoM kA janma hotA hai aura ve apanI AdhArabhUta bhUmikAkA hI bhakSaNa karane lagate haiN| itane meM phira kisI dUsare vyaktimeMse dharmasrota prakaTa hotA hai aura taba vaha prAthamika kITANujanya gandagIko sApha karaneke lie tatpara hotA hai| yaha dUsarA srota pahale srotake Upara jamI huI kAIko haTAkara jIvanakI bhUmikAmeM adhika phaladAyI rasatattvakA siMcana karatA hai| Age calakara usake Upara bhI kAI jama jAtI hai aura taba kAla-kramase tIsare vyaktimeM prAdurbhUta
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 dharma aura samAja dharmasrota usakA mArjana karatA hai| isa prakAra mAnava-jIvanakI bhUmikApara dharmasrotake aneka pravAha Ate rahate haiM aura unase vaha bhUmikA adhikAdhika yogya aura urvara hotI jAtI hai| dharmasrotoMkA prakaTIkaraNa kisI eka deza yA jAtikI paitRka saMpatti nahIM hai| vaha to mAnavajAtirUpa eka vizAla vRkSakI bhinna bhinna zAkhAoMmeM prAdurbhUta honevAlA suphala hai| yaha saca hai ki usakA prabhAva virala vyaktimeM hI hotA kintu usake dvArA samudAyakA bhI aneka aMzoMmeM vikAsa hotA hai / isI prakAra dharmakI AkarSakatA, pratiSThA, usake nAmase saba kucha acchA yA burA karanekI zakyatA, aura bureko trANa denekI usakI zakti,-ina saba baloMke kAraNa mAnava-samudAyameM ajJAna aura vAsanAjanya aneka bhayasthAna bhI khar3e ho jAte haiN| koI bhI dharmapaMtha ina bhayasthAnoMse sarvathA mukta nahIM hotA / isase ihaloka aura paralokake bhedako miTAnekI, zreya aura preyake abhedako siddha karanekI tathA AnevAle sabhI prakArake vikSepoMko lupta karake mAnava-jIvanameM sAmaMjasya sthApita karanekI dharmakI maulika zakti kuMThita ho jAtI hai / dharmake utthAna aura patanake itihAsakA yahI hArda hai| dharma-nadI ke kinAre aneka tIrtha khar3e hote haiM, aneka paMthoMke ghATa nirmANa hote haiM / ina dhATose AjIvikA karanevAle paMDe yA purohita apane apane tIrthoM yA ghAToMkI mahattA yA zreSThatAkA AlApa karake hI santuSTa nahIM hote, balki anya tIrthoM yA ghAToMkI nyUnatA dikhalAnemeM bhI adhika rasa lene lagate haiM / dharmakI pratiSThAke sAtha ve kucha dUsare tatvoMkA bhI mizraNa kara dete haiN| ve kahate haiM hamArA dharma mUlataH to zuddha hai, kintu usameM jo kucha azuddhiyA~ AgaI haiM vaha parapaMthoMkA Agantuka asara hai| isI prakAra yadi dUsare dharmameM koI acchA tattva dikhatA hai to kahate haiM ki vaha to hamAre dharmakA asara hai| sAtha hI sanAtanatAke sAtha hI zuddhi aura pratiSThAkA gaThabandhana karate haiM / ina aura aise hI anya vikArI tattvoMke kAraNa logoMkA dhArmika jIvana kSubdha hotA hai / pratyeka paMtha apanI sanAtanatA aura zuddhikI sthApanAke lie to tatpara rahatA hai para anya panthoMke ucca tattvoMkI upekSA karatA hai| dhArmika jIvanakI isa burAIko dUra karane ke aneka mArgomeMse eka supariNAma. dAyI mArga yaha hai ki pratyeka dharmajijJAsuko aitihAsika aura tulanAtmaka
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhokA milana 183 dRSTise dharmakA jJAna karAyA jAya jisase dharmakI zikSA sirpha eka paMthameM sImita na rahakara sarvapathagAmI bane aura apane parAye sabhI paMthoMke sthUla aura sUkSma jIvanake itihAsakA bhAna ho / isa prakArakI zikSAse apane paMthakI taraha dUsare paMyoMke bhI sutattvoMkA saralatAse jJAna ho jAtA hai aura parapaMthoMkI taraha supaMthakI bhI truTiyoMkA patA laga jAtA hai| sAtha hI prAcInatAmeM hI mahattA aura zuddhikI bhrAnta mAnyatA bhI saralatAse lupta ho jAtI