Book Title: Dharm aur Uske Dhyey ki Pariksha
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Dharma_aur_Samaj_001072.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229203/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA zikSA sUrya ke prakAza ke samAna hai| dUsarI vastuoMkA aMdhakAra dUra karanese hI ise santoSa nahIM hotA, yaha to apane Uparake aMdhakArako bhI sahana nahIM kara sktii| saccI bAta to yaha hai ki zikSA apane svarUpa aura apane sabhI aMgoMke saMbaMdhameM paidA hue bhrama yA aspaSTatAyeM nahIM saha sktii| apanI isI eka zaktike kAraNa yaha dUsare viSayoMpara bhI prakAza DAla sakatI hai / kuzala cikitsaka pahale apane hI dardakI parIkSA karatA hai aura tabhI vaha dUsareke rogoMkI cikitsA anubhavasiddha balase karatA hai / maikAleke minaTa (Airnute-- vaktavya ) ke anusAra hindustAnameM pracalita kevala klarka utpanna karanevAlI aMgrejI zikSAne pahale pahala apanese hI sambaddha bhrAntiyoMko samajhane aura unheM dara karane ke lie sira U~cA kiyA / aura sAtha hI isI zikSAne dharma, itihAsa, samAja, rAjanIti Adi dUsare viSayoMpara bhI naI rItise prakAza DAlanA zurU kiyaa| jisa viSayakI zikSA dI jAne lagatI hai usI viSayakI, usa zikSAke saMsparzase vicAraNA jAgRta hone ke kAraNa, aneka dRSTiyoMse parIkSA hone lagatI hai| dharmakA pitA, mitra yA usakI prajA vicAra hI hai| vicAra na ho to dharmakI utpatti hI saMbhava nahIM / dharma ke jIvana aura prasArake sAtha vicArakA yoga hotA hI hai / jo dharma vicAroMko sphurita nahIM karatA aura unakA poSaNa nahIM karatA vaha apanI hI AtmAkI hatyA karatA hai| isalie dharmake viSaya meM vicAraNA yA usakI parIkSA karanA, usako jIvana deneke barAbara hai| parIkSAkI bhI parIkSA yadi ho, to vaha aMtameM lAbhakAraka hI hotI hai / parIkSAko bhI bhaya ke baMdhana saMbhava haiM / jahA~ svecchAcArI rAjataMtra ho aura zikSAsaMbaMdhI mImAMsAse usa taMtrako dhakkA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeya kI parIkSA AnekA saMbhava ho vahA~ vaisI samAlocanA ke sAmane kAnUna aura pulisa jelakA dvAra batAneke lie khar3I rahatI hai| yaha satya hai ki dharmakI parIkSAko sadbhAgya se aisA maya nahIM hai / isake bhayasthAna dUsarI hI taraha ke haiN| parIkSaka meM pUrI vicAra-zakti na ho, niSpakSatA rakhane kA pUrA bala na ho, aura phira usakI parIkSAkA ucita mUlya A~ka sakanevAle zrotA na hoM, to yaha parIkSAkA bhayasthAna samajhA jAyagA / dharma jaite sukSma aura vivAdagrasta viSaya kI parIkSAkA mukhya bhaya-sthAna to svArtha hai / agara koI svArtha kI siddhi ke lie yA svArthakI hAni ke bhaya se prerita hokara dharmakI mImAMsA zurU kare, to vaha usakI parIkSA ke prati nyAya nahIM kara sakegA / isalae isa viSaya meM hAtha DAlate samaya manuSya ko saba tarapha se yathAzakya sAvadhAnI rakhanA anivArya hai agara vaha apane vicAroMkA kucha bhI mUlya samajhatA hai to / sabakI saguNapoSaka bhAvanA - dharmakA samUla dhvaMsa karane ke icchuka rUsI sAmyavAdiyoMse yadi pUchA jAya ki kyA tuma dayA, satya, saMtoSa, tyAga, prema aura kSamA Adi guNoMkA nAza cAhate ho, to ve kyA javAba deMge ? sAmyavAdiyoMkA kaTTarase kaTTara virodhI bhI isa bAtako siddha nahIM kara sakatA ki ve uparyukta guNoMkA vinAza karanA cAhate haiM aura dUsarI tarapha dharmaprANa kahalAnevAle dhArmika sajjanoMse kisI bhI pathake anuyAyiyoM se pUchA jAya ki kyA ve asatya, dambha, krodha, hiMsA, anAcAra Adi guNoM kA ghoSaNa karanA cAhate haiM yA satya maitrI vagairaha sadguNoM kA poSaNa karanA cAhate hai, to merI dhAraNA hai ki ve yahI javAba deMge ki ve eka bhI durguNakA pakSa nahIM karate balki sabhI sadguNoMkA poSaNa cAhate haiM / sAtha hI sAtha una sAmyavAdiyoM se bhI ukta durguNoM ke viSaya meM pUcha liyA jAya to ThIka hogA / koI bhI yaha nahIM kahegA ki sAmyavAdI bhI durguNoM kA poSaNa karanA cAhate haiM yA ve usIke lie saba yojanA karate haiM / - yadi dhArmika kahalAnevAle kaTTarapanthI aura dharmocchedaka mAne jAnevAle sAmyavAdI donoM hI sadguNoMkA poSaNa karane aura durguNoMko dUra karane ke viSaya meM ekamata haiM aura sAmAnya rUpase sadguNoMmeM gine jAnevAle guNoM aura durguNoM meM gine jAnevAle doSoMke viSaya meM bhI donoM meM 33 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja 'matabheda nahIM hai, to yaha savAla uThatA hai ki rUDhipanthI aura sudhAravAdI 'ina donoM ke bIca dharma-rakSA aura dharma-vicchedake viSayameM jo bhArI khIMcatAna, mArAmArI aura vivAda dikhalAI par3atA hai usakA kyA kAraNa hai ? yaha mata-bheda, yaha takarAra, dharma-nAmakI kisa vastuke viSaya meM hai ? mata-bhedake viSaya sadvRtti yA sadvRttijanya guNa, jo mAnasika hone ke kAraNa sUkSma haiM, unakI "dhArmikatAke viSayameM to mata-bheda hai hI nahIM / mata-bheda to dharmake nAmase prasiddha, dharmarUpameM mAne jAnevAle aura dharmake nAmase vyavahArameM AnevAle bAhya AcaraNoM yA bAhya vyavahAroMke viSaya meM hai| yaha mata-bheda eka yA dUsare rUpameM tIvra yA tIvratara rUpameM utanA hI purAnA hai jitanA manuSya jAtikA itihAsa / sAmAnya rItise mata-bheda ke viSayarUpa bAhya niyamoM, vidhAnoM yA kalApoM ko tIna bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai| (1) vaiyaktika niyama ve haiM jinakA mukhya saMbaMdha vyaktikI icchAse hai; jaise ki khAna pAna snAnAdike niyama | yadi eka zreNIke loga