Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ````````hkhr`@ Hr@ fy n`rh mt``rf . wereAKxdeasMania.an-un-muraroen -kr.... apAmapravabhinaAcAryapravara abhI zrAAnanda anyazrIAnanda anna ANA - pravartaka zrI vinayaRSi jI [saMskRta-prAkRta ke vidvAna, vidyApremI, samAjasudhAraka | yA dharma kA sArvabhauma rUpa vizva ke virAT sunahale kSitija para asaMkhya aparimita dharmoM kA udaya ho cukA hai| prastuta dRzyamaya jagata para bhI dharmoM kA amiTa prabhAva parilakSita hotA hai| dharma se brahmANDa kA koI sthAna achUtA nahIM hai aura na usake abhAva meM kisI vastu ke astitva kI hI kalpanA kI jA sakatI hai| vistRta saMsAra meM dharma vibhinna nAma, rUpoM meM vyApta hai| isa manuputra kI dharatI para dharmoM kA jAlasA phailA huA hai / pramukha rUpa se eziyA, AphrikA, yUropa, AsTreliyA, amarikA Adi mahAdvIpoM meM pracalita dharmoM kI saMkhyA teraha ke lagabhaga mAnI gaI hai| misAla ke taura para..."jaina, bauddha, hindU, sikkha, pArasI, IsAI, islAma, kanphyuziyasa, tAo, zinno, zaiva, zAkta-vaiSNava Adi pracalita dharma haiN| vizva meM pracalita dharmoM kI yaha tAlikA saMkIrNatA kI sUcaka hai| vastutaH sabhI dharmoM ke preraNA-srota unake pravartaka saMsthApakoM kI vyaktigata antardRSTiyAM haiN| anupama AdhyAtmika anusaMdhAna ke dvArA jo antaryoti unheM prApta huI, vahI unhoMne saMsAra ke sAmane prajjvalita kii| dharma eka anupama puSpa hai| sabhya-asabhya jAtiyoM ne kisI-na-kisI rUpa meM ise apanAyA hai| kintu yaha saMkIrNatA dharma ke sArvabhauma rUpa ko vicchinna kara detI hai| hara dharma kA udaya sArvabhauma rUpa meM hotA hai, kintu Age calakara usake prabala samarthaka use Limited rUpa de dete haiM / mAnava-jIvana ke hara kSetra ko jo dharma prabhAvita kara sake, vyApta kara sake, bheda-bhAvoM kI dIvAreM tor3a sake, usI meM sArvabhauma pada kI kSamatA nihita hai| pratyeka jijJAsu, sAdhaka AtmA meM yaha prazna upasthita hai ki dharma kA vaha sArvabhauma rUpa kyA hai ? usakI paribhASA kyA ho sakatI hai ? ityAdi antarmana meM uThe hue prazna pratyuttara ke lie kaTibaddha haiN| saMsAra bhara ke vicArakoM, cintakoM, aura RSi-muniyoM ne zAbdika evaM sAhityika paribhASAe~ yA vyAkhyAe~ dene kA eka stutya prayosa kiyA hai| udAhadaNa ke taura para zAbdika paribhASA ko hama dekheM, jaise ___"dhinvanAd dharma' arthAt dhinvana kA artha hai dhAraNA yA AzvAsana denaa| 'dhAraNAd dharmaH' arthAt dhAraNA yA duHkha se bacAnA / 'dhriyate yena sa dharmaH' arthAt jisane isa vizva ko dhAraNa kiyA hai, vahI dharma hai| zAbdika vyAkhyAoM kI taraha sAhityika paribhASAeM bhI hamAre sAmane paryApta rUpa meM AtI haiM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA sArvabhauma rUpa 'dharmo vizvasya jagataH pratiSThAH' dharma samasta jagata kA AdhAra hai| -nArAyaNa upaniSad 'codanAlakSo'artho dhrmH|' --AcArya jaiminI 'sa eva zreyaskaraH sa eva dharma shbdenocyte'| --vizvakoSa mImAMsA mahAzramaNa tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne dharma kI vizuddha abAdhita paribhASA dete hue kahA 'vatthu sahAvo dhammo' vastu kA jo svabhAva hai, vahI usakA dharma hai| mizrI kA svabhAva mIThA hai, aura imalI kA khaTTA / saMsAra meM jitanI bhI vastue~ haiM, unakA dharma bhI bhinna-bhinna hai / yaha bhinnabhinna dharma eka nahIM hai| pAzcAtya vicArakoM meM se Adhunika vidvAna pro0 vhAiTaheDa ke anusAra-"dharma vaha kriyA hai jo vyakti apanI ekAntatA ke sAtha karatA hai|" maithyu ArnalDaH "mUlataH dharma saMvegoM se yukta naitikatA hai|" kisI eka anya vicAraka se jaba dharma kI paribhASA ke viSaya meM pUchA to usane batAyA ki 'Religion is the way of Life' dharma, yaha jIvana kA mArga hai| hakIkata meM dharma mAnavahRdaya kI udAtta evaM nirmala vRttiyoM kI abhivyakti