Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મની અને એના ધ્યેયની પરીક્ષા
[ ૯ ]
કેળવણી સૂર્યના પ્રકાશ જેવી છે
કેળવણી એ સૂર્યના પ્રકાશ જેવી છે. એ માત્ર ખીજી વસ્તુના જ અધકાર ખસેડી સતાષ નથી પકડતી, પણ એ તે પોતાના ઉપરના અંધકારને પણ સાંખી નથી શકતી. ખરી વાત તો એ છે કે કળવણી પેાતાના સ્વરૂપ અને પોતાનાં બધાં જ અંગે વિષેતી ભ્રમણાએ કે અસ્પષ્ટતાએ સહી નથી શકતી—તેના આ એક જ બળને લીધે તે બીજા વિષયો ઉપર પણ પ્રકાશ ફેંકી શકે છે. કુશળ ચિકિત્સક પેાતાનું દરદ પ્રથમ જ પારખે છે, અને તેથી જ તે બીજાના રાગોની ચિકિત્સા અનુભવસિદ્ધ બળથી કરે છે. મેકોલેની પ્રસિદ્ધ મિનિટ પ્રમાણે હિન્દુસ્તાનમાં શરૂ થયેલ કારકુની અંગ્રેજી શિક્ષણે પ્રથમ પેાતાના વિષેની ભ્રમણાએ સમજવા ને દૂર કરવા માથું ઊંચકર્યું અને સાથે સાથે એ જ શિક્ષણે ધર્મ, ઇતિહાસ, સમાજ, રાજકારણ આદિ ખીજા શિક્ષણના વિષયે ઉપર પણ નવી રીતે પ્રકાશ નાખવા શરૂ કર્યાં. જે વિષયનું શિક્ષણ અપાવું શરૂ થાય છે તેજ વિષયની, એના શિક્ષણને લીધે વિચારણા જાગૃત થતાં, અનેક દૃષ્ટિએ પરીક્ષા પણ થવા લાગે છે,
જ્યાં ધમ ત્યાં વિચારપરીક્ષા હોય જ
ધતા પિતા, એતા મિત્ર અને એની પ્રજા એ બધુ વિચાર જ છે. વિચાર નહાય. તેમાં ધર્મની ઉત્પત્તિ ન જ સંભવે. ધર્મના જીવન અને પ્રસરણ સાથે વિચાર હાય જ છે. જે ધમ વિચાર ન પ્રગટાવે અને ન પા૨ે તે પેાતાના આત્મા જ ગુમાવે છે; તેથી ધર્મ વિષે વિચારણા કે પરીક્ષા કરવી તેને જીવન આપવા બરાબર છે. પરીક્ષાની પણ પરીક્ષાઓ ચાલે તે પરિણામે એ લાભકારક જ છે. પરીક્ષાને પણ ભયનાં અધના સંભવે છે. જ્યાં આપખુદ સરકારી તન્ત્ર હૈયું અને કેળવણીની મીમાંસાથી એ તન્ત્રને ધક્કો લાગવાને સંભવ હૈાય ત્યાં એવી સમાલેચના સામે કાયદો અને પેાલીસ જેલનું દ્વાર ખતાવતાં ઊભાં હોય છે.
એ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ ]
દર્શન અને ચિંતન ધમપરીક્ષાનાં ભયસ્થાને
ધર્મની પરીક્ષાને સભાગે એવો ભય નથી એ ખરું, છતાં એનાં ભયસ્થાને જુદી જાતનાં હોય છે. પરીક્ષામાં પૂરી વિચારશક્તિ ન હોય, વિચારશક્તિ હોય છતાં સમતલપણું સાચવવાનું બળ ન હોય, એ પણ હોય છતાં એની પરીક્ષાનું વ્યાજબી મૂલ્ય આંકે એવા શ્રેતાઓ ન હોય તો એ પરીક્ષાનું ભયસ્થાન ગણાય. ધર્મ જેવા સૂક્ષમ અને આળ વિષયની પરીક્ષાનું મુખ્ય ભયસ્થાન તો સ્વાર્થ છે. જે કોઈ સ્વાર્થની સિદ્ધિથી પ્રેરાઈ અગર સ્વાર્થ જવાના ભયથી પ્રેરાઈ ધર્મની મીમાંસા શરૂ કરે છે તે પરીક્ષાને ન્યાય આપી ન શકે. એ વાસ્તે આવી બાબતમાં હાથ નાખતી વખતે માણસને બધી બાજુથી બનતી સાવધાની રાખવી અનિવાર્ય થઈ પડે છે જે એને પિતાના વિચારનું કાંઈ મૂલ્ય હેય તે. સવની સદ્ગુણષિક ભાવના
ધર્મને સમૂળવંસ કરવા ઈચ્છનાર તરીકે જાણીતા થયેલ રશિયન સમાજવાદીઓને આપણે પૂછીએ કે તમે દયા, સત્ય, સતિષ, ત્યાગ, પ્રેમ, ક્ષમા આદિ ગુણોનો નાશ કરવા ઈચ્છે છે ? તે એ શું જવાબ આપશે ? સમાજવાદીઓનો કટ્ટરમાં કટ્ટર વિરોધી પણ એમ પુરવાર કરી નહિ શકે કે તેઓ ઉપર્યુક્ત ગુણોને લેપ કરવા માગે છે. બીજી બાજુ ધર્મપ્રાણ કહેવાતા ધર્મજનેને–ગમે તે પંથના અનુયાયીઓને–પૂછીએ કે તમે અસત્ય, દંભ, ક્રોધ, હિંસા, અનાચાર આદિ દુને પિષવા માગે છે કે સત્ય, ત્રિી વગેરેને પિોષવા ઈચ્છો છો? તે હું ધારું છું કે તેઓ એ જ જવાબ આપવાના કે તેઓ એક પણ દુર્ગુણને પણ નથી કરતા, પણ બધા જ સદ્દગુણોને પિવવા માગે છે. સાથે સાથે પેલા સમાજવાદીઓને પણ ઉક્ત દુર્ગુણો વિષે પૂછી લઈએ તે ઠીક થશે. કેઈએમ તે નહિ જ કહે કે તે સમાજવાદીઓ પણ દૂણે પિષવા માગે છે, અગર તે માટે બધી યોજના કરે છેજે ધાર્મિક કહેવાતા કટ્ટરપંથી અને ધર્મેચ્છેદક મનાતા સમાજવાદી એ બન્ને સદ્ગણે પિષવા તેમ જ દુર્ગુણ નિવારવાની બાબતમાં એકમત છે અને સામાન્ય રીતે સદ્ગુણમાં ગણાતા ગુણે અને દણમાં ગણતા દેષો વિષે બન્નેને મતભેદ નથી, તે અહીં સવાલ થાય છે કે ઘડપથી અને સુધારવાદી એ બન્ને વચ્ચે ધર્મવ્યાણ અને ધર્મવિચ્છેદની બાબતમાં જે ભારે ખેંચતાણ, ભારે મારામારી ને ભારે વિવાદ દેખાય છે તેનું શું કારણ? એ મતભેદ કે તકરાર ધર્મ નામની કઈ વસ્તુ વિષે છે ? છતાં શાને માટે તકરાર
સવૃત્તિ કે સત્તિજન્ય ગુણે, જે માનસિક હાઈ સૂક્ષ્મ છે, તેને ધમ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમની અને એના ધ્યેયની પરીક્ષા
[ પ૧ પણું વિષે તે મતભેદ છે જ નહિ. મતભેદ એ ધર્મ તરીકે લેખાતાં, ધર્મરૂપે મનાતાં, અને ધર્મનામથી વ્યવહાર પામતાં બાહ્ય રૂપિ, બાહ્ય આચરણે કે બાહ્ય વ્યવહાર વિષે છે. આ મતભેદ એક અગર બીજે રૂપે, તીવ્ર કે તીત્રતરરૂપે, મનુષ્યજાતિના ઈતિહાસ જેટલો જ જૂનો છે. સામાન્ય રીતે મતભેદના વિષયરૂપ બાહ્ય નિયમો, વિધાને કે ક્રિયાકલાપેને ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય. નિયામાં ત્રણ જાતના મતભેદ
(૧) વૈયક્તિક જે નિયમને મુખ્ય સંબંધ વ્યક્તિની ઇચ્છા સાથે છે તે જેમકે–ખાનપાન, સ્નાન આદિના નિયમે. કોઈ કંદમૂળને ધર્મની દષ્ટિએ તદન વજ્ય માની એ ખાવામાં અધર્મ માને, જ્યારે બીજો તેને જ ખાઈ ઉપવાસ કરવામાં ધર્મ માને. એક જણ રાત પડ્યા પહેલાં જ ખાવામાં ધર્મ માને, બીજો રાત્રિભોજનમાં અધમ જ ન ગણે. એક વ્યક્તિ સ્નાનમાં જ ભારે ધર્મમાહાત્મ્ય સ્વીકારે, બીજે સ્નાન માત્રમાં અધર્મ લેખે, અને એટલું બધું નહિ તો કોઈ પિતાને માન્ય એવી શેત્રુંજી જેવી નદીઓ સિવાયનાં જળાશમાં ધર્મમાહાત્મ સ્વીકારવાની ના પાડે.
