Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika rahasyavAda meM dika-kAla-bodha D DaoN0 vIrendrasiMha dharma, mAnava saMskRti kA vaha Aditama rUpa hai jaba AdimAnava ne prakRti-zaktiyoM ( jala, AkAza, vAyu, sUrya prAdi ) ke prati bhaya tathA jijJAsA se prerita hokara, unakA pratIkAtmaka sAkSAtkAra kiyA, phalasvarUpa jAgatika dikakAla ke stara se vaha kramazaH brahmANDIya yA parAjAgatika stara kI 'virATatA' kI ora agrasara huaa| yaha jAgatika dikkAla se parAjAgatika dikkAla taka kI yAtrA kA anyonya sambandha hai aura vibhinna jJAnAnusAra ( dharma, darzana, vijJAna, samAjazAstra, itihAsa Adi ) kisI na kisI rUpa meM isa jagata aura brahmAMDa ke sambandhoM ko samajhane ke mAdhyama haiN| isa dRSTi se dharma, jAgatika dikkAla se virATa yA parAjAgatika dikkAla kA anubhava karAtA hai jo vyaktigata aura sAmUhika donoM staroM para ghaTita hotA hai / dharma, cAhe IzvaravAdI ho yA nirIzvaravAdI-donoM apane-apane tarIke se "virATa" yA satya taka pahuMcanA cAhate haiM / ata: jahA~ taka dhArmika anubhava athavA rahasyavAda kA prazna hai, usakA prAraMbha jAgatika dikkAla ke caturvargIya stara se hotA hai jo kramazaH brahmAMDa kI virATatA ko sameTatA huA, paramazakti yA paramatattva taka pahuMcatA hai| yahA~ para eka tathya kI ora dhyAna AkarSita karanA Avazyaka hai ki jaba vyakti yA samUha jAgatika se parAjAgatika stara kI ora bar3hatA hai, to vaha do prakAra kI vyavasthAoM ke dvandvAtmaka sambandha se gujaratA hai / eka hai jAgatika dikkAla kI vyavasthA aura dUsarI hai "ananta" kI vyvsthaa| isa dvandvAtmaka sambandha se gujarane kI prakriyA meM vaha upAsanA, sAdhanA aura bhakti ke vividha rUpoM ko svIkAratA hai| upAsanA aura sAdhanA ke mAdhyama hai jinake dvArA sAdhaka apane "sva" ko dik aura kAla kI sApekSatA meM atikramita karatA hai / yaha atikramaNa yaha spaSTa karatA hai ki dikkAla kI do vyavasthAeM eka sAtha prApta hotI hai arthAt jAgatika dikkAla kI vyavasthA aura parAjAgatika dikakAla kI vyvsthaa| yaha "ananta' kI vyavasthA pratyeka dharma meM kisI na kisI rUpa meM prApta hotI hai| yadi gaharAI se dekhA jAe to pratyeka jJAnAnuzAsana nyUnAdhika rUpa se "mahAkAla" ke isa anantabodha se TakarAte haiN| yahA~ para, mere vicAra se jAgatika stara ko nakArA nahIM jA sakatA hai kyoMki "ananta vyavasthA" ko sApekSatA meM isakA eka sArthaka nirdhAraNa Avazyaka hai| uparyukta vivecana se yaha spaSTa hai ki dikakAla kI donoM vyavasthAe~ eka dUsare kI pUraka haiM athavA unameM kArya-kAraNa sambandha hai| yahA~ para Dabla. TI. sTesa kA mata hai ki Izvara yA brahma dikkAla se nirapekSa hai|' jo mere vicAra se pUrNatayA ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai dikakAla kI dRSTi jAgatika aura ananta kA sApekSa sambandha hai kyoMki cAhe hama jAgatika dikakAla se "anantatA" kI pora jAe~ yA 'anantatA' se dikakAla kI aora pAe~-donoM sthi 1. TAima eNDa iTaniTo, DablU. TI sTesa, pR. 72 dhammo dIvo saMsAra samudra meM varma hI dIpa hai