hai| isa dRSTise dharmake aitihAsika aura tulanAtmaka adhyayanako bahuta U~cA sthAna prApta hotA hai| dharmake vyApaka aura taTastha dRSTise aitihAsika tathA tulanAtmaka adhyayanake lie yogya sthAna sArvajanika kAleja aura yUnivarsiTiyA~ hI haiM / yoM to pratyeka dezameM aneka dharmadhAma haiM aura una dharmadhAmoMse saMbaMdhita vidyAdhAma bhI haiM / parantu vizeSa vizeSa sampradAyoMke honeke kAraNa unameM sirpha unhIM sampradAyoMkA adhyayana karAyA jAtA hai aura unhIM saMpradAyoMke vidyArthI aura adhyApaka rahate haiN| aise vidyAdhAmoMmeM cAhe kitanA hI udAra vAtAvaraNa kyoM na ho anyadharmI vidyArthI aura adhyApaka muzkilase hI jAte haiM aura yadi jAte haiM to unameM sampUrNa rItise ghula-mila nahIM sakate / pariNAmasvarUpa aise vidyAdhAmoMkA dharma-zikSaNa ekadezIya raha jAtA hai| isase bhinna bhinna sampradAyoMke bIcakA aMtara aura bhrAntiyA~ dUra honekI apekSA agara bar3hatI nahIM hai to kama bhI nahIM hotii| yAtAyAtake sulabha sAdhanoMne isa yugameM sabhI dezoMko nikaTa lA diyA hai / saMsArake bhinna bhinna khaNDake manuSya AsAnIse mila-jula sakate haiN| aisI avasthAmeM kaI viSayoMmeM vizva-saMghakI yojanA banAnekI zakti upalabdha ho gaI hai| isa yugameM manuSyakI raga raga paiThA huA dharma-tattvakA ekadezIya zikSaNa cala nahIM sakatA aura calanA bhI nahIM cAhie / vastutaH isa yugane hI sarva-milana-yogya kAlejoM aura yUnivarsiTiyoM kI sthApanA kI hai| yahI saMsthAe~ prAcIna vidyAdhAmoM aura dharma-dhAmoMkA sthAna le rahI haiM aura tadanurUpa aitihAsika aura tulanAtmaka dharmazikSAkI nIMva rakhI gaI hai| yaha zikSA prAcIna dharmadhAmoMko apanI udAratAse prakAzita karegI aura agara unhoMne apanI saMkucitatA na chor3I to ve apane Apako tejohIna banA leNge| zrIrAdhAkRSNanakA yaha kathana upayukta hI hai ki kaoNleja aura yUnivarsiTiyA~ dharma-pracArake sthAna nahIM haiM; ye to
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 dharma aura samAja zuddha aura vyApaka jJAna denevAlI zikSAsaMsthAe~ haiM / vartamAna yugameM pratyeka viSayameM sArvajanika zikSAkI pravRtti bar3hatI jA rahI hai| isa yugameM dharmakI bhI sarvagrAhya sArvajanika zikSA kitanI Avazyaka hai aura isa viSaya meM janatAkI kitanI ruci hai, yaha hameM dina pratidina bar3hatI huI dharmaviSayaka aitihAsika aura tulanAtmaka zikSAse mAlUma ho jAtA hai / yadyapi aisI zikSAkA prArambha yUropiyanoMdvArA aura yUropakI bhUmipara huA thA, phira bhI yaha prasannatAkI bAta hai ki bhAratake eka sacce brAhmaNane usI yUropakI bhUmimeM isa viSayakA guru-pada prApta kiyA hai| manuke isa kathanakA ki 'kisI bhI dezake nivAsI bhAratameM Akara vidyA grahaNa kareM' gaharA Azaya yaha bhI ho sakatA hai ki bhAratake yugAnurUpa brAhmaNa bhAratake bAhara jAkara bhI yugAnurUpa zikSA deMge / jahA~ sanAtana saMskArake dvija Aja bhI manuke ina zabdoMse cipake hue haiM vahA~ manuke jJAnake uttarAdhikArI zrIrAdhAkRSNana zabdoMse na cipakakara usake garbhita arthako amalameM lA rahe haiN| buddhi, smRti, vizAla adhyayana, saMkalanazakti aura bhASApara asAdhAraNa prabhutva Adi sarvaguNasaMpanna hote hue bhI agara zrIrAdhAkRSNanako Arya dharma aura usake tattvoMkA vizada sUkSma aura samagAvI jJAna na hotA, to unake dvArA itanI saphalatAse vizvake sabhI dharmoMkI tAttvika aura vyAvahArika mImAMsA honA asaMbhava thaa| yadyapi isa pustakake padapadase vizadatA TapakatI hai to bhI pAThakoMko usakA kucha namUnA pRSTha 175 