(૨) સામાજિક : કટલાક બાહ્ય વ્યવહારે સામાજિક હોય છે, જે ધર્મ તરીકે લેખાય છે. એક સમાજ મંદિર બાંધવામાં ધર્મ માની તે પાછળ પૂરી શક્તિ ખર્ચે, બીજો સમાજ પૂર્ણપણે તેનો વિરોધ કરવામાં જ ધર્મ માને. મંદિરમાં માનનાર સમાજે પણ જુદી અને વિરોધી માન્યતાવાળા છે. એક વિષ્ણુ, શિવ કે રામ સિવાય બીજી મૂર્તિના નમન-પૂજનમાં અધર્મ બતાવે, જ્યારે બીજે સમાજ એ જ વિણ આદિની મૂર્તિઓના આદરમાં અધમ માને. એટલું જ નહિ, પણ એક જ દેવની મૂર્તિઓના નસવ કે વસ્ત્રધારણ જેવા સ્વરૂપમાં પણ ભારે સામાજિક મતભેદ છે. એક જ પ્રકારના સ્વરૂપની એક જ દેવની નમ્રમૂર્તિ માનનાર વચ્ચે પણ પૂજાને પ્રકારમાં કાંઈ છે મતભેદ નથી. એક સમાજ પુરુષના એકસાથે કે ક્રમે ગમે તેટલા વિવાહને અધર્મી નથી લખતો, જ્યારે પારણામાં ઝૂલતી બાળવિધવાના પુનર્લગ્નના નામમાત્રથી કંપે છે. એક કોમ બને તેટલા દૂરના ગેમાં લગ્નસંબંધને ધમ્ય ગણે છે, જ્યારે બીજી કેમ અને તેટલા નજીકના ખાનદાનમાં લગ્નનું શ્રેષ્ઠત્વ સ્વીકારે છે. એક સમાજ ધર્મદ્રષ્ટિએ પશુધનું સમર્થન કરે છે, જ્યારે બીજે એ જ દૃષ્ટિએ એને વિરોધ કરે છે.
(૩) સાર્વજનિક પ્રવૃત્તિઓ કેટલીક પ્રથાઓ એવી છે કે જેને સંબંધ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર]'
દર્શન અને ચિંતન સમગ્ર જનતા સાથે હોવા છતાં તેના ધર્મપણા વિષે તીવ્ર મતભેદ ઊભો થાય છે. અત્યારે કોઈ પ્રત્યક્ષ આક્રમણકારી દુશ્મનોની સવારીઓ સદ્ભાગે કે દુર્ભગે ચડી નથી આવતી, એટલે એવા દુશ્મનને ઠાર મારવામાં ધર્મ છે કે અધર્મ છે એ ચર્ચા કૃપાળુ બ્રિટિશ ગવર્મેન્ટ બંધ કરી આપણે સમય બચાવીજ લીધે છે; છતાંય ઑગદેવ જેવા રોગની સવારીઓ ઊભી જ છે. તે વખતે એવા રેગોના દૂત ગણાતા ઉંદરને મારવામાં કોઈ સર્વજનહિતની દષ્ટિએ ધર્મ જુએ છે, તો બીજાઓ એને તદ્દન અધર્મ લેખે છે. જ્યાં વાઘ, સિંહ વગેરે કર અને ઝેરી પ્રાણીઓ કે જંતુઓનો ઉપદ્રવ હોય છે ત્યાં પણ સાર્વજનિક હિતની દષ્ટિએ એને સંહારવામાં ધમધર્મને સવાલ ઊભો થાય છે. એક વર્ગ સાર્વજનિક હિતની દૃષ્ટિએ કોઈ પણ જળાશય કે જાહેર રસ્તા આદિને મળમૂત્રથી બગાડવામાં અધર્મ લેખે છે, જ્યારે બીજો વર્ગ એ વિષે તદ્દન તટસ્થ જ નહિ પણ વિરોધી વર્તન કરે છે જાણે કે એ એમાં ધર્મ ભાનતે હોય! આ તો માત્ર થોડાક નમૂનાઓ થયા, પણ અનેક જાતના ઝીણાઝીણું અને મોટામેટા એવા ક્રિયાકાંડના પ્રકારે છે કે જેને એક વર્ગ બિલકુલ ધર્મ માની વળગી રહેવા આગ્રહ કરે છે, જ્યારે બીજો વર્ગ તેવા ક્રિયાકાંડને બંધન ગણું તેને ઉખાડી ફેંકવામાં જ ધર્મ લે છે. આ રીતે દરેક દેશ, દરેક જાતિ અને દરેક સમાજમાં બાહ્ય રૂપિ, બાહ્ય વિધિવિધાનો અને બાહ્ય આચારે વિષે ધર્મ હોવા-ન હવાની દૃષ્ટિએ બેસુમાર મતભેદે છે. તેથી આપણી પ્રસ્તુત પરીક્ષા ઉપર્યુક્ત મતભેદના વિષય પરની છે. , આપણે એ તે જોયું કે એવી બાબતોમાં અનાદિ મતભેદ છે અને તે ઘટે તેમ જ વધે પણ છે. મોટા ભાગે લેકમાં એ મતભેદો પુરજોશમાં પ્રવર્તતા હોવા છતાં ચેડાક પણ એવા માણસે હંમેશા મળી આવે છે કે જેમને એ મતભેદે સ્પર્શી જ નથી શકતા. એટલે વિચારવાનું એ પ્રાપ્ત થાય છે કે એવું તે શું છે કે જેને લીધે આવા બહુવ્યાપી મતભેદો એ થોડા ગણ્યાગાઠયા લેકીને નથી સ્પર્શતા ? વળી જે તત્વને લીધે એથા લેકીને મતભેદો નથી સ્પર્શતા તે તત્ત્વ શું બીજાઓમાં શક્ય નથી ?
આપણે ઉપર જોયું કે ધર્મનાં બે સ્વરૂપ છે : પહેલું તાત્વિક, જેમાં સામાન્યતઃ કોઈને મતભેદ નથી તે સગુણાત્મક; બીજું વ્યાવહારિક, જેમાં જાતજાતના મતભેદો અનિવાર્ય છે તે બાહ્ય પ્રવૃતિરૂપ, જેઓ તાત્વિક અને વ્યાવહારિક ધર્મ વચ્ચેનો ભેદ સ્પષ્ટપણે સમજે છે, જેઓ તાત્ત્વિક અને વ્યાવહારિક ધર્મના સંબંધ વિષે વિચારી જાણે છે, ટૂંકમાં ઋત્વિક અને વ્યાવહારિક ધર્મના
ગ્ય પૃથક્કરણની તેમ જ બળાબળની ચાવી જેઓને લાધી છે તેમને વ્યાવહારિક
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૫૩
ધર્મની અને એના ધ્યેયની પરીક્ષા ધર્મના મતભેદે કલેશવર્ધક તરીકે સ્પર્શી નથી શક્તા.એવાં પુરુષ અને સ્ત્રીઓ ઈતિહાસમાં થયાં છે અને અત્યારે પણ લભ્ય છે. આનો સાર એ નીકળ્યો કે જે ધર્મ વિષેની ખરી સ્પષ્ટ સમજ હોય તે કઈ પણ મતભેદ ક્લેશ જન્માવી ન શકે. ખરી સમજ હોવી એ એક જ ક્ષેશવર્ધક મતભેદના નિવારણને ઉપાય છે. આ સમાજનું તત્વ પ્રયત્નથી મનુષ્યજાતિમાં વિસ્તારી શકાય છે, તેથી એવી સમજ મેળવવી કે કેળવવી એ ઈટ છે. હવે આપણે જોઈએ કે તાત્વિક અને વ્યાવહારિક ધર્મ વચ્ચે કેવા કેવા સંબંધો છે ?
શુદ્ધ વૃત્તિ અને શુદ્ધ નિષ્ઠા નિર્વિવાદપણે ધર્મ છે, જ્યારે બાહ્ય વ્યવહારના ધર્માધર્મપણામાં મતભેદો છે. તેથી બાહ્ય આચારે કે વ્યવહાર, નિયમ કે રીતરિવાજોની ધર્મેતા કે અધર્માતાની કસોટી એ તાવિક ધર્મ નહોઈ શકે.