kanda-mUlako dharmakI dRSTi se varNya mAna kara khAnemeM adharma samajhate haiM to dUsare usIko khAkara upavAsa'dharma samajhate haiN| eka AdamI rAtri honese pahale khAne meM dharma mAnatA hai, dUsarA * rAtri-bhojanameM adharma nahIM samajhatA / eka vyakti snAnameM hI bar3A bhArI dharma* samajhatA hai aura dUsarA usImeM adharma / (2) kucha sAmAjika bAhya vyavahAra hote haiM jo dharma rUpameM mAne jAte haiN| eka samAja maMdira banAnemeM dharma mAnakara usake pIche pUrI zakti lagAtA hai aura dUsarA pUrNarUpase usakA virodha karanemeM dharma mAnatA hai| phira mandirakI mAnyatA rakhanevAle samAjameM bhI vibhinna virodhI vicAravAle haiM / eka viSNu, ziva yA rAmake sivAya dUsarI mUrtiko namaskAra karane yA pUjana karane meM adharma batalAtA hai, aura dUsarA inhI 'viSNu ziva AdikI mUrtiyoM kA Adara karane meM adharma mAnatA hai / itanA hI nahIM kintu eka hI devakI mUrtiyoMke nama aura sabastra svarUpameM bhI bhArI sAmAjika mata-bheda hai| eka hI prakArake svarUekI eka hI devakI nagna mUrtike mAnanevAloM ke bIca bhI pUjAke tarIkoMmeM kucha kama mata-bheda nahIM haiN| eka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA samAja puruSa eka sAtha yA kramase kiye hue ekase adhika vivAhako to adharma nahIM samajhatA parantu pAlanemeM jhUlatI huI bAla vidhavA mAtrase hI kA~pa uThatA hai | eka kauma, ho sake vahA~ taka, dUrake dharma samajhatI hai to dUsarI kauma, ho sake vahA~ taka najadIka ke khAnadAna meM zAdI karanA zreSTha samajhatI hai / eka samAja dharmadRSTise pazu vadhakA to dUsarA usI dRSTise usakA virodha karatA hai / punarvivAha ke nAma gotra meM vivAha karanA samarthana karatA hai ( 3 ) kucha prathAyeM aisI haiM jinakA sambandha samasta janatAke sAtha hote hue bhI unakI dhArmikatA ke viSaya meM tIvra matabheda upasthita hotA hai / isa samaya kisI pratyakSa AkramaNakArI duzmanakA dhAvA saubhAgyase yA durbhAgya se nahIM ho rahA hai - ataH duzmanoM ko mAranemeM dharma hai yA adharma hai, isa viSayako carcA briTiza gavarnameMTane banda karake hamArA samaya bacA diyA hai, phira bhI plegadeva jaise rogoMkA AkramaNa to hotA hI hai / usa samaya isa rogake dUta cUhoM ko mArane meM koI sArvajanika hitakI dRSTise dharma samajhatA hai, aura koI adharma mAnatA hai / jahA~ bAgha, siMha vagairaha hiMsaka prANiyoM yA krUra jantuoMkA upadrava hotA hai, vahA~ bhI sArvajanika hitakI dRSTise unakA saMhAra karane meM dharmAdharmakA prazna khar3A ho jAtA hai / eka varga sArvajanika hitakI dRSTise kisI bhI jalAzaya yA Ama rAsteko mala mUtra Adise bigAr3ane meM pApa mAnatA hai, to dUsarA varga isa viSaya meM kevala taTastha hI nahIM rahatA balki virodhI vyavahAra karatA hai jisase mAlUma par3atA hai ki mAno vaha usameM dharma samajhatA hai / 35 yahA~ to thor3ese hI namUne diye gaye haiM parantu aneka tarahake choTe bar3e kriyAkAMDoM ke aneka bheda haiM jinase eka varga bilakula dharma mAna kara cipaTe rahanekA Agraha karatA hai to dUsarA barga kriyAkAMDoMko bandhana samajha kara unako ukhAr3a pheMkane meM dharma samajhatA hai / isa prakAra hareka deza, hareka jAti aura hareka samAja meM bAhya vidhi-vidhAnoM aura bAhya AcAroMke viSaya meM unake dharma hone yA na honekI dRSTise bezumAra matabheda haiM / isa lie prastuta parIkSA uparyukta matabhedoM ke viSayapara hI carcA karanekI hai / hamane yaha to dekhA hai ki ina viSayoMmeM aneka matabheda haiM aura vaha ghaTate bar3hate rahate haiM / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 dharma aura samAja: adhika saMkhyaka logoMne ina matabhedoM ke pUre joza ke sAtha pravartita hote hue bhI sadA kucha vyakti se mila jAte haiM jinako ye matabheda sparza hI nahIM kara skte| ise yaha socanA prApta hotA hai ki aisI kauna-sI bAta hai ki jisako lekara aisA bahuvyApI matabheda bhI thor3e ine-gine logoM ko sparza nahIM karatA aura jisako lekara ina logoMko matabheda sparza nahIM karatA vaha tatva pA lenA kya ne logoM ke lie zakya nahIM hai ? hamane hai ki dharma ke do svarUpa hai, pahalA tAtvika jisameM sAmAnyataH kisIkA matabheda nahIM hotA, arthAt vaha hai sadguNAtmaka | dUsarA vyAvahArika jisameM tarahake matabheda anivArya hote haiM, arthAt vaha hai bAhya pravRttirUpa | jo tAtvika aura vyAvahArika dharmake bIcake bhedako spaSTa rUpale samajhate haiM, jo tAttvika aura vyAvahArika dharmake saMbaMdha ke viSaya meM vicAra karanA jAnate haiM, saMkSepa meM tAttvika aura vyAvahArika dharmake uciNakI aura usake balAbalakI cAbI jinako milI hai unako vyAvahArika ke matabheda klezavarddhaka rUpameM sparza nahIM kara sakate ! isa prakAra ke putra aura striyA~ itihAsa meM huI haiM aura Aja bhI haiM / isakA sAra yaha nikalA ki agara dharmake viSayakI saccI aura spaSTa samajha ho, to koI bhI matabheda klezakA kAraNa nahIM ho sakatA / saccI samajha honA hI klezavarddhaka matabhedake nivAraNakA upAya hai aura isa samajhakA tatva, prayatna kiyA jAya to manuSya jAti meM vistAra kiyA jA sakatA hai| isa lie aisI samajhako prApta karanA aura usakA poSaNa karanA iSTa hai| aba apaneko yaha dekhanA cAhie ki tAtrika aura vyAvahArika dharmake bIca meM kyA saMbaMdha haiM ? zuddha vRtti aura zuddha niSThA nirvivAda rUpase dharma hai jaba ki bAhya vyavahArake dharmA meM matabheda hai / isalie bAhya