Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ - DA0 (zrImatI) hemalatA talesarA vidyAbhavana jI0 esa0 zikSaka mahAvidyAlaya, udayapura -0-0-0-0-- vartamAna samaya meM jahA~ mAnava jJAna, vijJAna, takanIkI tathA 12 9 praudyogikI kI dRSTi se nirantara vikAsa kI ora agrasara hotA jA rahA 6 hai; naitika, sAmAjika evaM dhArmika dRSTi se patana kI ora bar3ha rahA 0 | hai| vyakti ke bhautikavAdI banane ke sAtha-sAtha bhraSTAcAra, hiMsA, beI-70 mAnI, saMkucitatA tathA anuzAsanahInatA ne samAja meM apanI jar3eM | atyadhika gaharI banA lI haiM / jIvana kI samasyAe~ bar3ha rahI haiN| naI pIDhI dhArmika aura naitika bAtoM ko mithyA ADambara mAtra samajhatI hai| dharma ke tattvajJAna, jJAnazAstra aura nItizAstra ke prati ajJAnatA / vikasita ho rahI hai / Aja naitikatA mAtra carcA kA viSaya bana gayI TD hai / AcaraNa isa para sabase kama kiyA jA rahA hai| eka prasiddha dArzanika ke anusAra Aja manuSya samudra meM machalI HC / kI taraha taira sakatA hai, AkAza meM pakSiyoM kI taraha ur3a sakatA hai, parantu vaha yaha nahIM jAnatA ki pRthvI para manuSya kI taraha kisa prakAra cale ? Aja vaha manuSya kA mUla guNa bhUla gayA hai| isake pIche | mAnasika tanAva tathA azAnti kA hAtha hai| Aja vyakti ko sAMskRtika evaM naitika mUlyoM se jor3ane hetu dhArmika tathA naitika zikSA kI AvazyakatA nirantara bar3ha rahI hai| dhArmika tathA naitika zikSA kyA hai ? dharma eka prakAra ke kartavya ke dvArA kucha upayogI tathA AtmaupayogI guNoM ko dhAraNa karanA hai| mAnava dharma ke aMga ke rUpa meM 20 vyakti kA kartavya AtmA, paramAtmA aura saMsAra ke prati hotA hai| / prasiddha dArzanika sarvapallI rAdhAkRSNana ke anusAra dharma eka prakAra kI bhAvanAtmaka tathA aicchika pratikriyA hai| pazcimI zikSAzAstrI raoNsa ke anusAra dharma vyaktigata tathA sAmAjika jIvana meM satyaM zivaM sandaram kI prApti meM sahAyaka eka zakti hai| bAibila meM dIna dukhiyoM kI sevA ko hI dharma batAyA gayA hai| naitikatA AcaraNa meM lakSita hotI hai| sad-asad viveka isake / antargata AtA hai / naitika jAgRti se vyakti kA samucita vikAsa P hokara samAja meM zAntipUrNa sahaastitva kI sthApanA hotI hai / naitika bala, bhAvanAe~ evaM tarka-saMgati ke pariNAmasvarUpa vyaktitva kA nirmANa | hotA hai aura usI ke anupAta meM vyakti kA samAja meM prabhAva hotA 0 hai / usI ke sAtha-sAtha naitika bala kA nirmANa bhI hotA calA / jAtA hai| --0-0-0-0-- dharma naitikatA ko pUrva AvazyakatA hai| yadi dharma kAraNa hai to 338 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma dhArmika tathA naitika zikSA : cAritrika saMkaTa se mukti -0-0-0-0-0-0-0-2--0-0-0-0-0 0-0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / www.jainelibhary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ naitikatA pariNAma / yadi vizva ke dharmoM kI tulanA naitika vikAsa karane vAlI zikSA para adhika bala kareM to patA calegA ki unameM tatvajJAna, jJAnazAstra diyA thaa| aura karmakANDa meM bhinnatA ho sakatI hai para nIti aitihAsika zAstra sabhI meM lagabhaga eka jaisA hai / naitika Aca5 raNa ke pIche dharma kI svIkRti kI AsthA uTha jAne bhAratavarSa meM ati prAcInakAla se hI dhArmika se samAja lar3akhar3A jAyegA--na kahIM satya hogA, tathA naitika zikSA ko mahattva diyA jAtA rahA hai| na sadAcAra, na