શુદ્ધાશુદ્ધ નિષ્ઠા પર ધર્માધર્મને આધાર
જે જે પ્રથાઓ, રીતરિવાજે ને નિયમે શુદ્ધ નિષ્ઠામાંથી ઉદ્ભવતા હોય તેને સામાન્ય રીતે ધર્મ કહી શકાય; અને જે આચારે શુદ્ધ-નિષ્ઠાજનિત ન હોય તેને અધમ કહેવા જોઈએ. આપણે અનુભવથી પિતાની જાતમાં અને સાચા અનુમાનથી બીજાઓમાં જોઈ શકીએ છીએ કે અમુક એક જ આચાર શુદ્ધ નિષ્ઠામાંથી ક્યારેક જન્મે છે તે ક્યારેક અશુદ્ધ નિષ્ઠામાંથી. વળી એક જણ જે આચારને શુદ્ધ નિષ્ઠાથી સેવે છે તેને જ બીજો અશુદ્ધ નિષ્ઠાથી આચરે છે. શુદ્ધ નિષ્ઠાનાં દષ્ટાંત
જે અમુક વર્ગ શુદ્ધ કે શુભ નિષ્ઠાથી મંદિર નિર્માણ પાછળ પડી લોકેની શક્તિ, સમય અને ધનને તેમાં રેકવામાં ધર્મ માને તે બીજે વર્ગ એટલી જ અને કેઈક વાર એથી પણ વધારે શુદ્ધ કે શુભ નિષ્ઠાથી મંદિર નિર્માણનો વિરોધ કરી એ પાછળ ખર્ચાતા ધનજનબળને બીજી જ દિશામાં વાપરવામાં ધર્મ દેખે છે, અને એ પ્રમાણે આચરી પણ બતાવે છે. એક વર્ગ કદાચ એ વિધવા બાળાના હિત ખાતર જ એને પુનર્લગ્નને વિધિ કરે છે તો બીજો વર્ગ એ બાળાનો અધિકાર જોઈ એના જ અધિકારધર્મની દૃષ્ટિએ શુભ નિષ્ઠાથી એના પુનર્લગ્નની હિમાયતમાં ધર્મ લેખે છે. એક વર્ગ ઉંદરે કે બીજા ઝેરી જંતુઓના દેપને કારણે નહિ, પણ બહુજનહિતની દષ્ટિએ જ શુભ નિષ્ઠાથી તેની હિંસાની હિમાયત કરે, તો બીજો વર્ગ બહુજનના જીવનહકની દષ્ટિએ શુભ નિષ્ઠાથી જ તેની હિંસાને વિરોધ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ ]
દર્શન અને ચિંતન કરવામાં ધર્મ લેખે છે. એટલે કે, ઘણું મતભેદના રીતરિવાજો કે પ્રથાઓના સમર્થન અગર વિરોધ પાછળ ઘણીવાર બન્ને પક્ષકારોની શુભ નિષ્ઠા પણ સંભવે છે. અશુદ્ધ નિષ્ઠાનાં દષ્ટાંત
એ તે જાણીતી જ વાત છે કે હજારે સ્વાર્થીએ માત્ર પોતાની અંગત સ્વાર્થવૃત્તિ અને લોલુપ અશુભ નિષ્ઠાને લીધે જ મંદિર કે તેવી બીજી સંસ્થાનું સમર્થન કરે છે, તીર્થોનાં માહાત્મા ગાઈ માત્ર આજીવિકા ચલાવે છે. પોતાની બીજી કઈ સ્વાર્થવૃત્તિથી કે પ્રતિષ્ઠાના ભૂતના નિજી ભયથી પ્રેરાઈ, પેલી વિધવાના ભલાબૂરાને વિવેક કર્યા સિવાય, માત્ર અશુભ નિષ્ઠાથી એના પુનર્લેનનું સમર્થન કરનાર પણ જડી આવે છે; જ્યારે એવી જ કે કદાચ એથીયે વધારે અશુભ વૃત્તિથી પુનર્લગ્નનું સમર્થન કરનાર પણ મળી આવે છે. મઘમાંસ જેવા હેય પદાર્થોને પણ શુભ નિષ્ઠાથી, પ્રસંગવિશેષે ઉપયોગમાં લેવાને ધર્મ મનાય છે, જ્યારે અશુભ નિષ્ઠાથી એને ત્યાગ કરવા-કરાવવામાં ધર્મ સિદ્ધ ન થવાના દાખલાઓ પણ આપી શકાય છે. કેઈ નિયમ ત્રણે કાળમાં એકસરખે આચારણીય રહી શકે?
આ રીતે કોઈ પણ વૈયક્તિક, સામાજિક કે સાર્વજનિક નિયમ કે આચાર, પ્રથા કે રીતરિવાજ એ નથી કે જેને વિષે સમજદાર પ્રામાણિક માણસ એમ કહી શકે કે અમુક વ્યવહાર તે ત્રણે કાળમાં સૌને માટે માત્ર એકસરખી રીતે શુભ નિષ્ઠાપૂર્વક જ સંભવે છે અને અમુક વ્યવહાર તે અશુભ નિષ્ઠાપૂર્વક જ હોવાનો સંભવ છે. આટલા વિચારથી આપણે નિશ્ચયની પહેલી ભૂમિકા ઉપર આવી પહોંચ્યા કે કોઈ પણ બાહ્ય ત્રત-નિયમ, આચાર-વિચાર કે રીતરિવાજ એ નથી કે જે સૌને માટે–સમાજને માટે અગર એક વ્યક્તિને માટે–-હંમેશાં ધર્મરૂપ જ અગર અધમ રૂપ જ કહી શકાય. એવા વ્યાવહારિક ગણાતા ધર્મોનું ધર્મપણું કે અધર્મ પણું એ માત્ર તે તે વ્યવહાર–આચરનારની નિષ્ઠા અને પ્રામાણિક સમજ ઉપર અવલંબિત છે. શુભ નિષ્ઠાથી કોઈના પ્રાણ બચાવવા માટે તેના ઉપર થતા શસ્ત્રાવાતને રોકી પણ શકાય અને એથી પણ વધારે સારી શુભ નિષ્ઠાથી બીજી વખતે એના ઉપર એ જ શસ્ત્ર ચલાવી પણ શકાય. શુભ નિષ્ઠાથી કોઈને ઉપર શસ્ત્ર ચલાવવાની વાત તે જાણીતી જ છે, પણ તેથીયે વધારે અશુભ નિષ્ઠાથી તેને પાળનાર ને પોષનાર પણ હોય છે. સિંહ અને સર્પ જેવાને પાળી તેના સ્વાત"ને ભોગે આજીવિકા કરનારને કોણ નથી જાણતું ? પણ એથીયે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમની અને એના ધ્યેયની પરીક્ષા વધારે અશુભ નિષ્ઠાથી છોકરીઓને પાળી, પાણી તેની પવિત્રતાને ભાગે આજીવિકા કરનાર આજે સંસ્કૃત ગણાતા સમાજમાં પણ સુરક્ષિત છે. આ બધું એક જ સૂચવે છે અને તે એ કે કોઈ પણ વ્યાવહારિક બાહ્ય ક્રિયાકાંડ અગર પ્રથાને, માત્ર એને લોકે આચરે છે એટલા જ કારણે, ધર્મ કહી ને શકાય; અગર એને બીજા લેકે નથી આચરતા કે નથી માનતા અગર તેનો વિરોધ કરે છે, એટલા જ કારણે અધર્મ ન કહી શકાય. શું પરિણામ દષ્ટિએ બાહ્ય વ્યવહારને ધમ માને?