kA hI nAma hai| zarIra sAmpradAyika kriyAkANDa kA AdhAra ho sakatA hai, dharma kA nhiiN| dharma antastala kI cIja hai, use kevala bAhara ke vidhi-niSedhoM se hI jAMcanA, parakhanA apane ko hI bhramajAla meM ulajhAye rahanA hai / dharma kA nivAsa manuSya ke mana meM hai| yaha svayaM manuSya ke svabhAva kA eka aMga hai| dharma eka mAnasika avasthA hai, bhakti kA rUpa hai| dharma kI AtmA anubhava hai| pleTo ke anusAra 'dharma hI jJAna hai|' caritratA kA utkRSTatama rUpa dharma hai| naitikatA ke AdhAra para dharma ajita mAnasika pravRtti hai| dharma kA artha pUjA-pATha nahIM hai, balki AtmajJAna aura AtmanirbharatA hI dharma hai| dharma preraNAzakti hai| dharma mantavya (mata-vicAra) nahIM, balki jIne kA DhaMga hai / dharma prakAza nahIM, kintu AtmA kA lakSya hai| dharma hai manuSya ke mana meM rahI huI prema kI bUMda ko sAgara kA rUpa dene kI sAdhanA / dharmavettAoM ne DaMke kI coTa kahA hai 'talavAra se phailane vAlA dharma, dharma nahIM ho sakatA aura vaha dharma bhI dharma nahIM ho sakatA ki jo sonA-cAMdI ke pralobhanoM kI cakAcauMdha meM panapatA ho| saccA dharma vaha hai jo bhaya aura pralobhanoM ke sahAre se Upara uThakara tapasyA aura tyAga ke, maitrI aura karuNA ke nirmala bhAvanA rUpI zikharoM kA sarvAGgINa sparza kara ske| dharma kA ekamAtra nArA hai-'hama Aga bujhAne Aye haiM, hama Aga lagAnA kyA jaaneN|' jisa dharma kA yaha nArA nahIM hai, vaha dharma, dharma nahIM hai| dharma saba ke sAtha samAnatA, bhrAtRbhAva tathA prema kA vyavahAra karanA sikhAtA hai| dIna-duHkhiyoM kI sevA, satkAra meM lagAnA sikhAtA hai / ghRNA aura dveSa kI Aga ko bujhAnA sikhAtA hai| isI prakAra ke dharma se prANimAtra ke kalyANa kI AzA kI jA sakatI hai| dharma hamase aneka boliyoM meM bAta karatA hai| isake vividha raMga-rUpa haiN| phira bhI isakI saccI AvAja eka hI hai aura vaha hai mAnavIya dayA aura karuNA kI, anukaMpA kI, dhairyayukta prema kI, satya aura asaliyata kii| dharma ke sArvabhauma rUpa kI vistRta carcA-vicAraNA ke anantara jaba mahAzramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita dharma kI ora hamArI nigAha jAtI hai, taba ina sabhI bAtoM kA samAveza IAADI R A AAAAAAAAABJADADAJARDANAJunMAARAANuware- namAIAANA WALAAAAAAA AcArgapravarAtrAcArya bhika prAAnanda anAAnanda Mirror Pravvv
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 dharma aura darzana usI meM hama pAte haiN| ahiMsA, anekAnta aura aparigraha meM dharma kI saMpUrNa vizeSatAoM kA pUrNatayA antarbhAva ho jAtA hai / ahiMsA vizva ke samagra caitanya ko eka dharAtala para khar3A kara detI hai| vaha saba prANiyoM meM samAnatA pAtI hai| ahiMsA sva aura para, apane aura parAye, ghRNA evaM vaira kI nIMva para khar3I bhedarekhA ko tor3a detI hai| ahiMsA svarga kA sAmrAjya hai| ahiMsA ujjvala caritra ke bhaviSya kA nirmANa hai| ahiMsA jIvana kI AdhArazilA hai| ahiMsA AtmadIpa-sAdhana kI jyoti hai aura AtmanirbharatA kA varadAna hai| ahiMsA bhagavatI kI ArAdhanA ke lie sUkSma ahiMsA kA parityAga atyAvazyaka mAnA gayA hai / IsA masIha ne bhI apane ziSyoM kI yaha kahakara Thou shalt not Kill "kisI bhI prANI kI hiMsA mata karo" sAvadhAna kiyA hai| yaha IsAI mata kI jo dasa AjJAe~ (Commands) haiM, unameM se pAMcavIM hai| senTa lyukasa likhate haiM-Be kind to all creatures arthAt sabhI prANiyoM para dayA kro| Be ye therefore merciful as your Father is merciful. arthAt jaba tumhAre pitA dayAvAna haiM taba tuma bhI dayAvAna bano / senTa lyukasa isI prakAra nyU TesTAmenTa meM likhate haiM-Don't mingle thy pleasure of thy joy with the sorrow of the meanest thing that pells arthAt "apane jarA se sukha ke lie dUsaroM ko mata staao|" zramaNa bhagavAna mahAvIra kA vizvamaitrI-sUcaka pAvana