AcAroM, vyavahAroM, niyamoM aura rIti-rivAjoM kI dhArmikatA yA adhArmikatAkI kasauTI tAtrika dharma hI ho sakatA hai| zuddhAzuddhaniSThA aura usake dRSTAnta jina jina prathAoM, rIti-rivAjoM aura niyamoM kI utpatti zuddha niSThAse hotI hai unako sAmAnya rUpase dharma kahA jA sakatA hai aura jo AcAra zuddhaniSThAjanya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA nahIM hote, unako adharma kahanA cAhie | apane anubhava se apanI AtmAyeM aura sacce anumAnale dUsaroMmeM bhI dekhA jA sakatA hai ke amuka eka hI AcAra kabhI to zuddha niSThAse utpanna hotA hai aura kabhI azuddha niSThaH / eka vyakti jo AcaraNa zuddha niSThAse karatA hai, usIko dUsarA vyakti azuddha niSThA se karatA hai| yadi eka varga zuddha yA zubha niSThA se maMdira nirmANa ke pIche par3akara logoMkI zakti samaya aura dhana lagAne meM dharma mAnatA hai, to dUsarA varga utanI hI balki kaI bAra usase bhI adhika zubha yA zuddha niSThA se maMdira nirmANakA virodha karake uma ke pIche kharca kiye jAnevAle dhana-jana balako dUsarI hI dizAma svarca karanemeM dharma samajhatA hai aura tadanusAra AcaraNa karatA hai / eka varga kadAcit vidhavA vAlAce hitArtha hI usake punarvivAhakA virodha karatA hai, to dUsarA varga usa bAlakA adhikAra samajhakara usake adhikAra dharmako dRSTise zubha niSThApUrvaka unake punavivAha kI himAyata meM hI dharma samajhatA hai / eka varga cUhoM aura dUsare viSaile jantuoMkI, DevabhAvase nahIM, para bahujanahitakI dRSTi zubhaniSThApUrvaka, hiMsAkI himAyata karatA hai, to dUsarA varga bahujanake jIvanAdhikArako dRSTise zubhaniSThApUrvaka ho unakI hiMsA ke virodha meM dharma samajhatA hai| tAtparya yaha ki bahuta se rIti'rivAjoM aura prathAoMke samarthana yA virodhake pIche bahudhA donoM pakSavAloMkI * zubhaniSThAkA honA saMbhava hai / yaha to jAnI huI bAta hai ki hajAroM svArthI jana sirpha apanI andarUnI - svArtha- vRtti aura lolupa azubha niSThAko lekara hI mandira tathA vaisI dUsarI saMsthAoM kA samarthana karate haiM, aura tIrthoMkA mAhAtmya gAkara sirpha AjIvikA prApta karate haiN| apanI kisI svArthavRttise yA pratiSThA ke bhUtake bhaya se prerita hokara vidhavA bhale burekA viveka kiye binA hI kevala azubha niSThAne usake punavivAhakA samarthana karanevAle bhI hote Aye haiM, aura itanI hI yA isase bhI adhika azubha vRttise punarvivAhakA virodha karane vAle bhI mila jAte haiM / madyamAMsa jaise heya padArthoM kA bhI zubhaniSThA se prasaMga vizeSa para upayoga karanemeM dharma mAnA gayA hai, jaba ki azubha niSThAse unakA tyAga karane yA karAnekA dharma siddha nahIM honeke udAharaNa bhI mila sakate haiM / 37 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja isa taraha aisA koI bhI vaiyaktika, sAmAjika yA sArvajanika niyama, AcAra, prathA yA rIti-rivAja nahIM hai, jisake viSaya meM koI samajhadAra prAmANika manuSya aisA kaha sake ki amuka vyavahAra tInoM kAloM meM sabake lie eka hI tarIkese zubhaniSThApUrvaka honA aura amuka vyavahAra azubhaniSThApUrvaka honA hI saMbhava hai| pariNAmase hI bAhya vyavahArako dharma mAnanA cAhie itane vicArake bAda hama apane nizcayakI prathama bhUmikApara A pahu~cate haiM ki koI bhI bAhya vrata-niyama AcAra-vicAra yA rIti-rivAja aisA nahIM hai jo sabake lie, samAjake lie yA eka vyakti ke lie hamezA dharmarUpa yA adharmarUpa hI kahA jA ske| isa prakArake vyAvahArika gine jAnevAle dharmo kI dhArmikatA yA adhArmikatA sirpha una niyamoM ke pAlana karanevAlekI niSThA aura prAmANika buddhike Upara avalaMbita hai| zubha niSThAse kisIkA prANa bacAneke lie usapara honevAle zastrAghAtako rokA jA sakatA hai aura isase bhI jyAdA zubha niSThAse dUsare vakta usake Upara vahI zastra calAyA jA sakatA hai| azuma niSThAse kisIke Upara zastra calAnekI bAta to jAnI huI hai, para isase bhI jyAdA azubha niSThAse usake pAlana aura poSaNa karanevAle bhI hote haiM / siMha aura sarpa jaise jIvoM ko pAla kara unakI svataMtratAke haraNase AjIvikA karanevAloMko kauna nahIM jAnatA ? parantu isase bhI jyAdA azubha niSThAse lar3akiyoM ko pAlana poSaNa kara unakI pavitratAkA balidAna karake AjIvikA karanevAle loga bhI Aja saMskRta gine jAnevAle samAjameM surakSita haiM | ina sabase sUcita yahI hotA hai ki koI bhI vyAvahArika bAhya kriyAkANDa sirpha isa lie ki bahutase loga usakA AcaraNa karate haiM, dharma nahIM kahA jA sakatA yA usako dUsare loga nahIM mAnate yA AcArameM nahIM lAte yA usakA virodha karate haiM, to inhIM kAraNoMse vaha adharma nahIM kahA jA sktaa| bahuta-se loga kahate haiM ki bahuta daphA vrata, niyama, kriyA-kANDa Adi zubhaniSThA se utpanna na hone para bhI abhyAsake balase zubhaniSThA utpanna karane meM kAraNa ho sakate haiM / isa lie pariNAmakI dRSTi se bAhya vyavahArako dharma mAnanA cAhie / isakA uttara muzkila nahIM hai / koI bhI bAhya vyavahAra aisA nahIM, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA jo zubhaniSThA hI utpanna kare / ulaTA bahuta daphA to aisA hotA hai ki amuka bAhya vyavahArakI dharmarUpamai pratiSThA jama jAnepara usake AdhArapara svArtha-poSaNakA ho kAma adhikAMzameM sAdhA jAtA hai / isI lie hama dekhate haiM ki zubha. niSThAse sthApita kI huI maMdira-saMsthAkI vyavasthA karanevAlI dhArmika per3hiyA~ antameM svArtha aura sattAke poSaNakI sAdhana ho jAtI haiM / itanA hI