કેટલાક દલીલ કરે છે કે ઘણીવાર વ્રત નિયમ, ક્રિયાકાંડે શુભ નિષ્ઠામાંથી ન જન્મ્યા હોય છતાં તે અભ્યાસબળે શુભ નિષ્ઠા જન્માવવામાં કારણું બની શકે છે, એટલે પરિણામની દૃષ્ટિએ બાહ્ય વ્યવહારને ધર્મ માને જોઈએ. આને જવાબ અઘરે નથી. કેઈપણ બાહ્ય વ્યવહાર એવો નથી કે જે શુભ નિષ્ઠા જ જન્માવે; ઊલટું ઘણીવાર એમ બને છે કે અમુક બાહ્ય વ્યવહારની ધર્મ તરીકે પ્રતિષ્ઠા જામતાં તેને આધારે સ્વાર્થપોષણનું જ કાર્ય માટે ભાગે સધાવા મંડે છે. તેથી જ, આપણે જોઈએ છીએ કે, શુભ નિષ્ઠાથી સ્થપાયેલી મંદિર–સંસ્થાની ધાર્મિક વહીવટી પેઢીઓ છેવટે આપખુદી અને સત્તા પિષવાનું સાધન બની જાય છે. એટલું જ નહિ, પણ એક વાર ધર્મભીરુ દૃષ્ટિએ ધાર્મિક ફંડની પાઈ પાઈનો હિસાબ રાખનાર પણ એ જ નાણાંના લોભમાં, પ્રસંગ આવતાં, ફસાઈ ધાર્મિક કરજ ચૂકવવું ભૂલી જાય છે. શુભ નિષ્ઠાથી સ્વીકારેલ ત્યાગીના વેશની પ્રતિષ્ઠા બંધાતાં અને ત્યાગીનાં બાહ્ય આચરણનું લોકાકર્ષણ જામતાં તે જ વેશ અને બાહ્ય આચરણને આધારે અશુભ વૃત્તિઓ પિજાવાના દાખલાઓ ડગલે ને પગલે મળે છે. કઈ વ્યક્તિ બાહ્ય નિયમથી લાભ નથી જ ઉઠાવતી એમ ન કહી શકાય, પણ બાહ્ય નિયમ લાભપ્રદ થાય જ છે એ પણ એકાંત નથી. તેથી જેમ એકાંતપણે શુદ્ધ નિષ્ઠાને કોઈ પણ બાહ્ય વ્યવહારનું કારણ માની ન શકાય, તેમ તેને એકાંતપણે બાહ્ય વ્યવહારનું કાર્ય પણ માની ન શકાય. એટલે કારણની દૃષ્ટિએ કે ફળની દૃષ્ટિએ વ્યવહારને એક જ વ્યક્તિ વાતે અગર સમષ્ટિ વાતે એકાન્તિક ધર્મ હેવાનું વિધાન ન જ કરી શકાય. એ જ સબબ છે કે જૈન શાસ્ત્ર અને ઇતર શાસ્ત્રોમાં શુદ્ધ તાત્ત્વિક ધર્મને સૌને અને સદાને માટે એકરૂપ માનેલ હોવા છતાં વ્યાવહારિક ધર્મને તેમ માનેલ નથી. નવા નિયમથી જુનવાણી દુભાય તેનું કેમ?
પણ વળી પ્રશ્ન થાય છે કે જે વ્યાવહારિક આચારે એકાન્તિક ધર્મ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પs ]
દર્શન અને ચિંતન “ રૂપે સંભવતા જ નથી તે જ્યારે એવા આચારનો કેઈ વિરોધ કરે છે, તેને
સ્થાને અન્ય નિયમ અને આચારે સ્થાપવા મથે છે, ત્યારે પ્રથમના આચારોને અનુસરનારાઓની લાગણી કેમ દુભાય છે ? અને એ લાગણી દુભવવી સુધારવાદીઓ વાસ્તે ઈષ્ટ છે ? જવાબ સ્પષ્ટ છે. વ્યાવહારિક ક્રિયાકાંડને ભ્રમણાથી તાવિક ધર્મ માની લેનાર વર્ગ હમેશાં માટે હોય છે. તેઓ એવા ક્રિયાકાંડે ઉપર થતા આઘાતને તાત્વિક ધર્મ ઉપરને આઘાત માનવાની ભૂલ કરે છે. એ ભૂલમાંથી જ એમનું દિલ દુભાય છે. સુધારવાદીઓનું કર્તવ્ય છે કે પોતે જે સમજતા હોય તે સ્પષ્ટપણે ઘરેડવાદીઓ સામે મૂકે. ભ્રમણ દૂર થતાં જ એમની દુભાતી લાગણી બંધ પડી તેનું સ્થાન સત્ય-દર્શનને આનંદ લેશે. દેવ, ગુરુ, ધર્મ તો
જૈન પરંપરામાં તાત્વિક ધર્મ ત્રણ તરોમાં સમાયેલો મનાય છે. દેવ, ગુરુ અને ધર્મ. આત્માની પૂરેપૂરી નિર્દોષ અવસ્થા એ દેવત; એવી નિર્દેઉતા પ્રાપ્ત કરવાની સાચી આધ્યાત્મિક સાધના એ ગુરુતત્વ; અને બધી જાતને વિવેકી યથાર્થ સંયમ તે ધર્મતત્ત્વ. આ ત્રણ તને જૈનત્વને આત્મા કહેવું જોઈએ. એ તને સાચવનાર અને પિષનાર ભાવનાને એનું શરીર કહેવું જોઈએ. દેવતત્ત્વને સ્થૂલ રૂપ આપનાર મંદિર, એમાંની મૂર્તિ, એની પૂજા-આરતી, એ સંસ્થા નભાવવાનાં આવકનાં સાધને, તેની વ્યવસ્થાપક પિઢીઓ, તીર્થસ્થાને એ બધું દેવતત્વની પિષક ભાવનારૂપ શરીરનાં વસ્ત્ર અને અલંકાર જેવું છે. એ જ રીતે મકાન, ખાનપાન, રહેવા આદિના નિયમ અને બીજા વિધિવિધાન એ ગુરુતત્વના શરીરનાં વસ્ત્ર કે અલકારે છે. અમુક ચીજ ન ખાવી, અમુક જ ખાવી, અમુક પ્રમાણમાં ખાવી, અમુક વખતે ન જ ખાવું, અમુક સ્થાનમાં અમુક જ થાય, અમુકના પ્રત્યે અમુક રીતે જ વરતાય, ઇત્યાદિ વિધિનિષેધના નિયમો એ સંયમતત્વના શરીરનાં કપડાં કે ઘરેણાં છે.
આત્મા, શરીર, તેનાં અંગ વગેરેનો પરસ્પર સંબંધ
આત્માને વસવા, કામ કરવા, વિકસવા વારતે શરીરની મદદ અનિવાર્ય છે. શરીર વિના તે કશે વ્યવહાર સિદ્ધ કરી ન શકે. કપડાં પણ શરીરને રક્ષે છે. અલંકારે એની શોભા વધારે છે. પરંતુ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે એક જ આત્મા હોવા છતાં એના અનાદિ જીવનમાં શરીર એક નથી હોતું. પ્રતિક્ષણે તે બદલાય છે–એ વાત મનમાં ન લઈએ તેય જુના શરીરને
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મની અને એના થેયની પરીક્ષા
[પ૭ સ્વીકાર આત્મજીવનમાં અનિવાર્ય છે. કપડાં શરીરને રક્ષણ આપે, પણ તે રક્ષણ આપે જ એ એકાંત નથી. ઘણીવાર કપડાં ઊલટાં શરીરની વિકૃતિના કારણ બનવાથી ત્યાજ્ય બને છે અને રક્ષણ આપે ત્યારે શરીર ઉપર - કપડાં કાંઈ એક એક નથી રહેતાં. શરીર પ્રમાણે કપડાં નાનામેટાં કરાવવાં અને બદલવાં પડે છે, એ વાત તે જાણતી છે જ; પણ સરખા માપનું કપડું પણ મેલું જૂનું કે જંતુમય થતાં બદલવું પડે છે, સાફ કરવું પડે છે. તદન કપડા વિના પણ શરીર નીગ રહી શકે છે. ઊલટું એ સ્થિતિમાં વધારે નીરાગપણે અને સ્વાભાવિકપણું શાસ્ત્રમાં મનાયેલું છે. તેથી ઊલટું, કપડાને સંભાર આરોગ્યનો નાશક અને બીજી અનેક રીતે નુકસાનકારક પણ સિદ્ધ થયે છે. ઘરેણને તો શરીરની રક્ષા કે પુષ્ટિ સાથે કશે જ સંબંધ નથી; એ તે માત્ર તરંગી અને ક્ષણે ક્ષણે બદલાતા શેખની ગણ્યાગાંઠયા લેકેની માનીતી વસ્તુ છે. કપડાં અને ઘરેણું કરતાં જેને આત્મા સાથે વધારે નિકટ સંબંધ છે અને જેને સંબંધ અનિવાર્ય રીતે જીવનમાં આવશ્યક છે તે શરીરની બાબતમાં પણ ધ્યાન ખેંચવા જેવું છે. શરીરનાં અનેક અંગમાં હદય, મગજ, ફેફસાં જેવાં ધ્રુવ અંગે છે કે જેના અસ્તિત્વ ઉપર જ શરીરના અસ્તિત્વને આધાર છે. એમાંથી કોઈ અંગ ગયું કે જીવન સમાપ્ત. પણ હાથ, પગ, કાન, નાક આદિ અગત્યનાં અગે છતાં તે ધ્રુવ નથી. તેમાં બગાડ કે અનિવાર્ય દેષ ઉત્પન્ન થતાં તેને કાપમાં જ શરીરનું અસ્તિત્વ સમાયેલું છે. આત્મા, શરીર, તેનાં ધ્રુવ-અધ્રુવ અંગે, વસ્ત્ર, અલંકારે એ બધાને પારસ્પરિક શો સંબંધ છે. તેઓ એકબીજાથી કેટલે દૂર અને કેટલે નજીક છે, કયું અનિવાર્ય રીતે જીવનમાં જરૂરી છે અને ક્યું નહિ, એ વિચાર જે કરી શકે તેને ધર્મતત્વના આત્મા, તેના શરીર અને તેનાં વસ્ત્રાલિંકાર રૂપ બાહ્ય વ્યવહારો વચ્ચે પારસ્પરિક સંબંધ, તેમનું બળાબળ
અને તેમની કિંમત ભાગ્યે જ સમજાવવી પડે. ધર્મનાશની બેટી બૂમ
અત્યારે જ્યારે કેઈ ધર્મનાં કપડાં અને ઘરેણારૂપ બાહ્ય વ્યવહારને બદલવા, તેમાં કમી કરવા, સુધારો કરવા અને નકામા હોય તેને છેદ 'ઉડાડવાની વાત કરે છે ત્યારે એક વર્ગ બૂમ પાડી ઊઠે છે કે આ તે દેવ, ગુરુ, ધર્મ તવને ઉચ્છેદ કરવાની વાત છે. આ વર્ગનું બુમરાણું એક બાળક અને યુવતી જેવું છે. બાળકના શરીર ઉપરનાં મેલાં અને નુકસાનકારક કપડાં ઉતારતાં તે મને મારી નાખે એવી બૂમ પાડી ઊઠે છે. પોતાનું
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ ]
દર્શન અને ચિંતન સૌર્ય પોષવાથી કે વારસાગત ચાલી આવતી ભાવનાથી સાચવી, વધારી અને સમારી રાખેલા વાળ, જ્યારે તેના મૂળમાં કોઈ ભારે સડાણ ઊભું થતા કાપવામાં આવે અને તે વખતે પેલી યુવતી “મને મારી નાખી” કે “કાપી નાખી” એવી વાળ–મોહ-વશ બૂમ પાડે, તેના જેવી બૂમ પિલા ધર્મરક્ષકેની નથી લાગતી શું ? પ્રશ્ન થશે કે શું તાત્વિક અને વ્યાવહારિક ધર્મને સંબંધ તેમ જ તેનું બળાબળ, ઘડપથી વિદ્વાન ગણતા આચાર્યરાજે નથી જાણતા ?