sUtra thA-"mittI me savvabhUesu vera majjhaM na keNaI" sacamuca bhArata ke AdhyAtmika jagata kA vaha mahAn evaM cirantana satya unake jIvana se sAkSAt sAkAra ho rahA hai| tumaM si nAma taM ceva jaM haMtavvaM ti manasi, tuma si nAma taM ceva jaM ajjAveyamvanti mannasi, tuma si nAma taM ceva jaM pariyAveyavvaMti mannasi // -AcArAGga sUtra 1-5-5 jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai, jise tuzAsita karanA cAhatA hai. vaha tU hI hai, jise tU paripAta denA cAhatA hai, vaha tU hI hai| svarUpadRSTi se saba caitanya eka samAna haiN| yaha advaita bhAvanA hI ahiMsA kA mUlAdhAra hai| "ahiMsA tasa-thAvara-savvabhUya khemkrii|" -praznavyAkaraNa sUtra ahiMsA trasa-sthAvara (cara-acara) saba prANiyoM kA kuzalakSema karane vAlI hai| isa prakAra ahiMsA ke antargata sabhI naitika, AdhyAtmika, maitrI, pramoda, karuNA, prema, sneha, zucitA, pavitratA, udAratA Adi mahad guNoM kA samAveza ho jAtA hai| isIlie hamAre dIrghadraSTA evaM AtmasraSTA RSi muniyoM ne "ahiMsA paramo dharmaH" kahakara ahiMsAmaya dharma ko hI vizvakalyANa kA AdhArabhUta tatva mAnA hai| . ahiMsA ke bAda aparigraha para utanA hI bala diyA gayA hai| parigraha saba duHkhoM kI jar3a hai| parigraha, mAnyatAprApta hiMsA hai / "mucchA pariggaho" kahakara ke bhagavAna mahAvIra ne mana kI mamatva dazA ko hI parigraha btaayaa| parigraha kA pariSkAra dAna hai| isIlie mukti maMjila ke cAra sopAnoM meM prathama sopAna dAna kahA gayA hai / vaicArika parigraha hI ekAntavAda ko janma detA hai| ataH usase bhI virata hone kA prabhu kA Adeza hai /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA sArvabhauma rUpa 357 tIsarA maulika tattva hai-anekaantvaad| vaha vastutaH mAnava kA jIvanadharma hai| samagra mAnavajAti kA jIvanadarzana hai| saMkucita evaM anudAra dRSTi ko vizAla aura udAra banAne vAlA anekAnta hI hai| paraspara sauhArda, sahayoga, sadbhAvanA evaM samanvaya kA mUla prANa hai / astu hama anekAntavAda ko samagra mAnavatA ke sahaja vikAsa kI, vizvajana-maMgala kI dhurI bhI kaha sakate haiN| ahiMsA, anekAnta aura aparigraha rUpa dharma hI viSamatApUrNa vizva kI samAja-vyavasthA meM samatA ke nAre lagA sakatA hai| upAsanA aura karmakANDa meM ulajhA huA dharma mAnasika samatA kI lau prajjvalita nahIM kara sktaa| samatA kriyA hai, ahiMsA pratikriyA; viSamatA kriyA hai to hiMsA prtikriyaa| vijJAna se vizva zAnti dUra hai, dharma se sannikaTa hai| ahiMsA, aparigraha, anekAnta rUpa dharma se hI jana-mana meM maMgala kI bhAvanA parivyApta hotI hai| anta meM, dharma kA vAstavika artha hai "apane sarvocca vikasita rUpa meM uccatama aura adhika mUlyavAna ke prati pUrNatayA smrpnn|" Ananda-vacanAmRta 0 jaise Avazyaka khAda, dhUpa, havA, pAnI pAkara bIja meM nihita vikAsonmukha zakti kA prasphuTana hotA rahatA hai, usI prakAra zizu AtmA meM supta virATa saMskAra anukUla vAtAvaraNa pAkara nikhara uThate haiM / / kArA (jela) kA baMdhana anacAhA hotA hai, isalie vaha manuSya ko trAsadAyaka lagatA hai| dArA (patnI) baMdhana kA manacAhA hotA hai, isalie vaha manuSya ko AhlAdadAyaka lagatA hai| 7 kArA kI kaThoratA se bhI dArA kI komalatA adhika khataranAka hotI hai| - dIpaka cAhe miTTI kA ho, dhAtu kA ho yA sone kA, usakA mahatva usakI kAyA se nahIM, bAtI se hai| 0 sAdhaka cAhe nimna kula kA ho yA uttama kula kA, usakA gaurava kula yA varNa ke bAhyarUpa meM nahIM, kiMtu jJAna kI jagamagAtI jyoti se hai| talavAra kA mUlya usakI dhAra meM hai, sitAra kA mUlya jhaMkAra meM hai, mAM kA mUlya usake pyAra meM hai, sAdhu kA mUlya usake AcAra meM hai| - capalatA bAlaka kA guNa hai, yuvaka kA doSa hai| - puruSa kA saundarya hai puruSArtha, nArI kA saundarya hai ljjaa| RAN MIvaanviwwmaratiwwwIVivawrenvironmenMonemaA