ImAnadArI aura na ahiMsA hii| vaidikakAla meM Izvara-bhakti tathA dhArmikatA kI dhArmika tathA naitika sampratyaya ke AdhAra para bhAvanA bharanA va pavitra caritra-nirmANa zikSA ke dhArmika tathA naitika zikSA kA abhiprAya aisI mukhya lakSya mAne jAte the| jIvana kA uddezya dharma, zikSA se hai, jisameM vidyArthiyoM ko sad tathA asad atha, kAma va mokSa kA artha, kAma va mokSa kI prApti thA, jisameM dharma ko meM antara karake vivekasammata nirNaya lene aura sabase mahattvapUrNa mAnA gyaa| prAcIna vidyAlayoM sadAcAra kA prazikSaNa diyA jA sakatA hai| rASTrIya kA vAtAvaraNa dhArmika kAryoM jaise yajJa, saMdhyA, zikSA nIti (1986) ke anusAra baccoM kA naitika prArthanA, saMskAra va dhArmika utsavoM se paripUrNa evaM cAritrika vikAsa naitika zikSA kA makhya lakSya rahatA thaa| usa samaya ke samAja kA lakSya ucca pA hai| zikSA dvArA vidyArthiyoM ko jJAna evaM kuzalatA naitika jIvana vyatIta karanA thA, yahI zikSA kA pradAna karane ke sAtha-sAtha unameM aise mAnavIya dhyeya bhI thaa| madhyakAla meM zikSA ke lie mandira, gaNoM jaise--prema, sevA, sahAnubhUti, satya, sahayoga. masjida tathA dhArmika sthAnoM kA prayoga kiyA jAtA saMyama, sahiSNatA, kartavyaparAyaNatA, ahiMsA, deza- thaa| yUropIya IsAI mizanarI ne dharma pracAra hetu bhakti Adi kA vikAsa karanA hai, jisase ve eka vidyAlayoM meM dhArmika tathA naitika zikSA kI Adarza sadAcArI nAgarika bana sakeM / naitika zikSA vyavasthA kI / 1854 ke vuDa ghoSaNA-patra meM zikSA ke antargata zArIrika zikSA, mAnasika svastha meM dharmanirapekSa svarUpa tathA naitika vicAradhArA kI caritra, AcaraNa, ucita vyavahAra, ziSTAcAra, puSTi kI gii| 1882 ke bhAratIya zikSA Ayoga sAmAjika adhikAra, kartavya tathA dharma Adi sammi- (hanTara kamIzana) ne pAThyakrama meM dhArmika evaM lita hote haiN| yaha vAstava meM ucita manobhAvoM. naitika zikSA kA koI sthAna nahIM rakhA / 1917bhAvanAoM evaM saMvegoM ko vikasita karane kI 18 ke kalakattA vizvavidyAlaya Ayoga ne zikSA paddhati hai| ke dhArmika evaM naitikarUpa ko jhagar3e kI vastu mAnasamAja meM zAntipUrvaka jIvana vyatIta karane kara koI vicAra nahIM kiyaa| 1937-38 kI gA~dhI ke lie naitika mUlyoM kA vikAsa kiyA gayA hai| jI kI besika zikSA yojanA meM 'satya' ko dhArmika veda, upaniSada, rAmAyaNa, mahAbhArata, bAIbila, zikSA kA aga banAyA gyaa| 1944-46 meM bizapa jI. DI. bArna samiti ne dhArmika evaM naitika zikSA kurAna Adi mahAna granthoM meM dharma aura darzana kI AvazyakatA to anubhava kI kintu isakA S ke sAtha-sAtha zreSTha naitika mUlyoM kA saMgraha hai| mahAvIra, gautama buddha, IsAmasIha, muhammada, jara dAyitva ghara tathA samudAya taka hI rkhaa| thusta, bAlmIki, vyAsa, tulasIdAsa, kabIra, ikabAla, svatantratA prApti ke bAda bane pahale zikSA Taigora, azoka, harSavardhana, akabara, dayAnanda sara- Ayoga (1948-46) ne vidyAlayoM meM dhArmika tathA svatI, vivekAnanda, bAlagaMgAdhara tilaka, araviMda naitika zikSA ko vibhinna kAryakramoM meM sammilita ghoSa aura gA~dhI Adi ne bAlaka ke jIvana meM kiye jAne para bala diyaa| 1952-53 ke mAdhyamika : jaina saMskRti ke vividha AyAma 336 COME -e . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Yucation International NS Private & Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA Ayoga ne caritra kI zikSA para bala diyA zyakatA hai, jo naitikonmukhI ho| yahI kAraNa hai tathA ghara, vidyAlaya evaM samAja kI naitikatA Aca- ki naI rASTrIya zikSA nIti ke antargata naitika raNa ke prati AsthA ko caritra-nirmANa ke lie mUlyoM ke zikSaNa tathA prazikSaNa kI vyavasthA para mahatvapUrNa batAte hue zikSaka evaM vidyAlayIna jIvana bala diyA gayA hai| jisase rASTrIya samasyAoM ko ko samRddha kie jAne kI siphAriza kii| 1658- hala karane hetu eka nayA prakAza prApta ho ske| 56 meM naitika evaM dhArmika zikSA kI AvazyakatA evaM sambhAvanAoM para vicAra hetu zrIprakAza / rASTrIya samasyAoM ke hala hetu mahatvapUrNa 5 samiti kA gaThana kiyA gyaa| isa samiti ne nAta naitika mUlyoM kA zikSA meM samAveza hovidyAlayoM meM naitika tathA AdhyAtmika mUlyoM kA dezavAsiyoM meM ekatA kI bhAvanA vikasita zikSaNa vAMchanIya mAnA tathA vidyAlayoM kA kArya karane he karane heta zikSA meM sArvajanIna tathA zAzvata malyoM krama mauna prArthanA se zurU karane kA sujhAva diyaa| kA vikAsa karanA hogA jinase dhArmika 1962 kI bhAvAtmaka ekatA samiti ne bhI rASTrIya vizvAsa, kaTTaratA, asahiSNutA, hiMsA tathA bhAgyaekatA ke sandarbha meM caritra-nirmANa ko mahatvapUrNa vAda kA anta kiyA jA sake aura vidyArthiyoM meM batAte hue dhArmika evaM naitika zikSA kI Avazya- rASTrIya ekatA kA dRSTikoNa vikasita kiyA jA katA para bala diyaa| 1964-66 ke koThArI zikSA ske| chAtroM ko eka-eka kSaNa kA sadupayoga karanA Ayoga ne naI pIr3hI meM mUlyahInatA para cintA sikhAne ke lie vidyAlayoM meM vibhinna pAThyakrama vyakta kI tathA zikSA meM naitika, AdhyAtmika evaM sahagAmI kriyAoM jaise skAuTiMga, ena0 esa0 esa0, ON saundaryAtmaka mUlyoM ke vikAsa ko atyadhika mahatva- ena0 sI0 sI0, khelakUda Adi kA Ayojana rakhA pUrNa mAnA / vibhinna AyogoM ke atirikta zikSA jAye / vidyAlayoM meM sAmpradAyika saMkIrNatA nahIM kI rASTrIya, rAjya tathA antarrASTrIya stara para banI Ane dene ke lie sAmpradAyikatA kI zikSA na samitiyoM ne ekamata se mUlya saMkaTa tathA cAri- dekara AdhyAtmika va dhArmika trika saMkaTa se deza ko bacAne hetu naitika tathA bala diyA jAnA cAhie / chAtroM ko sAmAjika evaM dhAmika zikSA ko kisI na kisI rUpa meM vidyAlayIna Athika paristhitiyoM se paricita karAkara unheM kAryakrama ke sAtha jor3anA atyadhika Avazyaka isa yogya banAyA jAya ki ve apane vicAra tathA lekina durbhAgya se zikSA jagata meM kiye vyavahAra meM udAra bana sakeM, bhASA, sampradAya, jAti. jAne vAle aba taka ke aneka prayAsa tathA yojanAe~ liMga para AdhArita pUrvAgraha se Upara uThakara hamArI rASTrIya AvazyakatAoM ko pUrA karane meM rASTrIya hitoM kI bAta soca skeN| isake lie saphala nahIM ho pAyI haiN| zikSA kI isa gambhIra Avazyaka hai ki vidyAlaya hI nahIM balki ghara kA sthiti ko dhyAna meM rakhate hue hI deza meM eka naI vAtAvaraNa aisA sarasa va sundara banAyA jAe ki zikSA nIti 1986 meM lAga kI gayI hai, jo rASTIya naitika mUlyoM kA vikAsa hara sadasya apanA sAmUekatA tathA akhaNDatA ko banAe rakhakara rASTrIya hika uttaradAyitva samajhe / vidyAlayI zaikSika tathA AvazyakatAoM kI pUrti kara sake aura bhAratIya sahazaikSika kAryakramoM meM sabhI dharmoM ke tyauhAroM ko saMvidhAna ke saMkalpoM ke anusAra naI pIr3hI ko prati- samAna rUpa se manAnA, mahApuruSoM ke jIvana se yogitA ke antarrASTrIya stara AtmavizvAsa ke preraNA dene hetu vicAra goSThI rakhanA, vAdavivAda sAtha khar3I karane meM samartha kara sake / isake lie Ayojita karavAnA tathA sAmAjika sevA kAryakramoM kA apane kartavyoM ke prati unmukha nAgarikoM kI Ava- ko Avazyaka rUpa se jor3A jAnA caahie| 340 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) Jain A nton International SONSrivate & Personal Use Only www.iainer