nahIM, parantu kabhI kabhI dharma-bhIra dRSTise pAI pAIkA dhArmika hisAba rakhanevAle loga bhI dhana ke lobhameM pha~sakara prasaMga Anepara apanA dhArmika karja cukAnA bhUla jAte haiM / zubha niSThAse svIkAra kiye hue tyAgIke vezakI pratiSThA jama jAnepara aura tyAgI ke AcaraNakA lokAkarSaNa jama jAnepara usI veza aura bAhya AcaraNake AdhArapara azubha vRttiyoMke poSaNake udAharaNa bhI kadama kadamapara milate rahate haiM / aisA nahIM kahA jA sakatA ki koI bhI vyakti bAhya niyamase lAbha nahIM uThAtA kintu bAhya niyama lAbhaprada hotA hI hai, yaha bhI ekAnta satya nahIM hai / isa lie jisa taraha ekAnta-rUpameM zuddha-niSThAko, bAhyaH vyavahArakA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, usI taraha usako ekAnta rUpameM bAhya vyavahArakA kArya bhI nahIM mAna sakate / ataH kAraNa kI dRSTise yA phalakI dRSTise kisI bhI vyavahArako eka hI vyakti yA samaSTike vAste aikAntika dharma honekA vidhAna nahIM kiyA jA sakatA / yahI kAraNa hai ki jaina zAstroMmeM aura dUsare zAstroM meM bhI, tAttvika dharmako sabake lie aura sadAke vAste ekarUpa mAnate hue bhI vyAvahArika dharmako isa taraha nahIM mAnA gyaa| phira bhI yaha prazna hotA hai ki agara vyAvahArika AcAra aikAntika dharmake rUpamai saMbhava nahIM hai to jaba una AcAroMkA koI virodha karatA hai aura usake sthAnapara dUsare nipama aura dUsare AcAra sthApita karanA cAhatA hai, to purAne AcAroMkA anusaraNa karanevAloM ko kyoM burA lagatA hai ? aura kyA unakI bhAvanAko Thesa lagAnA sudhAravAdiyoMke lie iSTa hai ? javAba spaSTa hai| vyAvahArika kriyAkANDoMko bhramapUrvaka tAtvika dharma mAna lenevAloMkA varga hamezA bar3A hotA hai / ve loga ina bAhya kriyAkANDoM ke Upara honevAle AghAtoMko bhI tAttvika dharmapara AghAta mAnane kI bhUla kiyA karate haiM aura isa bhUlase hI unakA dila kaSTa pAtA hai| sudhAravAdiyoMkA yaha kartavya hai ki ve svayaM jo samajhate ho usako spaSTa rUpase rUr3hivAdiyoM ke sAmane rakheM / bhrama dUra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dharma aura samAja ho jAnepara una logoMkA jo kaSTa hai vaha dUra ho jAyagA aura usake sthAnapara satya darzanakA Ananda prApta hogaa| deva, gurU, dharma tatva jaina parampasake anusAra tAttvika dharma tIna tattvoMmeM samAyA huA hai -- deva, guru aura dharma / AtmAko saMpUrNa nirdoSa avasthAkA nAma deva tattva, usa nirdoSatAko prApta karaneko saccI AdhyAtmika sAdhanA guru tatva aura saba taraha ke vivekapUrNa yathArtha saMyama kA nAma dharma tatva / ina tIna tatvoM ko jainatvakI AtmA kahanA cAhie / ina tatvoM kI rakSA karanevAlI aura poSaNa karane vAlI bhAvanAko usakA zarIra kahanA cAhie / devatatvako sthUla rUpa pradAna karanevAle mandira, unake andarakI mUliyA~, unakI pUjA-AratI aura ukkA saMsthAke nirvAha ke lie AmadanI ke sAdhana, usakI vyavasthApaka per3hiyA~. tIrthasthAna, ye saba devatatvakA poSaka bhAvanA-rUpa zarIrake vastra aura alaMkAra haiN| isI prakAra makAna, khAna-pAna rahana-sahana Adike niyama tathA dUsare prakAra ke vidhi-vidhAna ye saba gurutattvarUpa zarIrake vastra aura alaMkAra haiM / amuka cIz2a na khAnI, amuka hI khAnI, amuka pramANamai khAnA, amuka vakta nahIM khAnA, amuka sthAnameM rahanA, amuka ke prati amuka rItise hI vyavahAra karanA, ityAdi vidhiniSedhake niyama saMyama tatvake zarIrake kapar3e aura jevara haiM / AtmA, zarIra aura usake aMga AtmAke basane, kAma karane aura vikasita honeke lie zarIrakI sahAyatA 'anivArya hotI hai| zarIrake vinA vaha koI vyavahAra siddha nahIM kara sakatA / kapar3e zarIrakI rakSA karate haiM aura alaMkAra usakI zobhA bar3hAte haiM, parantu dhyAna -rakhanA cAhie ki eka hI AsmA hote hue bhI usake anAdi jIvanama zarIra eka nahIM hotA / vaha pratizcaga badalatA rahatA hai| agara isa bAtako chor3a bhI diyA jAya, to bhI purAne zarIrakA tyAga aura naye zarIrakI svIkRti sAMsArika Atma-jIvana meM anivArya hai| kapar3e zarIrakI rakSA karate haiM, parantu yaha ekAnta satya nahIM hai| bahuta-bAra kapar3e ulaTe zarIrakI vikRtikA kAraNa honese byAjya ho jAte haiM aura jaba rakSA karate haiM taba bhI zarIra ke Upara ve eka jaise nahIM rahate / zarIrake pramANase choTe bar3e karane aura badalane par3ate haiM / avasara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA eka bhApakA kapar3A bhI mailA, purAnA yA jantumaya ho jAnepara badalanA par3atA hai yA sApha karanA par3atA hai| isake atirikta binA kapar3e ke bhI zarIra niroga raha sakatA hai balki isa sthiti meM to jyAdA nirogapanA aura svAbhAdhikapanaH zAstra meM kahA gayA hai / isameM viparIta kapar3oMkA saMbhAra to Arogya kA vinAzaka aura dUsare kaI tarIkoMse nukramAnakAraka bhI siddha huA hai / gahanoMkA to zarIrakSA aura puSTi ke sAtha koI sambandha hI nahIM hai| kapar3e aura gahanoMko apekSA jisa kA AtmAke sAtha bahuta gaharA sambandha hai aura jisakA sambandha anivArya rAtise jIvana meM Avazyaka hai, usa zarIrake viSayameM bhI dhyAna khIMcanA jarUrI hai / zarIrake aneka aMgoM meM hRdaya, mastiSka, aura nAbhi Adi dhruva aMga haiM / inake astitvapara hI zarIrakA astitva hai| inameM koI aMga gayA ki jIvana samApta / parantu hAtha, paira, kAna, nAka, Adi jarUrI aMga hote hue bhI dhruva nahIM haiM-unameM bigAr3a yA anivArya doSa utpanna honepara unake kATa denese hI zarIra surakSita