જે તેમનું બુમરાણ સાચું હોય તે જવાબ એ છે કે કાં તે તે નથી જાણુતા, અને જાણે છે તે એવા અસહિષ્ણુ છે કે તેના આવેશમાં સમતલપણું ગુમાવી બાહ્ય વ્યવહારના પરિવર્તનને તાત્ત્વિક ધર્મને નાશ કહેવાની ભૂલ કરી બેસે છે. મને પિતાને તો આવા બુમરાણનું કારણ એ જ લાગે છે કે
જ્યારે જીવનમાં તાત્વિક ધર્મ રહે જ નથી અને વ્યાવહારિક ધર્મની બાધાયેલી લેપ્રતિષ્ઠા તેમ જ તે પ્રત્યેની લોકભકિત ઉપર, કશા પણ ત્યાગ અર્પણ સિવાય, કેઈ પણ જાતની કર્તવ્ય-જવાબદારી સિવાય, સુખી અને એદી જીવન ગાળવાની ટેવ પડી જાય છે ત્યારે એ જીવન અને એ ટેવ બચાવવા ખાતર જ સ્થૂલદર્શી લેકેને છોડી મૂકી હેહા કરવાનું તેમને નસીબે જાયે-અજાણયે આવી પડે છે. બેટી બૂમ મારનારને શિખામણ
ઘરે પંથી ધર્માચાર્યો અને ધર્મપતિ એક બાજુ પિતાના ધર્મને ત્રિકાળાબાધિત, શાશ્વત કહી સદાવ્રુવ માને છે અને બીજી બાજુ કેઈપિતાની માન્યતા વિરુદ્ધના વિચારે પ્રગટ કરે કે તરત જ ધર્મનો નાશ થયાની બૂમ પાડી ઊઠે છે. આ કે વદવ્યાઘાત ! તેવા વિદ્વાનને કહું છું કે જે તમારે ધર્મ ત્રિકાળાબાધિત છે તો સુખે સોડ તાણું સૂઈ રહે, કોઈને ગમે તેવા પ્રયત્ન છતાં એમાં રંચ માત્ર પણ તમારે મને ફેર પડવાને છે જ નહિ; અને જો તમારે ધર્મ વિધીના વિચારમાત્રથી નાશ પામવા જેટલે આ કે કોમળ છે તો તમારા હજાર ચોકીપહેરા છતાં તે નાશ પામવાને જ; કારણ, વિધી વિચાર કોઈ ને કોઈ દિશામાંથી થવાના તો ખરા જ. એટલે તમે ધર્મને ત્રિકાળાબાધિત માને અગર વિનશ્વર માને, પણ તમારે વાતે તે બધી સ્થિતિમાં હાહા કરવાને પ્રયત્નમાત્ર નકામે છે.
ધર્મના દયની પરીક્ષા પણ ધર્મપરીક્ષા સાથે અનિવાર્ય રીતે સંકબાયેલી છે જ. તેથી હવે એ ઉત્તરાર્ધ ઉપર આવીએ.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મની અને એના ધ્યેયની પરીક્ષા
[પ
દરેક દેશમાં પેાતાને આસ્તિક માનનાર–મનાવનાર વર્ગ, ચાર્વાક જેવા કેવળ હલેાકવાદી અગર માત્ર પ્રત્યક્ષસુખવાદી લાકેને કહેતા આવ્યો છે કે,. તમે નાસ્તિક છે, કારણ, તમે વર્તમાન જન્મની પેલી પાર કાઈનું અસ્તિત્વ માનતા ન હેાવાથી કર્મોંવાદ અને તેમાંથી ફલિત થતી બંધી નૈતિક-ધાર્મિક જવાબદારીઓને ઇન્કાર કરી છે. તમે માત્ર વર્તમાન વનની અને તે પણ પોતાના જ જીવનની સગવડિયા ટૂંકી દૃષ્ટિ ધરાવનાર હોઈ સામાજિક અને આધ્યાત્મિક દીષ શિતાવાળાં જવાબદારીનાં બંધનોની ઉપેક્ષા કરી છે, તેને ઇન્કાર કરી છે અને તેમ કરી માત્ર પારલૌકિક જ નહિ પણ અહિક જીવન સુધ્ધાંની સુવ્યવસ્થાના લગ કરી છે. વાસ્તે તમારે માત્ર આધ્યાત્મિક હિત ખાતર જ નહિ, પણ લૌકિક અને સામાજિક હિત ખાતર પણ નાસ્તિકતામાંથી બચી જવું જોઈ એ.’ આ પ્રકારના આસ્તિક ગણાતા વર્ગો, માત્ર પ્રત્યક્ષવાદી ચાર્લોક જેવા લેકે પ્રત્યે આક્ષેપ અગર ઉપદેશ છે, એ વાત સૌ. કાઈ જાણે છે. આ ઉપરથી ક་સિદ્ધાન્તવાદી કહેા, આત્મવાદી કા અગર પરલેાકવાદી કહેા, તેમને શા સિદ્ધાન્ત છે તે આપોઆપ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે.
સિદ્ધાન્તવાદીએ વ્યવહારને લગડો ન કરવા ઘટે
કવાદીના સિદ્ધાન્ત એવા છે કે વન એ માત્ર વ માન જન્મમાંજ પૂરું નથી થતું; એ તો પહેલાં પણ હતું અને આગળ પણ ચાલવાનું. કાઈ પણ સારું કે નરસું, સ્થૂલ કે સૂક્ષ્મ, શારીરિક કે માનસિક એવું પરિણામ જીવનમાં નથી ઉદ્ભવતું કે જેનું બીજ તે વ્યક્તિએ વમાન કે પૂર્વ જન્મમાં વાળ્યું ન હોય.