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Home zikSA dvArA chAtroM meM Atma-sammAna kI bhAvanA sakeM ki unheM upadeza dene kA prayAsa kiyA jA kI kA vikAsa kara unheM AdhyAtmika/dhArmika dizA rahA hai| hetu prerita kiyA jAnA caahie| sabhI dharmoM ke prati bhagavAna mahAvIra ne naitika jAgaraNa ke lie sahiSNatA tathA samAna Adara bhAva rakhane hetu chAtroM bauddhika, Arthika aura rAjanaitika jIvana parimArjita ko protsAhita kiyA jAnA caahie| chAtroM ke karane para bala diyA thA jisase ahiMsA, aparigraha sAmane aisI samasyAe~ prastuta kI jAeM, jinase ve aura anekAnta ke mAdhyama se yuddha, zoSaNa tathA sad-asad meM antara karanA sIkha skeN| cUMki anu- tanAva ko samApta kiyA jA sake, zAnti, samAnatA karaNa kA bAlakoM para atyadhika prabhAva par3atA hai, aura saha-astitva ke vAtAvaraNa se mAnava-kalyANa isalie adhyApakoM tathA mAtA-pitA ko svayaM naitika kA mArga prazasta ho ske| mahAkavi ravIndranAtha niyantraNa ke antargata hI rahane kA prayAsa karanA ThAkUra ne vidyArthiyoM ke lie eka AcAra saMhitA cAhie / yadi adhyApaka tathA pitA khuleAma dhUmra- ko anivArya mAnA hai| pAna karatA hai to chAtroM ko usa kArya se kaise roka sakegA? aura aisA karane se chAtroM para nakArAtmaka bhAratIya saMskRti ke prati AsthA vikasita kI jAe prabhAva hI par3egA 'Action speaks louder than yadi hama apane atIta kI ora mur3akara dekheM to tongue.' yaha bAta nirvivAda satya hai| pAyeMge ki jisa bhAratIya saMskRti ke garimAmaya rUpa para hama Aja bhI gauravAnvita anubhava karate haiM vidyAlaya meM tathA mAtA-pitA kI ora se vaha kyA thA? aura Aja isase haTakara hiMsA, tor3a- 728 bAlakoM meM naI zikSA nIti dvArA diye gaye 'rASTrIya phoDa, Andolana, gherAva, bhraSTAcAra, svArthaparatA, paMcazIla' ke siddhAntoM ko vyAvahArika rUpa diyA anaitikatA, malyahInatA tathA dizAhInatA kI jAnA atyadhika Avazyaka hai| ina siddhAntoM se sthiti meM hama kyoM pha~se jA rahe haiM? prAcIna bhArasambandhita mUlya svacchatA, satyatA, parizrama, samA- tIya saMskRti sadaiva dhArmika-naitika cetanA se | natA aura sahayoga hai| anuprANita rahI hai / manuSya meM sAttvika vRttiyoM ko 2 __ mahAbhArata meM naitika zikSA ke svarUpa kA saMketa parata jAgrata karake rajasa-prabhutva dvArA kAmanAoM tathA ) spaSTa hai-'mahAjano yena gataH sa panthA' / bAlakoM tRSNAoM ko niyantrita kara tamasa-ajJAnAMdhakAra ko mahApuruSoM ke cAritrya kA anusaraNa karanA kA unmUlana kara use jJAna prApta karane meM samartha sikhAyA jAe, na ki caritra kA / Aja taka zikSA banA banAtI thI, samanvaya kI ora agrasara karatI thI, meM vibhinna pAThyakramoM dvArA mAtra caritra kA hI vijAtIya saMskRtiyoM ko AtmasAta karanA sikhAtI anusaraNa karane kA mantavya spaSTa hotA hai, jabaki mahApuruSoM ke jIvana se marane taka kA itihAsa itanA saiddhAntika dRSTi se apanI mahAn sAMskRtika mahatvapUrNa