rahatA hai| AtmA, zarIra, usake dhruva-anuva aGga, vastra, alaMkAra ina sabakA pAra* sparika kyA sambandha hai, ve eka dUsarese kitane najadIka athavA kitane dUra haiM, kauna anivArya rUpase jIvana meM jarUrI hai aura kauna nahIM, jo yaha vicAra kara sakatA hai usako dharma-tatvakI AtmA, usake zarIra aura usake vastrAlaMkArarUpa bAhya vyavahAroM ke bIcakA pArasparika sambandha, unakA balAbala aura unakI kImata zAyada hI samajhAnI pdd'e| dharmanAzakA bhaya isa samaya yadi koI dharmake kapar3e aura gahanesvarUpa bAhya vyavahAroMko badalane, unameM kamI karane, sudhAra karane aura jo nikamme hoM unakA viccheda kara dene kI bAta karatA hai, to eka varga baukhalA uThatA hai ki yaha to deva, guru aura dhama tatvake uccheda karane kI bAta hai| isa vargakI baukhalAhaTa eka bAlaka aura yuvatI kI taraha hai / bAlakake zarIrase male aura nukasAnadeha kapar3e utArate samaya vaha cillAtA hai -- are mujhe mAra ddaalaa|' saundaryako puSTa karaneke lie yA paraMparAse calI AtI huI bhAvanAke kAraNa surakSA-pUrvaka bar3hAye hue aura sa~bhAla kara rakhe hue bAloMko jaba unakI jar3ameM koI bar3I bhArI sar3ana ho Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dharma aura samAja jAnese kATA jAtA hai to usa samaya yuvatI bhI keza-moha-vaza cillA uThatI hai 'are mujhe mAra DAlA, kATa DAlA / ' dharmarakSakoM kI cillAhaTa kyA isI prakArakI nahIM hai? prabha hogA ki kyA tAttvika aura vyAvahArika dharmakA saMbaMdha aura usakA balAbala rUDhipanthI vidvAn gine jAnevAle AcAryasamrAT (1) nahIM jAnate ? yadi unakI cillAhaTa saccI ho, to javAba yaha hai ki yA to ve jAnate nahIM,. aura yadi jAnate haiM to itane asahiSNu haiM ki usake AvezameM samabhAva khokara bAhya vyavahAra ke parivartanako tatvika dharmakA nAza kaha denekI bhUla kara baiThate haiN| mujhe to isa prakArakI baukhalAhaTakA kAraNa yahI lagatA hai ki unake jIvana meM tAtvika dharma to rahatA nahIM aura vyavahArika dharmakI lokapratiSThA tathA usake prati logoMkI bhakti honese kisI bhI tyAga yA arpaNa yA kisI bhI tarahake kartavya yA jabAbadArI ke binA sukhI aura AlasI jIvana nirvAha karanekI unakI Adata par3a jAtI hai, aura isa lie ve isa jIvana aura isa Adatako surakSita rakhane ke lie hI sthUla-darzI logoM ko uttejita kara hohallA macAnekA kAma jAne ajAne karane lagate haiN| rUDhivAdI dharmAcArya aura paMDita eka tarafa to khudake dharmako trikAlAbAdhita aura zAzvata kahakara sadA dhruva mAnate aura manavAte haiM aura dUsarI tarapha koI unakI mAnyatAke viruddha vicAra prakaTa karatA hai to phaurana dharma ke vinAza kI cillAhaTa macA dete haiN| yaha kaisA 'vadato vyAghAta' hai ? maiM una vidvAnoMse kahatA hU~ ki yadi tumhArA dharma trikAlAbAdhita hai, to sukhase saur3a tAnakara soye raho, kyoMki tumhArI matase kisIke kitane hI prayatna karane para bhI usameM tanika bhI parivartana nahIM hotA aura yadi tumhArA dharma virodhIke vicAra mAtrase nAzako prApta ho jAne jitanA komala hai to tumhAre hajAra caukI paharA rakhate hue bhI naSTa ho jAyagA / kAraNa, virodhI vicAra to kisI na kisI dazAmeM hoMge hI-- isa lie tuma dharmako trikAlAbAdhita mAno yA vinazvara mAno, tumhAre lie to sabhI sthitiyoM meM holhalA macAnekA prayatna nikammA hai / dharmake dhyeyakI parIkSA dharmake dhyeyakI parIkSA bhI dharma-parIkSAke sAtha anivArya rUpase saMbaddha hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA isalie aba isa uttarArdhapara AnA cAhie / hareka dezameM apaneko Astika mAnane yA manavAnevAlA varga, cArvAka jaise kevala ihalokavAdI yA pratyakSa sukhavAdI logoMse kahatA AyA hai ki tuma nAstika ho / kyoM ki tuma vartamAna janmase usa pAra kisIkA astitva nahIM mAnaneke kAraNa karma-vAda aura usase phalita honevAlI sArI naitika dhArmika javAbadehiyoMse inakAra karate ho / tuma mAtra vartamAna jIvanakI aura vaha bhI apane hI jIvanakI svArthI saMkIrNa dRSTi rakhakara sAmAjika aura AdhyAtmika dIrghadarzitAvAlI javAbadehIke baMdhanoMkI upekSA karate ho, unase iMkAra karate ho aura vaisA karake kevala pAralaukika hI nahIM, aihika jIvana takakI suvyavasthAkA bhaMga karate ho| isalie tumheM sirpha AdhyAtmika hita ke lie bhI nAstikatAse dUra rahanA cAhie / isa prakAra Astika gine jAnevAle vargakA pratyakSavAdI cArvAka jaise logoM ke prati AkSepa yA upadeza hotA hai| isake AdhArase karmasiddhAntavAdI kaho, Atma-bAdI kaho, yA paralokavAdI kaho, unakA kyA siddhAnta hai, yaha apane Apa spaSTa ho jAtA hai| __ karma-vAdIkA siddhAnta yaha hai ki jIvana sirpha vartamAna janmameM hI pUrA nahIM ho jaataa| vaha pahale bhI thA aura Age bhI rahegA / aisA koI bhI bhalA yA burA, sthUla yA sUkSma, zArIrika yA mAnasika pariNAma jIvana meM nahIM utpanna hotA jisakA bIja usa vyaktike dvArA vartamAna yA pUrva janmameM na boyA gayA ho| isI taraha eka bhI sthUla yA sUkSma mAnasika, vAcika yA kAyika karma nahIM hai ki jo isa janmameM yA para janmameM pariNAma utpanna kiye vinA vilata ho jAya / karmavAdIkI dRSTi dIrgha isa lie hai ki vaha tInoM kAloMko vyApta karatI hai, jaba ki cArvAkakI dRSTi dIrgha nahIM hai kyoM ki vaha sirpha vartamAnako sparza karatI hai| karmavAdIkI isa dIrgha dRSTise phalita usakI vaiyaktika, kauTumbika, sAmAjika yA vizvIya javAbadAriyoM aura naitika baMdhanoMmeM, aura cArvAkakI alpa dRSTise