meM nivRtti banAma pravRtti' ke antargata citrita kiye gaye citraparase upasthita kiyA jA sakatA hai| pAThaka dekha sakate haiM ki isa adhyAyameM pUrva aura pazcimake dharmoM kA svarUpa-bheda, mAnasa-bheda aura uddezya-bheda kitanI khUbIse citrita kiyA gayA hai| unakI vicAra-sUkSmatAko pradarzita karaneke lie do tIna udAharaNa yatheSTa hoMge / lekhaka mozake svarUpakI carcA karate hue dharmoke eka gUDha rahasyakA uddhATana karate haiN| kucha loga mokSako IzvarakI kRpAkA phala mAnakara bAharase AnevAlI bheMTa samajha lete haiM, to kucha use Atma-puruSArthakA phala mAnate haiN| isake sUkSma vivecanameM zrIrAdhAkRSNana vAstavameM yogazAstrakI 'cittabhUmikA' jainazAstrake 'guNasthAnoMkA' aura bauddha-piTakoMke mArgakA hI atyanta sarala bhASAmeM vivecana karate haiN| unakA kathana hai ki apane hRdayameM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmokA milana 185 kramazaH honevAlA vikAsa hI mokSa hai| IzvarakI kRpA aura AtmAkA puruSArtha donoM eka ho kriyAke do pahalU haiN| (pR 119 ) karma aura punarjanmake viSayameM carcA karate hue, pApIke pApako dhone ke lie dUsareko duHkha bhoganA par3atA hai, isa IsAI dharmake siddhAntakI sUkSma samIkSA kI gaI hai aura puSTa pramANoMse siddha kiyA gayA hai ki svakRta karma anyathA nahIM ho sakate aura agara hote bhI haiM to kartAke satpuruSArthase hii| yaha carcA pR0 133 se prArambha hotI hai| bhinna bhinna saMpradAyoMmeM paramAtmadarzanake sAdhanoMke viSayameM kaI virodhI dRSTikoNa dRSTigocara hote haiN| eka paramAtma-darzanake lie kisI mUrtikA avalaMbana letA hai to dUsarA use nirarthaka kahakara cintana aura japako paramAtmadarzanakA sAdhana mAnatA hai / ina do mAgoM meM sthita gahare virodhane bhAI-bhAI aura saMpradAya-saMpradAyameM saMkrAmaka viSakA siMcana kiyA hai aura anekoMke prANa hare haiN| isa virodhakA parihAra zrIrAdhAkRSNanane jisa maulika DhaMgase kiyA hai use sunakara mujhe apane jIvanakI eka adbhuta ghaTanAkA smaraNa ho aayaa| maiM janmase mUrti nahIM mAnanevAlA thaa| aneka tIrthoM aura maMdiroMmeM jAnepara bhI unameM pASANakI bhAvanAke atirikta dUsarI bhAvanAkA mere manama udaya nahIM huaa| eka bAra prakhara tArkika yazovijayajIkA 'pratimAzataka' par3hA gayA / usameM unhoMne eka sarala dalIla dI hai ki paramAtmAkA smaraNa karanA upAsakakA dhyeya hai| yaha smaraNa yadi nAmase ho sakatA hai to rUpase bhI ho sakatA hai| taba kyA yaha ucita hai ki ekako mAne aura dUsareko tyAga deM? isa tarkase mere janmagata kusaMskAroMkA lopa ho gyaa| zrIrAdhAkRSNanane bhI mUrtivirodhiyoMke sAmane yahI vastu bahuta vistAra aura sUkSmarItise upasthita kI hai / unakA kathana hai ki paramAtma-tatva to vANI aura manase agocara hai; lekina hamAre sadRza apUrNa vyaktiyoMke lie usa pathameM Age bar3haneke lie aura usake smaraNako puSTa karaneke lie aneka pratIka haiN| bhale hI ve pratIka kASTha, pASANa yA dhAturUpa hoM yA kalpanA, japasvarUpa mAnasika yA amUrta ho / vastutaH ye saba mUrta-amUrta pratIka hI to haiN| unhoMne isa carcA meM mAnasazAstrake siddhAnta aura jJAnakA jo sundara sammelana kiyA hai usake Upara agara koI taTasthatAse vicAra kare, to usakA purAnA virodha khaNDa khaNDa hue binA nahIM rhegaa|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja samabhAvameM hai / ve aura udAratAse bhI zrIrAdhAkRSNana ke nirUpaNakI khUbI unake gA~dhIjI ke samAna hI samabhAvako sahiSNutA, dayA U~cA sthAna pradAna karate