એવું એક પણ સ્થૂલ કે સૂક્ષ્મ, માનસિક, વાચિક કૅ કાયિક કર્મ નથી કે જે આ કૅ પર જન્મમાં પરિણામ ઉત્પન્ન કર્યો સિવાય વિલય પામે. કવાદીની દૃષ્ટિ દીર્ઘ એટલા માટે છે કે તે ત્રણે કાળને સ્પર્શે છે; જ્યારે ચાર્વાકની દૃષ્ટિ દીર્ઘ નથી, કેમકે તે માત્ર વર્તમાનને સ્પર્શે છે. કુવાદની
આ દીર્ધ દૃષ્ટિ સાથે તેની વૈયક્તિક, કૌટુંબિક, સામાજિક કે વિશ્વીય જવામ્દારી અને નૈતિક ધનેામાં, ચાર્વાકની અલ્પ દૃષ્ટિમાંથી કૃલિત થતી જવાબદારી અને નૈતિક અધને કરતાં, મેટા ફેર પડી જાય છે, જે આ ફેર બરાબર સમજવામાં આવે અને તેના અંશ પણ જીવનમાં ઊતરે તો તા. કવાદીઓના ચાર્વાક પ્રત્યે આક્ષેપ સાચા ગણાય અને ચાર્વાકના ધમ ધ્યેય કરતાં કવાદીનું ધમ ધ્યેય ઉન્નત અને ગ્રાહ્ય છે એમ જીવનવ્યવહારથી બતાવી શકાય..
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શન અને ચિંતન આપણે હવે જોવાનું એ છે કે વ્યવહારમાં કર્મવાદીઓ ચાર્વાકર્ષથી કરતાં કેટલી ચઢિયાતી રીતે જીવી બતાવે છે, તેઓ ચાર્વાકપંથી કરતાં પોતાના સંસારને કેટલું વધારે સારે અને વધારે ભવ્ય બનાવી કે રચી જાણે છે?
ચર્ચામાં એક પક્ષ બીજાને ગમે તે કહે છે તેને કઈ રોકી શકતું નથી. ઊતરતા અને ચડિયાતાપની કસોટી જીવનમાંથી જ મળી રહે છે. ચાર્વાકપંથી ટૂંકી દૃષ્ટિને લીધે પરલોક ન માને તેથી તેઓ પિતાની આત્મિક જવાબદારી અને સામાજિક જવાબદારીથી ભ્રષ્ટ થઈ માત્ર પોતાના એહિક સુખની ટૂંકી લાલસામાં એકબીજા પ્રત્યેની સામાજિક જવાબદારીઓ અદા ન કરે તેથી વ્યવહાર લંગડે બને. એમ બને કે ચાવકપંથી પિતાને ફાવે ત્યાં બીજા પાસેથી સગવડ લઈ લે, માબાપને વારસે પચાવી લે, સુધરાઈખાતાની સગવડે ભોગવવામાં જરાય પાછી પાની ન કરે, સામાજિક કે રાજકીય લાભને લેશ પણ જતા ન કરે, પણ જ્યારે એ જ માબાપને પિષવાને સવાલ આવે ત્યારે આંખ આડા કાન કરે, સુધરાઈખાતાને કઈ નિયમ પાળવાનું પિતાને શિર આવે ત્યારે ગમે તે બહાને છટકી જાય, સામાજિક કે રાષ્ટ્રીય આપત્તિ વખતે કાંઈ કરવાનું પ્રાપ્ત થતાં તે, પેટમાં દુખવાનું બહાનું કરીને નિશાળથી બચી જનાર બાળકની પિઠે, કોઈને કોઈ રીતે છટકી જાય અને એ રીતે પોતાની ચાર્વાકદષ્ટિથી કૌટુંબિક, સામાજિક અને રાજકીય બધાં જીવનને લંગડું બનાવવાનું પાપ કરે. આ એની ચાકતાનું દુષ્પરિણામ. હવે આપણે પરલકવાદી આસ્તિક કહેવડાવતા અને પિતાને વધારે શ્રેષ્ઠ માનતા વર્ગ તરફ વળીએ. કર્મવાદી પણ પિતાની કૌટુંબિક, સામાજિક અને રાજકીય બધી જ જવાબદારીઓથી છટકતા દેખાય તો એનામાં અને ચાકમાં ફેર શો રહ્યો ? વ્યવહાર બનેએ બગાડ્યો. આપણે જોઈએ છીએ કે કેટલાક સ્વસગવડવાદી પિતાને ખુલ્લામાં ખુલ્લા ચાર્વાક કહી પ્રાપ્ત જવાબદારીઓ પ્રત્યે તદ્દન દુર્લક્ષ કરે છે, પણ સાથે જ આપણે જોઈએ છીએ કે કર્મવાદી પણ પ્રાપ્ત જવાબદારીઓ પ્રત્યે એટલી જ બેદરકારી સેવે છે. બુદ્ધિમાં પરલોકવાદ સ્વીકાર્યા છતાં અને વાણીમાં ઉચ્ચારવા છતાં પરલેકવાદ એ માત્ર નામને જ રહ્યો છે. આનું કારણ પરલોકવાને ધર્મના એયમાં સ્થાન આપ્યા છતાં તેની ગેરસમજૂતી એ છે. ચાર્વાકની ગેરસમજ ટકી દષ્ટિ પૂરતી ખરી, પણ પરલોકવાદીની ગેરસમજ બેવડી છે. તે વદે છે દીર્ધદષ્ટિ જેવું અને વર્તે છે ચાર્વાક જેવું એટલે એકને અજ્ઞાન છે તે બીજાને વિપર્યાસ છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મની અને એના ધ્યેયની પરીક્ષા
[ ૨૧ વિપસનાં માઠાં પરિણામ
આ વિપર્યાસથી પરલોકવાદી પોતાના આત્મા પ્રત્યેની સાચું વિચારવા. તેમ જ વિચાર પ્રમાણે પિતાને ઘડવાની જ્વાબદારી તે નથી પાળ, પણ જ્યારે કૌટુંબિક કે સામાજિક વગેરે જવાબદારીઓ ઉપસ્થિત થાય છે ત્યારે–વર્તમાન જન્મ ક્ષણભંગુર છે, એમાં કોઈ કાર્યનું નથી, સૌ સ્વાથી મળ્યાં છે, મેળા વીખરાવાને તે ખરે જ, ભાગ્યમાં લખ્યું હશે તેને કણ ભૂલે ? બીજો તે બીજાને શી રીતે સુધારવાને? પિતાનું હિત સાધવાનું સ્વ હાથમાં છે, એવું હિત પરલોક સુધારવામાં છે, પરલેકને સુધારવા બધું જ પ્રાપ્ત થયેલું ફેંકવું જોઈએ, ઇત્યાદિ વિચારમાળામાં પડી–પરલેકની ધૂનમાં એ જવાબદારીઓને ઉખે છે. એ એવી એકતરફી ધૂનમાં ભૂલી જાય છે કે તેના પરલેકવાદના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે તે તેને વર્તમાન જન્મ પણ પલક જ છે અને તેની આગલી પેઢી એ પણ પરલોક જ છે; પિતાના સિવાયની સામેની વર્તમાન સૃષ્ટિ પણ પહેલેકને એક ભાગ જ છે. એ ભૂલના સંસ્કારે કર્મવાદ પ્રમાણે તેની સાથે જવાના જ. જયારે તે કોઈ બીજા લેકમાં અવતરશે કે વર્તમાન લેકમાં પણ નવી પેઢીમાં જન્મ લેશે ત્યારે તેને પરલોક સુધારવાને અને બધું વર્તમાન ફેંકી દેવાને સંસ્કાર પાછો જગશે. વળી તે એમ જ કહેવાને કે પરલેક એ જ ધર્મનું ધ્યેય છે. ધર્મ તો પરલેક સુધારવા કહે છે, વાતે ઐહિક સુધારણુમાં કે અહિક જવાબદારીઓમાં માત્ર બદ્ધ થઈ જવું એ તો ધર્મદ્રોહ છે. એમ કહી તે, પ્રથમના હિસાબે પલેક પણ અત્યારના હિસાબે વર્તમાન જન્મને ઉવેખશે અને વળી બીજા જ પરલેક અને બીજા જ જન્મને સુધારવાની ધૂનમાં ગાંડો થઈ ધર્મ તરફ ઢળશે. એને પરિણામે–એ સંસ્કારને પરિણામે–વળી પ્રથમ માનેલે પરલેક તેને વર્તમાન જન્મ બનશે, ત્યારે પાછો તે તે ધર્મને પરલોક સુધારવાના ધ્યેયને વળગી એ પ્રાપ્ત થયેલ પરલોકને ઉવેખશે અને બગાડશે. આમ ધર્મનું ધ્યેય પરલોક છે એ માન્યતાની પણ ગેરસમજનું પરિણામ તે ચાર્વાકના પકવાદના અસ્વીકાર કરતાં બીજું આવવાને સંભવ જ નથી. કેલ્લાંક ઉદાહરણે.