phalita honevAlI javAbadAriyoM aura naitika baMdhanoM meM bar3A antara hai| yadi yaha antara barAbara samajha liyA jAyaH aura usakA aMzamAtra bhI jIvana meM utArA jAya taba to karmavAdiyoM kA cArvAkake prati AkSepa saccA ginA jAya aura cArvAkake dharma dhyeyakI apekSA karma-vAdIkA dharma-dhyeya unnata aura grAhya hai-yaha jIvana-vyavahArase mAna liyA jAya / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja aba hame yaha dekhanA hai ki vyavahAra meM karmavAdI cArvAkapanthIkI apekSA kitanA U~cA jIvana bitAtA hai aura apane saMsArako kitanA adhika sundara aura kitanA adhika bhavya banAnA yA racanA jAnatA hai / prazna yoM meM eka pakSa dUsareko cAhe jo kahe, usako koI nahIM roka sakatA / kintu sirpha kahane mAtra se koI apanA bar3Apana sAbita nahIM kara sakatA / bar3e choTeko jA~ca to jIvana ho hotI hai | cArvAka panthI tuccha dRSTiko lekara paraloka nahIM mAnate jisase ve apanI Atmika jabAbadArI aura sAmAjika jabAbadArIse bhraSTa rahakara sirpha apane aihika sukhakI saMkIrNa lAlasA meM eka dUsare ke pratikI sAmAjika jabAbadAriyA~ adA nahIM karate | usase vyavahAra la~gar3A ho jAtA hai / aisA ho sakatA hai ki cApaMthI jahA~ apane anukUla ho, vahA~ dUsaroMse sahAyatA le le, mA-vApakI virAsata pacA le aura myunisipailiTIkI sAmagrIko bhogane meM jarA bhI pIche nahIM raheM, sAmAjika yA rAjakIya lAbhakA lezamAtra bhI tyAga na kare / parantu jaba unhIM mAnbApoMke pAlane poSanekA savAla Ave taba upekSAkA Azraya le le / myunisipAlaTI ke kisI niyasakA pAlana apane sigpara A jAya taba cAhe jisa bahAnese nikala jAya / sAmAjika yA rASTrIya Apatti samaya kucha karttavya prApta honepara peTa dukhanekA bahAnA karake pAThazAlA se baca nikalane-bAle bAlakakI taraha, kisI na kisI rotise chuTakArA pA jAya aura isa taraha apanI cArbIka dRSTise kauTumbika, sAmAjika, rAjakIya sAre jIvanako la~gar3A banAnekA pApa karatA rhe| yaha hai usakI cAkatAkA duSpariNAma | aba apane para-loka vAdI Astika kahanevAle aura apane Apako bahuta zreSTha mAnanevAle vargakI tarapha dhyAna diijie| agara karma-vAdI bhI apanI kauTumbika, sAmAjika aura rAjakIya sArI jimmedAriyoMse chUTatA dikhAI par3e, to usameM aura cAbI meM kyA antara rahA ? vyavahAra to donoMna hI bigAr3A | hama dekhate haiM ki kucha khudamatalabI apane Apako khullamakhullA cArvAka kahakara prApta huI jimmedAriyoM ke prati sarvathA durlakSa karate haiM / para sAtha hI hama dekhate haiM ki karmavAdI bhI prApta jabAbadAriyoMke prati utanI hI upekSA batAteM hai / buddhise paralokavAda svIkAra karanepara bhI aura vANI se usakA uccAraNa karanepara bhI unameM 1 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyevakI parIkSA --.insramme paraloka yAda to nAma mAtra kAhI rahatA hai| isakA kAraNa para-lekavAdako dharmake dhyeya meM sthAna degapara bhI usakI jo gaira-samajha rahatI hai, vaha hai / cArvAkakI' gairasamajha to saMkINa dRSTi taka hI hai parantu para-lokavAdIkI gairasamajha usase dugunI hai| vaha bolatA to hai dISTikI taraha aura vyavahAra karatA hai cArvAka.. kI taraha }--ataH eka meM ajJAna hai to dUsare meM viparyAsa / viparyAsake pariNAma ima viparyAsana para-vAdI svAtmA ke prati sacAIse socane aura saccA rahakara tadanusAra apanA jIvana banAnekI jabAbadArIkA to pAlana nahIM karatA parantu jaba kauTumbika, sAmAjika vagairaha jabAbadAriyA~ upasthita hotI haiM taba vartamAna janma kSaNa-bhaMgura hai- yahA~ koI kisIkA nahIM -saba svArthI bhare hue haiM, yaha saba melA bikharanevAlA hai, jo bhAgyameM likhA hogA use kauna miTA sakatA hai, apanA hita sAdhanA apane hAtha meM hai / yaha hita para-loka sudhAranameM hai aura paraloka sudhArane ke lie isa jagatakI prApta huI sabhI vastue~ phekane yogya hai / isa prakArakI vicAra-dhArA meM par3akara, para-lokakI dhunameM vaha manudhya ina javAbadAriyoMkI upekSA karatA hai / isa prakArakI aikAntika dhunameM vaha bhUla jAtA hai ki usake paralokavAda ke siddhAntake anusAra usakA vartamAna janma bhI to paraloka hI hai aura usakI agalI podI bhI paraloka hai, pratyakSa upasthita apane sivAyakI sRSTi bhI paralokakA hI eka bhAga hai| isa bhUla ke saMskAra bhI karmavAdake niyamAnusAra usake sAtha jaaeNge| jaba vaha kisI dUsare lokameM avatarila hogA, yA isI lokameM nayI pIr3hImeM janma legA, taba usakA paraloka sudhArane aura sArA vartamAna pheMka denekA saMskAra jAgegA aura phira vaha yahI kahegA ki paraloka hI dharmakA dhyeya hai| dharma to paraloka sudhAraneko kahatA hai, isalie aihika sudhAranA yA aihika javAbadAriyoMmeM ba~dha jAnA to dharmadroha hai| aisA kahakara vaha prathamakI apekSAse paraloka kintu abhIkI apekSAse vartamAna, isa janmakI upekSA karegA aura dUsare hI paraloka aura dUsare hI janmako sudhAranekI dhunameM pAgala hokara dharmakA Azraya legA / isa saMskArakA pariNAma yaha hogA ki prathama mAnA huA paraloka hI vartamAna janma banegA aura taba vaha dharmake paraloka sudhAraneke dhyeyako Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja 'pakar3akara isa prApta hue paralokakI upekSA karegA aura bigAr3egA / isa taraha dharmakA dhyeya paraloka hai, isa mAnyatAkI bhI gairasamajhakA pariNAma cArvAkake 'paralokavAda kI asvIkRtikI apekSA koI dUsarA honA saMbhava nhiiN| ___ yadi koI kahe ki yaha dalIla bahuta khIca-tAnakI hai to hameM udAharaNa ke lie dUra jAne kI jarUrata nahIM hai / jaina samAja Astika ginA jAtA hai, paraloka sudhAranekA usakA dAvA hai aura usake dharmakA dhyeya paraloka sudhArane meM hI pUrNa hotA hai, aisA vaha garvapUrvaka mAnatA hai| parantu agara hama jaina samAja kI pratyeka pravRttikA bArIkIke sAtha abhyAsa kareMge to dekheMge ki vaha paraloka to kyA sAdhegA cArvAka jitanA ihaloka bhI nahIM sAdha sktaa| __ eka cArvAka musAphira gAr3I meM baitthaa| usane apane pUre ArAmake lie dUsaroMkI suvidhAkI bali dekara, dUsaroM ko adhika asuvidhA pahu~cA kara paryAptase bhI adhika jagaha ghera lii| thor3I dera bAda utaranA hogA aura yaha sthAna chor3anA par3egA, isakA usane kucha bhI khyAla nahIM kiyaa| isI taraha dusare maukoMpara bhI vaha sirpha apane ArAmako dhunameM rahA aura dUsaroMke sukhakI bali dekara sukhapUrvaka saphara karatA rahA / dUsarA paiseMjara paralokavAdI jaina jaisA thaa| usako jagaha to milI jitanI cAhie usase bhI jyAdA, para thI vaha gandI / usane vicAra kiyA ki abhI hI to utaranA hai, kauna jAne dUsarA kaba A jAya, calo, isIse kAma calA lo / saphAIke lie mAthA-paccI karanA vyartha hai| isameM vakta khoneke badale 'arihanta' kA nAma kyoM hI na leM, aisA vicAra kara usane usI jagahameM vakta nikAla diyaa| dUsarA sTezana AyA, sthAna badalanepara dUsarI jagaha mila gaI / vaha thI to svaccha para bahuta sa~karI / prayatnase adhika jagaha kI jA sakatI thI / parantu dusaroM ke sAtha vAdavivAda karanA paralokakI mAnyatAke 'viruddha thA / so vahA~ phira paralokavAda A gayA-bhAI, rahanA to hai thor3I derake lie, vyarthakI mAthApaccI kisa lie ? aisA kahake vahA~ bhI usane arihantakA nAma lekara vakta nikaalaa| isa taraha usakI lambI aura adhika dinoMkI relakI aura jahAjakI sArI musAphirI pUrI huii| ArAma milA yA kaSTa-jahA~ usako kucha bhI karanekI jarUrata par3I-vahIM usake paralokavAdane hAtha pakar3a liyA-- aura iSTa smaraNake lie sAvadhAna kara diyA / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dharma aura usake dhyeyakI parIkSA hama ina donoM musAphiroMke citra sadaiva dekhate haiN| isa parase yaha kaise kahA jA sakatA hai ki prathama cArvAkakI apekSA dUsarA paralokavAdI paiseMjara bar3hA-car3hA hai / ekane jaba ki saMkIrga dRSTi se sabake pratikI jimmedAriyoMkA bhaMga kara kamase kama apanA ArAma to sAdhA aura vaha bhI akhIra taka, taba dUsarene prayatna kiye binA yadi ArAma milA to rasapUrvaka usakA AsvAdana kiyA, parantu jahA~ jahA~ apane ArAmake lie aura dUsaroMkI beArAmIko dUra karane ke lie prayatna karane kA prasaMga AyA vahA~ vahA paraloka aura AgekA zreya sAdhaneke nire bhramameM cArvAkakI apekSA bhI adhika jabAbadAriyoMkA bhaMga kiyaa| yaha koI rUpaka nahIM hai, pratidina honevAle vyavahArakI bAta hai| lar3akA vayaska hokara mAtA pitAko birAsata pAne ke lie to utsuka ho jAtA hai, kintu mAtA pitAkI sevAkA prasaMga Anepara usake sAmane paralokavAdiyoMke upadeza zurU ho jAte haiM / ' are mUrkha ! AtmAkA hita to kara le, mAtA pitA to prapaMca hai|' ye mahAzaya phira paraloka sudhArane calate haiM aura vahA~ phira vahI gaira javAbadArIkA anavasthA-cakra calanA zurU ho jAtA hai| ___ koI yuvaka sAmAjika javAbadArIkI tarapha jhukatA hai to paralokavAdI guru kahate haiM-'jAta-pAta ke baMdhana tor3akara tU usako vizAla banAnekI bAtameM to par3A hai, para kucha AsmAkA bhI vicAra karatA hai ? paralokako dekha / isa prapaMca meM kyA rakhA hai ? ' vaha yuvaka gurukI bAta sarvathA na mAne to bhI bhramavaza hAthameM liyA huA kAma to prAyaH hI chor3a detA hai| koI dUsarA yuvaka vaidhavya ke kaSTa nivAraNArtha apanI sArI saMpatti aura sAmarthyakA upayoga eka vidhavAke punarvivAha ke lie karatA hai yA aspRzyoMko apanAne aura aspRzyatA ke nivAraNameM karatA hai, to Astika-ratna gurujI kahate haiM-'are viSayake kIr3e, aise pApakArI vivAhoMke prapaJca meM par3akara paraloka kyoM bigAr3atA hai ?' aura vaha becAga bhrAnta hokara mauna lekara baiTha jAtA hai / garIboM kI vyathA dUra karaneke lie rASTrIya khAdI jaise kAryakramameM bhI kisIko par3atA dekhakara dharmatrAtA guru kahate haiM--'are yaha to karmokA phala hai / jisane jaisA kiyA, vaha vaisA bhogatA hai / tU to terA sa~bhAla / jisane AtmAko sAdha liyA, usane saba sAdha liyaa| paraloka jaisA ucca dhyeya honA caahie|' aise upadezase yaha yuvaka bhI kartavyase cyuna ho jAtA hai / hama isa taraha ke kartavya-bhraMza samAja samAja aura dhara gharameM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja dekhate haiM | gRhasthoMkI hI bAta nahIM, tyAgI gine-jAnevAle dharmaguruoM meM bhI karttavya pAlanake nAmapara zUnya hai / tatra cArvAka dharma yA usake dhyeyako svIkAra karanese jo pariNAma upasthita hotA hai vahI pariNAma paralokako dharmakA dhyeya mAnane se bhI nahIM huA, aisA koI kaise kaha sakatA hai ? yadi aisA na hotA to hamAre dIrghadarzI gine jAnevAle paralokavAdI samAja meM Amika, kauTumbika, sAmAjika aura rASTrIya jabAbadAriyoMke jJAnakA abhAva na hotA / Ta cAhe karja lekara bhI ghI pIne kI mAnyatA rakhanevAle pratyakSavAdI svasukhabAdI cArvAka ho cAhe paralokavAdI Astika hoM, yadi una donoM meM kartavya kI yogya samajha, javAbadArIkA Atma-bhAna aura puruSArthakI jAgRti jaise tacca na hoM, to donoM ke dharmadhyeya sambandhI bAdameM cAhe kitanA