haiM / islAma dharmakI samIkSA karate samaya ve usake do tatvoM - IzvarakA pitRtva aura mAnavI bhrAtRtva - ko apanAne aura jIvana meM utAraneke lie hinduoMko prerita karate haiM / yadyapi ve mukhya rUpa se IsAIyoM ke sAmane IsAI dharmake bhrAmaka vicAroMkI khUba TIkA karate haiM, to bhI IsAI dharma ke mAnava sevA, vyavasthA Adi tattvoMko grahaNa karanekA saMketa karase haiN| hinduoMke lie bhI unakI kurUpa aura jaMgalI prathAoMko tyAjya batAnA zrIrAdhAkRSNanakI samatola buddhikA pramANa hai / parantu rAdhAkRSNanakI vAstavika saMskAriNI aura sauMdaryadRSTi to usa samaya vyakta hotI hai jisa samaya ve kahate haiM ki ahiMsAkI jo bar3ha bar3hakara bAteM karate haiM ve hI pazuyajJoMko uttejana dete hue mAlUma par3ate haiM ( pR0 167 ) / isI prakAra ve kahate haiM ki eka dUsareke khaMDanameM mazagUla rahanevAle aneka vAda, buddhise agamya tattvoMkA piSTapeSaNa kiyA karate haiM / 186 ' dharma aura rASTrIyatA ' zIrSakake antargata eka mahattvapUrNa vicAra upasthita kiyA gayA hai jo Ajake vicArakoMke mastiSka meM cakkara kATa rahA hai / usakA tAtparya yaha hai ki dharmasaMghoM ko mithyA rASTrabhimAnameM nahIM par3anA caahie| unhoMne yaha bAta mukhyataH IsAI dharmako lakSyameM rakhakara kahI hai| IsAI dharmane isa rASTrAbhimAnake vazavartI hokara apanI AtmAkA hanana kiyA hai / IsAI saMgha apane rASTrake hI vaphAdAra rahate haiM, IsAke siddhAntoMke nahIM / yahI doSa musalamAnoMmeM pAkistAna ke rUpameM avatarita ho rahA hai| isakA phala yaha hogA ki jo musalamAna jisa dezameM rahate haiM unake lie vahI sarvocca ho jAyagA, kurAnake siddhAnta nahIM / agara hindU mahAsabhA bhI isa prakAra calegI to usameM bhI yahI doSa A jAyagA / jApAnI bauddhoMne apane bauddha dharmako jApAnakI rAjasattAko sauMpa diyA hai / isa taraha dharmake tejohIna honepara jaba rASTra lar3ate haiM, taba dharmaguru unako yuddha se parAGmukha karanekA dhArmika bala kho dete haiM / gA~dhIjI rAjanIti meM bhI dharmako sthAna dete haiM / unakA yaha dharma koI eka saMpradAyakA nahIM balki sarvasaMpradAyasammata prema, sevA aura tyAgakA dharma hai| gA~dhIjI rASTrake
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghamaukA milana lie lar3ate haiM lekina dharmako nirjIva yA gauNa karake nahIM / rASTrake viparIta mArgapara jAnepara use dharma dRSTise hI sumArga batAte haiM / jisa prakAra parAdhInatAse mukta honeke lie ve dharmakA Azraya lekara kAryakI yojanA banAte haiM usI prakAra svarASTra zuddha dharmase rahita na ho jAya, isakI bhI sAvadhAnI rakhate haiM / jaba loga kahate haiM ki gAMdhIjI rASTrIya nahIM, dhArmika haiM; taba isakA artha yahI samajhanA cAhie ki ve haiM to rASTrIya hI lekina rASTrako viparIta mArgapara na jAne deneke lie. sAvadhAna haiM, aura isIlie ve dhArmika haiN| agara ve sirpha dhArmika hI hote, to dUsare niSkriya sAdhuoMkI taraha ekAMtame cale jAte / lekina ve to dharmase hI rASTroddhAra karanA ThIka mAnate haiM aura usIse dharma aura adharmakI parIkSA karate haiM / gA~dhIjI agara sirpha dhArmika hI hote to ve dharmake nAmapara samasta dezako uttejita karate aura dUsare dharmokA sAmanA karaneke lie kahate / lekina ve to dUsaroMkI luTArUvRttikA virodha karate haiM, unake astitvakA nhiiN| isI bhA~ti ye svadezakI nirbalatAkA virodha karate haiM aura sAtha hI rASTrake uddhArameM jarA bhI udAsInatA nahIM Ane dete / jisa samaya dharma rASTrake kzameM ho jAtA hai usa samaya vaha