આ અટકળ વધારે પડતી છે એમ કઈ રખે માને. આપણે ઉદાહરણ વાસ્તે દૂર જવાની જરૂર નથી. જૈન સમાજ આસ્તિક ગણાય છે. તે કર્મવાદી છે. પરલેક સુધારવાનો તેનો દાવે છે. તે પિતાના ધર્મનું ધ્યેય પરલોક, સુધારવામાં જ પૂરું થાય છે, એમ ગર્વથી માને છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ ]
દર્શન અને ચિંતન પણ આપણે જે જૈન સમાજની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિને બારીકીથી અભ્યાસ કરીશું તે આપણને દેખાશે કે તે પરલોક તે સાધી શકતો જ નથી; વધારામાં ચાર્વાક જેટલે ઈહલોક પણ સાધી શકતો નથી. એક ચાર્વાક મુસાફર ગાડીમાં બેઠે. તેણે પિતાની પૂરી સગવડ સાચવવા બીજાની સગવડના ભાગે બીજાઓ ઉપર વધારે અગવડ મૂકીને પોતાની સીટ પૂરેપૂરી, ઊલટી કાંઈક વધારે, મેળવી. થોડીવાર પછી ઊતરવાનું છે, એ જગ્યા જવાની છે, એની એને કાંઈ પડી ન હતી. બીજી વાર, બીજે પ્રસંગે પણ એ માત્ર પોતાની સગવડની ધૂનમાં રહેતા અને બીજાના સુખને ભેગે સુખેથી સફર કરતો. બીજો પેસેંજર પરલકવાદી જેન જેવો હતો. તેને જગ્યા તે મળી, કાંઈ જોઈએ તેથી વધારે પણ, છતાં હતી તે ગંદી. એણે વિચાર્યું: હમણાં તો ઊતરવું છે, પછી કોણ જાણે બીજો કોણ આવશે. ચલાવી લે. સફાઈની માથાફેડ નકામી છે. એમાં વખત ગાળવા કરતાં અરિહંતનું નામ જ ન લઈએ, એમ વિચારી તેણે એ જ ગંદી જગ્યામાં વખત ગાળ્યો. બીજે સ્ટેશને ડબો બદલાતાં બીજી જગ્યા મળી. તે હતી તે ચાખી, પણ બહુ જ સંકડાશવાળી, પ્રયત્નથી મોકળાશ કરી શકાય તેમ હતું, પણ બીજા તોફાનીઓ સાથે વાદવિવાદમાં ઊતરવું એ પરલેકની માન્યતા વિરુદ્ધ હતું. ત્યાં વળી પરવાદ આવ્યા : ભાઈ રહેવું છે તે થોડું, નકામી માથાફોડ શાને? એમ કરી ત્યાં પણ અરિહંતના નામમાં વખત ગાળ્યો. એની લાંબી અને ઘણું દિવસની રેલની અગર વહાણુની બધી જ મુસાફરીમાં જ્યાં સગવડ મળી કે અગવડ, સર્વત્ર એને કાંઈ કરવાનું આવે ત્યાં એને પરલકવાદ એને હાથ પકડત અને ઈષ્ટસ્મરણ માટે ભલામણ કરે.
આપણે આ બન્ને પ્રવાસીઓનાં ચિત્રો હંમેશા જોઈએ છીએ. શું આ ઉપરથી એમ કહી શકાશે કે પેલા ચાર્વાક કરતાં બીજે પરલકવાદી પેસેંજર ચડિયાત ? એકે ટૂંકી દૃષ્ટિથી બધા પ્રત્યેની જવાબદારીઓનો ભંગ કરી છેવટે સ્વસગવડ તે સાધી અને તે પણ ઠેઠ સુધી, જ્યારે બીજાએ પ્રયત્ન ર્યા સિવાય સગવડ મળી ત્યારે રસપૂર્વક એને આસ્વાદી, પણ જ્યારે જ્યારે પોતાની સગવડ વાસ્તે અને બીજાની અગવડ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરવાને પ્રસંગ આવ્યો ત્યારે ત્યારે પરલેક અને આગળનું શ્રેય સાધવું, એ નરી ભ્રમણમાં રહી ચાવક કરતાં વધારે જવાબદારીઓને તેણે ભંગ કર્યો. આ કાંઈ રૂપક નથી, પ્રતિદિન દેખાતા વ્યવહારની વાત છે.
છોકરે ઉમરે પહોંચે અને જ્યારે માબાપને વારસે મેળવવાનો હોય ત્યારે તે માટે તલપાપડ થઈ જાય. પણ માબાપની સેવાને પ્રસંગ આવતાં જ તેની
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મની અને એના ધ્યેયની પરીક્ષા
[ ૬૩ સામે પરલકવાદીઓનો ઉપદેશ શરૂ થાય—અરે, ગાંડા! આત્માનું તે કરી લે. માબાપ એ તે આળપંપાળ.” એ ભાઈ પછી નીકળે પરલેક માટે અને ત્યાં પાછું એ જ બિનજવાબદારીનું અનવસ્થાચક્ર ચાલવું શરૂ થાય.
બીજે યુવક સામાજિક જવાબદારીઓ તરફ ઢળતું હોય તેવામાં પરલોકવાદી ગુરુ તેને કહે : “અરે, નાતજાતના ગેળ તેડી એને વિશાળ બનાવવાની વાતમાં પડ્યો છે, પણ કાંઈ આત્માનું વિચાર્યું? પરલોક ભણું તે છે. આવી આળપંપાળમાં શું ફર્યો છે ?” પેલે યુવક ગુરુને પગલે ન જાય તેય ભ્રમણામાં પડી હાથમાં લીધેલ કામ છોડી દેતો દેખાય છે. એક બીજે યુવક વૈધવ્યની વારે ધાઈ પિતાની બધી સંપત્તિ અને બધી લાગવગને ઉપગ પુનર્લગ્ન વાસ્તે કરતો હોય યા અસ્પૃશ્યોને અપનાવવામાં અને અસ્પૃશ્યતા નિવારવામાં કરતે હોય ત્યારે આસ્તિકરત્ન ગુરુ કહે–“અરે, વિષયના કીડા, આવાં પાપકારી લગ્નના પ્રપંચમાં પડી, પરલેક કાં બગાડે છે ?” બિચારે તે ભરમાર્યો અને મને લઈ બેસી ગયો. ગરીબની વહારે ધાવા ને તેમને પૈસો નહિ તે પાઈ મળે તેવા રાષ્ટ્રીય ખાદી જેવા કાર્યક્રમમાં કોઈને પડતે જોઈ ધર્મત્રાતા ગુએ કહ્યું—“અરે, એ તે કર્મનું ફળ છે. સૌનું કર્યું સૌ ભેગ. તું તારું સંભાળ ને? આત્મા સાચળે, એણે બધું સાચવ્યું. પરલોક-સુધારણું એ જ ઉચ્ચ એય હેવું જોઈએ.” આવા ઉપદેશથી એ યુવક પણ કર્તવ્યથી સરક્યો. આવા બનાવો, આ જાતના કર્તવ્યભ્રંશ સમાજે સમાજમાં અને ઘરેઘરમાં
છે કે વધતે અંશે જોઈ શકીશું. ગૃહસ્થની જ વાત નથી, ત્યાગી ગણાતા ધર્મગુરુઓમાં પણ કર્તવ્યપાલનને નામે મીંડુ છે. ત્યારે ચાર્વાક ધર્મ કે તેના
ધ્યેયને સ્વીકાર ન કરીને જે પરિણામ ઉપસ્થિત કર્યાનું કહેવાય છે તે પરિણામ પરલેકને ધર્મનું ધ્યેય માનનારે ઉપસ્થિત નથી કર્યું, એમ કોઈ કહી શકશે? જે એમ ન હોત તે આપણા આખા દીર્ધદર્શી ગણાતા પકવાદી સમાજમાં આત્મિક, કૌટુંબિક, સામાજિક અને રાષ્ટ્રીય જવાબદારીઓની ખામી ન જ હોત.