hI antara ho, una donoM ke jIvana meM yA ve jisa samAja ke aMga hai, usa samAja ke jIvana meM koI antara nahI par3atA | balki aisA hotA hai ki paralokavAdI to dUsareke jIvanako bigAr3ane ke alAvA apanA jIvana bhI vigAr3a letA hai, jaba ki cAkapanthI adhika nahIM to apane vartamAna jIvanakA to thor3A sukha sAva letA hai / isake viparIta agara cArvAka-paMthI aura paralokavAdI donoM meM kartavya kI yogya samajha, javAbadArIkA bhAna aura puruSArthakI jAgRti barAbara barAbara ho, to cArvAkakI apekSA paralokavAdIkA vizva adhika saMpUrNa hone kI yA paralokavAdIkI apekSA cArvAkapanthIkI duniyA ke nimna honekI koI saMbhAvanA nahIM hai| dharmakA dhyeya kyA ho ? dhyeya cAhe jo ho, jinameM kartavya aura javAbadArIkA bhAna aura purupArthakI jAgRti adhika hai, ve ho dUsaroMkI apekSA apanA aura apane samAja yA rASTrakA jIvana adhika samRddha yA sukhI banAnevAle hai / kartavya aura javAbadArIke bhAna vAle aura puruSArthakI jAgRtivAle cArvAka sadRza loga bhI dUsare pakSa ke samAja yA rASTra ke jIvana kI banisbata apane samAja aura rASTrakA jIvana khUba acchA banA lete haiM, isake pramANa hamAre sAmane haiN| isalie dharmake dhyeya rUpameM paralokavAda, karmavAda, yA AtmavAda dUsare vArdokI apekSA adhika saMpUrNa yA bar3hA huA hai, aisA hama kisI bhI tarahase sAbita nahIM kara Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA sakate / aisI sthitimeM paraloka sudhAraneko dharmakA dhyeya mAnane kI jo pravRtti calI AI hai, vaha barAbara nahIM hai, yaha svIkAra karanA hogA / taba prazna hogA ki dharmakA dhyeya kyA honA cAhie ? kisa vastuko dharmake dhyeyarUpase siddhAntameM, vicArameM, aura vartanameM sthAna denese dharma kI saphalatA aura jIvanakI vizeSa pragati sAdhI jA sakatI hai ? isakA javAba Uparake vivecanameM hI mila jAtA hai aura vaha yaha ki pratyekako apane vaiyaktika aura sAmUhika kartavya kA ThIka bhAna, kartavya ke prati rahI huI jimmevArImeM rasa aura usa rasako mUrta karake dikhAnevAlI puruSArthakI jAgRti, isIko dharmakA dhyeya mAnanA cAhie / __yadi ukta tatvoMko dharmakA dhyeya mAnakara unapara jora diyA jAya, to prajAkA jIvana samagra rUpameM badala jAya / dharma tAttvika ho yA vyAvahArika, yadi ukta tatva hI usake dhyeya-rUpameM svIkRta kiye jAya aura pratyakSa sukhavAda yA paralokasudhAravAdakA sthAna gauNa kara diyA jAya, to manuSya cAhe jisa pakSakA ho vaha navajIvana banAne meM kisI bhI tarahakI visaMgati ke binA apanA yogA degA, aura isa tarahakA dhyeya svIkAra kiyA jAyagA to jaina samAjakI bhAvI santati saba tarahase apanI yogyatA dikhalA skegii| isa dhyeyavAlA bhAvI jaina pahale apanA Atmika kartavya samajhakara usameM rasa legaa| isase vaha apanI buddhikI vizuddhi aura vikAsake lie apanese ho sakanevAlI sArI ceSTA karegA aura apane puruSArthako jarA bhI gupta na rkhegaa| kyoM ki vaha yaha samajha legA ki buddhi aura puruSArthake drohameM hI Atmadroha aura AtmakartavyakA droha hai / vaha kuTumbake prati apane choTe bar3e samagra kartavyaH aura javAbadAriyA~ adA karanemeM apane jIvanakI saphalatA smjhegaa| isa taraha usake jIvanase usakI kuTumbarUpI ghar3I vinA aniyamitatAke barAbara calatI rhegii| vaha samAja aura rASTrake prati pratyeka javAbadArIke pAlana meM apanA mahatva mAnegA aura isa lie samAja aura rASTrake abhyudayake mArgameM umakA jIvana bahuta madadagAra hogaa| jaina samAja meM ekAzrama saMsthA arthAt tyAgAzrama saMsthAke Upara hI mukhya bhAra dene ke kAraNa adhikArakA vicAra upekSita raha jAtA hai aura usase jIvana meM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja vizRGkhalatA dikhAI detI hai| usake sthAnameM adhikArasvarUpa AzramavyavasthA ukta dhyeyakA svIkAra karanese apane Apa siddha ho jaaygii| isa dRSTi se vicAra karate hue mujhe spaSTa mAlUma hotA hai ki yadi AjakI nava santati dUsare kisI bhI vAdavivAdameM na par3akara apane samasta kartavyoM aura unakI javAbadAriyoMmeM rasa lene laga jAya, to hama thor3e hI samaya meM dekha sakeMge ki pazcimake yA isa dezake jina puruSoM ko hama samartha mAna kara unake 'prati AdaravRtti rakhate haiM, unhIkI paMktimeM hama bhI khar3e ho gaye haiN| yahA~ eka praznakA nirAkaraNa karanA z2arUrI hai| prazna yaha hai ki cArvAka 'dRSTi sirpha pratyakSa sukha-vAdakI hai aura vaha bhI sirpha svsukhvaadkii| isa lie usameM sirpha apane hI sukhakA dhyeya rakhaneke kAraNa dUsaroM ke prati bhI sAmUhika jimmevArIko, cAhe vaha kauTumbika ho yA sAmAjika, kahA~ sthAna hai, jaisA ki paralokavAdameM honA saMbhava hai| cArvAka ke lie to apane saMtoSa para hI sabakA saMtoSa aura 'Apa mue, DUba gaI duniyA' vAlA siddhAnta hai| para 'isakA khulAsA yaha hai ki kevala pratyakSavAdameM bhI jahA~ apane sthira aura pakke sukhakA vicAra AtA hai vahA~ kauTumbika, sAmAjika Adi javAbadAriyA~ prApta ho jAtI haiM / jabataka dUsareke prati javAbadArI na samajhI jAya aura na pAlI jAya tabataka kevala apanA aihika sukha bhI nahIM sAdhA jA sktaa| duniyAkA koI bhI sukha ho, vaha para-sApekSa hai / isa lie dUsaroM ke prati vyavahAraka samucita vyavasthA kiye vinA kevala apanA aihika sukha bhI siddha nahIM ho sakatA / hama lie jisa taraha paraloka-dRSTimeM usI taraha kevala pratyakSa-vAdameM bhI sabhI jimmedAriyoMko pUrA sthAna hai| [ paryuSaNa-jyAkhyAnamAlA, bambaI, 1936 ]