rASTrake AkramaNa-kAryameM sahAyaka hotA hai aura dUsaroMkI gulAmIkA poSaNa karatA hai, sAtha hI sAtha svarAjyameM gulAmIkA bIja vapana karatA hai / grIsa, roma, araba Adi dezoMmeM jo huA hai vahI jApAnameM bauddha dharmake dvArA ho rahA hai| jaba dharma rASTra ke adhIna ho jAtA hai taba rASTra apane bacAvake lie agara adharmakA AcaraNa karatA hai, to usameM bhI dharma sahAyaka hotA hai / udAharaNake taurapara cInakA bauddha dharma liyA. jA sakatA hai| jaba cIna apane duzmanoMse hiMsaka yuddha lar3atA hai, taba vahA~kA bauddha dharma usameM sahAyaka banatA hai / yahI hai dharmakI rASTrAdhInatA / agara dharma pradhAna rahatA hai to vaha rASTrako AkramaNa nahIM karane detA, usameM sahAyaka bhI nahIM banatA, svarASTrako gulAmIse mukta karaneke lie bhI adharmya sAdhanoMkA upayoga nahIM hone detA / isake viparIta vaha dharmya sAdhanoMkI naI yojanA banAkara dezako parAdhInatAse mukta karatA hai / isa dRSTise agara koI deza dharmakI svataMtratAkA dAvA kara sakatA hai to vaha bhArata hI hai aura vaha bhI gA~dhIjIke hAthoM / gA~dhIjIkA dharma sakriya aura niSkriya donoM hai| para-satvako chInanemeM to vaha niSkriya hai lekina sva-sattva siddha karanemeM sakriya /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja bhArata AkramaNa to karatA hI na thA, isa lie usake dharmomeM AkramaNa kAryameM madada kAnekA doSa AyA hI nahIM jaisA ki islAma aura IsAI dharmameM A gayA hai / lekina isameM AkramaNa sahanekA yA anyAyakA virodha na kAnekA doSa a' gayA hai| usIko dUra karane ke lie gA~dhIjI prayatna karate haiM / dharmadvArA rASTrako parAdhInatAse mukta karanekA gA~dhIjIkA mArga apUrva hai| zrIrAdhAkRSNana aura Taigora Adi jisa samaya dharma aura rASTrAbhimAnakA sammizraNa nahIM karanekI bAta kahate haiM, usa samaya unake sAmane sabhI adharmagAmI rASTrakA sajIva citra isa graMthakA nAmakaraNa bhI ucita hI huA hai / isake sabhI nibaMdha aura pravacana mukhyarUpase dharma-milanase saMbaMdha rakhate haiM ! dharma-milanakA sAdhya kyA honA cAhie, yaha mukhya prazna hai / isakA uttara zrIrAdhAkRSNanane svayaM hI mahAsamanvaya kI carcA karake diyA hai| pratyeka dharmake vicAraka, anuyAyI aura jJAtAoMkA yaha nizcita mata hai ki dharmAntara karanekI pravRtti aniSTa hai / sAtha hI sAtha kisI bhI dharma kA uccatara abhyAsI aura vicAraka aisA nahIM hai 'jo apane paraMparAnugata dharmake svarUpase saMtuSTa ho| pratyeka suvicAraka aura utsAhI paraMparAgata dharmabhUmiko vartamAna sthitise vizeSa unnata aura vyApaka banAnekI icchA rakhatA hai / eka tarapha panthAntara yA dharmAntarakI ora bar3hatI huI aruci aura dUsarI ora apane apane dharmakA vikAsa karanekI, use vizeSa vyApaka aura zuddha karanekI utkaTa abhilASA, ina donoMmeM virodha dRSTigocara hotA hai| parantu yaha virodha hI 'mahAsamanvaya'kI kriyA kara rahA hai| koI dharma sampUrNa nahIM hai, sAtha hI yaha bhI nahIM hai ki dUsarA pUrNarUpase paMgu hai / jAgarUka dRSTi aura vivekazIla udAratA ho to koI bhI dharma dUsare dharmamase sundara vastu grahaNa kara sakatA hai| isa-prakAra pratyeka dharmakA uccIkaraNa saMbhava hai| yahI dharmajijJAsuoMkI bhUkha hai / yaha bhUkha zrIrAdhAkRSNanake sarvadharmaviSayaka udAra aura taTastha tulanAtmaka adhyayanase saMtuSTa hotI hai aura ve aise nirupaNadvArA bhinna bhinna dharmoM ke anuyAyiyoM ko apane apane dharmameM sthita rahakara uccattama sthiti prApta karanekA saMketa karate haiM /