કરજ કરીને પણ ઘી પીવું એવી માન્યતા ધરાવનાર માત્ર પ્રત્યક્ષવાદી અને તે પણ સ્વસુખવાદી ચાર્વાક હોય કે પરલોકવાદી આસ્તિક હોય, પણ જો તેઓ બન્નેમાં કર્તવ્યની યોગ્ય સમજ, તેની જવાબદારીનું આત્મભાન અને પુરુષાર્થની જાગૃતિ–એટલાં ત ન હોય તો બન્નેના ધર્મધ્યેય સંબંધી વાદમાં ગમે તેટલું અંતર હોવા છતાં તે બન્નેના જીવનમાં કે તેઓ જે સમાજના અંગ છે તે સમાજના જીવનમાં એ બન્નેના ધ્યેયભેદને કારણે
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪]
દર્શન અને ચિંતન કશું અંતર પડવાનું નહિ. ઊલટું એમ બને કે પરલોકવાદી અન્યના જીવનને ધકકો પહોંચાડવા ઉપરાંત પિતાનું જીવન પણ વણસાડી મૂકે, જ્યારે ચાર્વાકપંથી વધારે નહિ તે વર્તમાન માત્ર પિતાના જીવન–પૂરતું થોડું પણ સુખ સાધી લે. આથી ઊલટું, જે ચાર્વાકપંથી અને પરલોકવાદી બન્નેમાં કર્તવ્યની ચેય સમજ, જવાબદારીનું આત્મભાન તેમ જ પુરુષાર્થની જાગૃતિ સરખા પ્રમાણમાં હોય તે ચાર્વાક કરતાં પરલકવાદીનું વિશ્વ વધારે સારું હેવાની અગર પરલકવાદીના કરતાં ચાર્વાકપંથીનું વિશ્વ ઊતરતા પ્રકારનું હેવાની કેઈ સંભાવના કે ખાતરી નથી. ધ્યેયવાદ ગમે તે હોય છતાં જેનામાં કર્તવ્ય
અને જવાબદારીનું ભાન તેમ જ પુરુષાર્થની જાગૃતિ વધારે, તે જ બીજા કરતાં પિતાનું અને પિતાના સમાજ કે રાષ્ટ્રનું જીવન વધારે સમૃદ્ધ કે સુખી બનાવવાનો. કર્તવ્ય અને જવાબદારીના ભાનવાળા તેમ જ પુરુષાર્થની જાગૃતિવાળા ચાર્વાક જેવા ગણાતા લેકેએ પણ બીજા પક્ષના સમાજ કે રાષ્ટ્ર જીવન કરતાં પોતાના સમાજ અને રાષ્ટ્રનું જીવન વધારે સારુ ઘડવાનાં પ્રમાણે આપણી સામે છે. તેથી આપણે ધર્મના ધ્યેય તરીકે પરલકવાદ, કર્મવાદ કે આત્મવાદને બીજા વાદ કરતાં વધારે સારા કે વધારે ચડિયાતા છે એમ કોઈ પણ રીતે સાબિત કરી નથી શકતા. એવી સ્થિતિમાં પરલેકસુધારણાને ધર્મને ધ્યેય તરીકે માનવા-મનાવવાની જે પ્રવૃત્તિ ચાલતી આવી છે તે બરાબર નથી એમ સ્વીકારવું પડશે.
ઘમનું ધ્યેય ને ગણવું?
પણ ત્યારે પ્રશ્ન થશે કે ધર્મનું ધ્યેય શું હોવું જોઈએ? કઈ વસ્તુને ધર્મને ધ્યેય તરીકે સિદ્ધાંતમાં, વિચારમાં અને વર્તનમાં સ્થાન આપવાથી ધર્મની સફળતા અને જીવનની વિશેષ પ્રગતિ સાધી શકાય ?
- આનો જવાબ ઉપરના વિવેચનમાંથી જ ફલિત થઈ જાય છે. તે એ કે દરેકને પિતાના વૈયક્તિક અને સામાજિક કર્તવ્યનું ઠીક ઠીક ભાન, કર્તવ્ય પ્રત્યેની જવાબદારીમાં રસ અને એ રસને મૂર્ત કરી દેખાડવા જેટલા પુરુષાર્થની જાગૃતિ હોવી એ જ ધર્મનું એય મનાવું જોઈએ. જે ઉક્ત તને ધર્મના ધ્યેય તરીકે સ્વીકારી તેના ઉપર ભાર આપવામાં આવે તે પ્રજાજીવન સમગ્રપણે પલટે ખાય. ધર્મ તાત્ત્વિક હોય કે વ્યાવહારિક, પણ જે ઉક્ત તો જ એના એય તરીકે સ્વીકારવામાં આવે અને પ્રત્યક્ષ ધારણાવાદ કે પરલેક સુધારણવાદનું સ્થાન ગૌણ કરી દેવામાં આવે તે પછી મનુષ્ય,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૫
ધર્મની અને એના દશેયની પરીક્ષા ગમે તે પક્ષને હેય છતાં, નવજીવનના ઘડતરમાં કઈ પણ જાતની વિસંગતિ વિના જ એકસરખે પિતાને ફાળો આપે. આવું શ્રેય સ્વીકારવામાં આવે તે જૈન સમાજની ભાવી પેઢી બધી રીતે પિતાની વધારે ગ્યતા દર્શાવી શકશે.
એ ગેયવાળે ભાવી જૈન પ્રથમ પિતાનાં આત્મિક કર્તવ્ય સમજી તેમાં રસ લેશે. તેથી એ પિતાની બુદ્ધિની વિશુદ્ધિ અને વિકાસ માટે પિતાથી બનતું બધું જ કરશે અને પિતાના પુરુષાર્થનું જરાય ગોપન નહિ કરે, કેમકે એ સમજશે કે બુદ્ધિ અને પુરુષાર્થના દ્રોહમાં જ આત્મદ્રોહ અને આત્મકર્તવ્યને દ્રોહ છે. તે કુટુંબ પ્રત્યેના પિતાનાં નાનાંમોટાં સમગ્ર કર્તવ્યો અને જવાબદારીઓ અદા કરવામાં પોતાનું જીવનસાફલ્ય લેખશે. એટલે તેના જીવનથી તેનું કુટુંબરૂપ ઘડિયાળ બરાબર-અનિયમિતતા વિના–જ ચાલતું રહેશે. તે સમાજ અને રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની એક એક જવાબદારીના પાલનમાં જ પિતાનું મહત્ત્વ માનશે, એટલે સમાજ અને રાષ્ટ્રના અભ્યદયના માર્ગમાં એનું જીવન ભારે મદદગાર થશે.
જૈન સમાજમાં એકાશ્રમ સંસ્થા એટલે કે ત્યાગાશ્રમ સંસ્થા ઉપર જ મુખ્ય ભાર અપાવાને લીધે અધિકારનો વિચાર બાજુએ રહી જવાથી જીવનમાં જે વિશૃંખલતા વ્યાપેલી દેખાય છે, તેના સ્થાનમાં અધિકારાનુરૂ૫ આશ્રમવ્યવસ્થા, ઉક્ત ધ્યેય સ્વીકારવાથી આપોઆપ સિદ્ધ થઈ જશે. આ દષ્ટિએ વિચાર કરતાં મને ચામું લાગે છે કે અત્યારની નવી પેઢી બીજા એકેય વાદવિવાદમાં ન પડતાં પોતપોતાનાં બધી જાતનાં કર્તવ્યો અને તેની જવાબદારીઓમાં રસ લેતી થઈ જાય તે આપણે થોડા જ વખતમાં જોઈ શકીશું કે જે પશ્ચિમના કે આ દેશના પુને આપણે સમર્થ માની તેના પ્રત્યે આદરવૃત્તિ ધરાવીએ છીએ તેની હરોળમાં આપણે પણ ઊભા હોઈશું.
અહીં એક પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરવું જરૂરી છે. પ્રશ્ન એ છે કે ચાર્વાકદષ્ટિ માત્ર પ્રત્યક્ષ સુખવાદની છે અને તે પણ માત્ર સ્વસુખવાદની જ છે, એટલે તેમાં માત્ર પોતાના સુખનું જ ધ્યેય રહેતું હોવાથી બીજા પ્રત્યેની અને સામૂહિક જવાબદારી–પછી તે કૌટુંબિક હેય કે સામાજિક-તેને અવકાશ જ થાં રહે છે, જે અવકાશ પરલકવાદમાં સંભવે છે? ચાર્વાક વાસ્તે તે પિતાનું સધાયે સઘળું સધાયું” અને “આપ મરે ફિર ડૂબ ગઈ દુનિયા એ જ સિદ્ધાન્ત હોય છે. પણ એને ખુલાસે એ છે કે માત્ર પ્રત્યક્ષવાદ હેય તેય જ્યાં પિતાના સ્થિર અને પાકા સુખને વિચાર આવે છે ત્યાં કૌટુંબિક,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ દર્શન અને ચિંતન સામાજિક આદિ જવાબદારીઓ પ્રાપ્ત થઈ જ જાય છે. જ્યાં લગી બીજા પ્રત્યેની જવાબદારીઓ ન સમજાય, ન પળાય ત્યાં લગી કેવળ પિતાનું અહિક સુખ પણ સધાતું નથી. દુન્યવી કેાઈ સુખ હોય, પણ તે બધું જ પરસાપેક્ષ છે; એટલે અન્ય સાથેના વ્યવહારે બરાબર ગેહવાયા સિવાય માત્ર પિતાનું એહિક સુખ પણ સિદ્ધ ન થઈ શકે. તેથી જેમ પર કદષ્ટિમાં તેમ માત્ર પ્રત્યક્ષવાદમાં પણ બધી જ જવાબદારીઓને પૂરેપૂરે અવકાશ છે. –પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને, 1937