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa | 244 tiyoM meM pradatta dikkAla eka aisA satya hai jisake bagaira hama dikakAla kI virATatA yA ananta satya kA bodha nahIM kara sakate haiM / isa vyavasthA ko hama 'divya' vyavasthA bhI kaha sakate haiM jisakI abhivyakti saMtoM tathA bhaktoM ne vividha rUpAkAroM ke dvArA kI hai| ise maiM aura adhika spaSTa zabdoM meM kahU~ to kAla kA vaha "biMdu' jahA~ para ye donoM vyavasthAe~ eka-dUsare ko kATatI haiN| yaha 'biMdu' sAdhaka yA rahasyavAdI kA vaha anubhava yA "pratIti-biMdu" hai jahAM se vaha jAgatika aura tAttvika vyavasthAoM ko sambandhita karatA hai / ataH rahasyavAdI anubhava ke lie yaha "pratItibiMdu" jise hama kAla kA vartamAna prakhaMDa bhI kaha sakate haiM, isake bagaira ananta yA tAttvika kA bodha saMbhava hI nahIM hai / ananta yA zAzvata meM kAla aura dik kA sUkSma rUpAntaraNa hotA hai na ki unakA nakAra / kAla kA yaha vartamAna pratIti-biMdu yA kSaNa jahA~ se vyakti 'anantatA' kA bodha karatA hai, vaha mAtra saMtoM aura rahasyavAdiyoM taka sImita na hokara vaijJAnikoM, dArzanikoM tathA kalAkAroM ke dikkAla bodha meM eka preraka tattva hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki dhArmika, rahasyavAdI, dArzanika, racanAkAra Adi sabhI bhinna-bhinna staroM para "anantabodha' se TakarAte haiM, aMtara paddhati aura anubhava ke Avega kA hai / ata: TI. esa. iliyaTa kA yaha mata hai ki kAla aura kAlahInatA ke aMtarachedana ke biMdu kA anubhava saMtoM kA viSaya hai|' yaha uparyukta kAraNoM se pUrNarUpa se satya nahIM hai| isa dRSTi se jJAnamImAMsA ke kSetra meM "rahasyavAda' kA apanA sthAna hai jo jAgatika dikakAla aura vyApaka arthabhita brahmAMDIya athavA anaMtabodha ko eka sUtra meM pirotA hai| rahasyavAdI kA ananta bodha prAtibhajJAna yA anubhUti kA viSaya hai jo eka jaivika mAnasika kriyA hai jise prAdhunika parAmanovijJAna atIMdriya pratyakSIkaraNa (eksTrA sensarI parasepzana ) kI saMjJA detA hai| isI saMdarbha meM yaha bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki ananta kA yaha bodha eka 'rUpaka' hai kyoMki rahasyavAdI rUpaka ke dvArA isa saMbaMdha ko saMketita karatA hai| dik aura kAla kA yaha saMketana bhASA ke pratIkoM aura rUpAkAroM ke dvArA hI vyakta hotA hai| jAgatika se parAjAgatika taka kI yAtrA ko kavi yA rahasyavAdI bhASika rUpAkAroM se hI saMvedita karate haiN| yahA~ para yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki ye rUpAkAra (pratIka: bimba, maiM, tuma Adi ) jAgatika dika aura kAla se hI grahaNa kie jAte haiM jinheM kramazaH tAttvika artha saMdarbho kA vAhaka banAyA jAtA hai| ye bhASika rUpAkAra satya yA ananta sambaMdha ke mAdhyama hai, para inakA AdhAra yaha pradatta dika aura kAla kA jAgatika stara hai| ye rUpAkAra uparyukta do vyavasthAnoM ke anusAra do prakAra ke hote hai-eka piMDIya (mAikro) aura dUsare brahmAMDIya yA ananta (maikro) stara ko saMketita karane vAle / ye sabhI 'rUpAkAra' yathArtha aura satya ke bhinna rUpoM kA pratIkAtmaka nirdezana karate haiN| nadI, cakora, piMDa, cAtaka, maiM, gopI, pataMga, premikA Adi mAikro yA piMDIya stara ke rUpAkAra haiM tathA dUsarI ora kramazaH samudra, cA~da, brahmAMDa, megha, tuma, kRSNa, dIpaka, premI (pati) aAdi "meko" stara ke pratIka haiM / mAikro stara ke rUpAkAra jAgatika stara se sambandhita haiM aura maikro stara ke rUpAkAra (jo jagata ke haiM) parAjAgatika stara se / rahasyavAdI ina jAga 1. To apprehend. The point of intersection. Of the Timeless with Time is an occupation for the Saint -T. S. Eliot