nahIM hai jitanA unake jIvana ke preraNAspada, paramparAoM ko lekara calane para bhI hama saMskRti se caritra-nirmANakArI aura lakSyabodhaka pAvana prasaMgoM nirantara pichar3ate gaye aura na to sAMskRtika virAkA samAveza / naitika zikSaNa meM yadi yaha kahA jAe sata kA vikAsa hI kara pAe tathA na hI navIna 'satya bolo, milakara raho' to kabhI bhI sahI prabhAva jIvana mUlya AyAma samAja ko de paaye| isI ) nahIM dikhAI degA ataH Avazyaka hai| bhI kAraNa jIvana meM bhaTakAva, bikharAva, skhalana hI kahA jAye sAhityika mantavya "kAntAsammita upa- adhika huA hai| Aja hama AdarzapradhAna saMskRti deza yuje" avazya ho kintu zrotA anubhava na kara ko bhUlakara arthapradhAna saMskRti ko apanA cuke haiN| caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 300 ucation Internation Cor Private & Personal Use Only www.janwaerary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI kAraNa bhAratIya sAMskRtika mUlyoM, paramparAoM pAThyakrama, pAThya-carcA, pAThaya-viSayoM evaM pAThyakA vighaTana hI huA hai| anukaraNa ke nAma para kramottara kriyAoM dvArA vidyAlaya ke vAtAvaraNa ko guNoM, AdarzoM, mUlyoM ke nAma para kutsita, anaitika sahaja sauhArdapUrNa bnaayeN| mAtra parIkSA uttIrNa jaisI cIja ko apanA rahe haiM / yahI kAraNa hai ki karanA hI apanA uddezya nahIM banAe~ varan chAtroM mAnavIya guNoM ke viparIta Aja aparAdhoM meM vRddhi ko mAnava tathA niSThAvAna nAgarika banAne meM madada huI hai / mUlyoM, vyavahAroM Adi ko badalate rahane kreN| unheM sAmAjika, sAMskRtika, Arthika, rAjake kAraNa vyakti kA 'statva' 'apanApana' kho gayA naitika vyavasthA kA vyAvahArika jJAna dekara samAja hai / vaha taya nahIM kara pAtA hai ki pitA kA selsa- ke anurUpa taiyAra kreN| Teksa, inkama Teksa bacAne vAlA, milAvaTa kA dhana vidyAlayoM ke atirikta samAja ke anya abhikamAne vAlA rUpa sahI hai yA ghara-samAja meM ImAna __ karaNa, sabhI varga bhI pUrNa ImAnadArI, kartavyaniSThatA dArI tathA kartavyaparAyaNatA kI DugaDugI pITane kA udAharaNa prastuta kreN| samAja meM apanI-apanI vAlA rUpa ? bhUmikA sahI rUpa meM nibhAeM tabhI samAja meM naitika yuvA-zakti evaM mUlya saMkramaNa kI samasyA Aja AdhyAtmika evaM mAnavIya guNoM kI mahaka suvAsita hamAre samakSa eka cunautI banakara khar3I hai / Ava- hogI / aisA vAtAvaraNa nirmita kie jAne para bala di zyakatA isa bAta kI hai ki zikSaka, zikSArthI, diyA jAe jisase mUlyahInatA, dizAhInatA, kUpaabhibhAvaka, netA, samAja-sudhAraka, adhikArI Adi maNDUkatA se bAhara nikalA jA ske| naitika evaM sabhI loga apane dAyitva ko samajheM, Adarza prastuta sAMskRtika mUlyoM ke vikAsa hetu hara varga yadi sahakareM, sudRr3ha caritra rakheM, jJAna karma tathA bhAvanA se yoga karegA tabhI AtaMkita evaM trasta mAnavatA ko naitika AcaraNa kreN| zikSA saMsthAe~ zikSA ke mukti mila skegii| ra piyaMkare piyavAI se sikkhaM laDu garihai / -uttarA. 11/14 vahI ziSya athavA zikSA prApti ke lie samutmaka, udyogI apanI abhISTa zikSA (vidyA athavA kalA) ko sIkha sakatA hai, jo priya vacana bolatA hai aura anya logoM (vizeSa rUpa se zikSaka, sahapAThI, mitra jana, mAtA-pitA, bandhu bAndhavoM) ko priya lagane vAle kArya karatA hai| 342 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6. Jain Ection International ivate & Personal use