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika rahasyavAda meM dika-kAla bodha / 245 tika rUpAkAroM ko rUpaka aura vyaMjanA kI zakti ke dvArA tAttvika artha-saMdarbho taka le jAtA hai / isa prakAra vaha kAla ke vartamAna biMdu se tathA dika kI vastuoM-padArthoM se parAjAgatika artha-saMdarbho ko vyakta karatA hai| isa dRSTi se ina rUpAkAroM kA mahattva dhArmika rahasyabhAvanA se jitanA hai utanA sRjanAtmakatA se, kyoMki racanAkAra bhI inhIM rUpAkAroM ke dvArA bRhattara artha saMdoM ko ujAgara karatA hai| bhAratIya saMtoM, sUphiyoM tathA IsAIyoM meM yaha rahasyavAdI pravatti sAmAnya hai jo apane-apane tarIke se sImA aura asIma ke dvandva ko rekhAMkita karate hue kramazaH isa sambandha ko nirdvandva sthiti taka le jAte haiN| kabIra ne pati-patnI ke yugma dvArA ina do staroM ke dvandva tathA saMgati ko isa prakAra vyakta kiyA hai hari mora pIva maiM rAma kI bahariyA rAma bar3o maiM usakI lahariyA / dUsarI ora islAmI sUphI kavi rUmI ne isI sambandha ko maiM aura tuma ke dvArA vyakta kiyA hai aura vaha bhI "kSaNa' ke dvArA "vaha kSaNa kitanA AnaMdaprada hogA, jaba 'maiM' aura 'tuma' bhavana meM baiThe hoMge, hamAre do 'AkAra' aura 'rUpa' haiN| para AtmA eka hai hamArI aura tumhArI / " (misTiksa oNpha islAma meM uddhRta) kti udAharaNa yaha spaSTa karate haiM ki rahasyavAdI anubhava meM 'rUpAkAra' kA mahattva uparyukta do vyavasthAoM ke antarjedana ko prastuta karatA hai / baTrenDarasela ne isa rahasyavAdI prakriyA ko nirapekSa na mAnate hue sApekSa mAnA hai aura use eka tArkika prakriyA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| yaha mAnasika aura AdhyAtmika yAtrA eka prArohaNa hai jisakI cAra avasthAe~ rasela ne mAnI haiN| prathama vizvAsa kI avasthA hai jo kramazaH dUsarI avasthA "antadaSTi" ko janma detI hai| dUsarI avasthA meM sAdhaka yA vyakti vastuoM aura ghaTanAmoM kI prakRti aura unake sambandha ke prati saceta hotA hai| tIsarI avasthA "ekAtma bhAva" kI avasthA hai jahA~ mana aura padArtha kA abheda sthApita hotA hai| yaha ekatva kA anubhava cauthI avasthA kI ora sAdhaka ko le jAtA hai jahAM vaha dik aura kAla ke jAgatika stara kA sUkSma evaM vyApaka rUpAMtaraNa karatA hai|' yadi gaharAI se dekhA jAe to rahasyavAdI anubhava aura vaijJAnika dArzanika anveSaNa yA pratyayana meM ye avasthAe~ kisI na kisI rUpa meM prApta hotI haiM jo anveSaka ko 'satya' ke parizuddha rUpa taka le jAtI hai, para usake antima rUpa taka nhiiN| parizuddha satya ke nikaTa rahasyavAdI aura anveSaka donoM pahu~cate haiM para zAyada usake sampUrNa aura antima rUpa taka nhiiN| yahI jJAna kA gatyAtmaka rUpa hai / anta meM, mai yaha bAta jora dekara kahanA cAhUMgA ki ananta yA divya kI vyavasthA ke mAnane kA yaha artha nahIM hai ki jAgatika dikakAla kI vyavasthA ko asatya, bhrama yA ardhasatya mAnA jAe; dUsarI ora jAgatika dikkAla kI vyavasthA ko mAnane kA yaha artha nahIM hai ki ananta yA divya ko vAyavI kahakara nakArA jaae| donoM kI 'ati' hameM 'satya' se dUra le jAtI hai / AvazyakatA hai unameM eka saMtulana kI, donoM vyavasthAoM ke sArthaka nirdhAraNa kii| yaha nibandha isI kI prastAvanA mAtra hai| -5sa 15, javAhara nagara, jayapura-302004 1. misTisijma eNDa laoNjika, baTreDa rasela, pR0 21 00 dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai